[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］《ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ནི་མངོན་པ་སྡེ་བདུན་ལས་ལུས་ལྟ་བུར་བརྩི་ཞིང་། ཡོངས་གྲགས་སུ་འཕགས་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་(尊者迦多衍尼子Katyayani-putra)བརྩམས་པར་གྲགས། བསྟན་བཅོས་འདི་ནི་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའི་གཞུང་གཙོ་བོ་དང་སྔ་རབས་ཀྱི་མངོན་པའི་གཞུང་གི་ཕྱི་མོ་ཡིན་པས་ལྟ་གྲུབ་གང་མང་ཞིག་ཐོན་ཡོད་ལ། དེ་ལས་བསྟན་བཅོས་འདིར་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བའི་ཆོས་གང་ཡིན་པ་དེ་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་འགྲེལ་བརྗོད་མཛད་འདུག་ཅིང་། དེ་ནི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ལས་དང་པོར་བསྟན་ཀྱང་དེ་དག་སྡེ་ཚན་དུ་ཕྱེ་ནས་མ་གསུངས་པས། འགྲེལ་པ་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ཡི་གཞུང་ནས་གསུངས་པ་ལྟར་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བའི་ཆོས་རྣམས་ལ་སྡེ་ཚན་ནམ་རིགས་དབྱེ་ཞུ་རྒྱུ་དང་། དེ་ནི་གཞུང་གཞན་དང་མི་མཐུན་པར་བསྟན་བཅོས་འདི་དང་དེའི་འགྲེལ་པ་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ཡི་ལྟ་བ་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་ཡིད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ། འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] G256.1
[ཡིག་ཚང་མཚོན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2019-02-0109-10
དང་པོ། 《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ཅུང་ཟད་བཤད་པ།
《ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ནི་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་མངོན་པ་སྡེ་བདུན་གྱི་ཡ་གྱལ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ་འཛིན་མཁན་རྣམས་ཀྱི་གཞུང་གཙོ་བོའི་གྲས་སུ་བརྩི། གཞུང་འདི་ནི་བམ་པོ་ཉི་ཤུ་དང་གཞུང་ཚན་བརྒྱད་ཀྱི་བདག་ཉིད་ཅན་ཞིག་ཡིན་ཏེ།① བམ་པོ་དང་པོ་ནས་བཞི་པའི་བར་ཕྲན་ཚེགས་ཀྱི་ཕུང་པོ་དང་། བམ་པོ་ལྔ་པ་ནས་དྲུག་པའི་བར་དུ་ཀུན་ཏུ་སྦྱོར་བའི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བདུན་པ་ནས་དགུ་པའི་བར་དུ་ཤེས་པའི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བཅུ་པ་ནས་བཅུ་གཅིག་པའི་བར་དུ་ལས་ཀྱི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བཅུ་གསུམ་པ་ནས་བཅུ་བཞི་པའི་བར་འབྱུང་བ་ཆེན་པོའི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བཅུ་བཞི་པའི་ཕྱེད་ཀ་དང་བམ་པོ་བཅོ་ལྔ་པ། བམ་པོ་བཅུ་དྲུག་པ་བཅས་ནི་དབང་པོའི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བཅུ་བདུན་པ་ནས་བཅུ་དགུ་པ་ནི་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་ཕུང་པོ། བམ་པོ་བཅུ་དགུ་པའི་ཕྱེད་ཀ་དང་བམ་པོ་ཉི་ཤུ་པ་ནི་ལྟ་བའི་ཕུང་པོའོ། །
གཞུང་འདིའི་མཛད་པ་པོའི་ཐད་ལ་《ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་》དམ་ཡོངས་གྲགས་སུ་《མཛོད་འགྲེལ་རྒྱལ་སྲས་མ་》②ཞུ་བ་ལས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་ནི་འཕགས་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་བྱས། རབ་ཏུ་བྱེད་པའི་གཞི་ནི་གནས་བརྟན་དབྱིག་གི་བཤེས་གཉེན་གྱིས་བྱས། རྣམ་པར་ཤེས་པའི་ཚོགས་ནི་བཙུན་པ་ལྷ་སྐྱིད་ཀྱིས་བྱས། ཆོས་ཀྱི་ཕུང་པོ་ནི་འཕགས་པ་ཤཱ་རིའི་བུས་བྱས། གདགས་པའི་བསྟན་བཅོས་ནི་མོའུ་འགལ་གྱི་བུས་བྱས། ཁམས་ཀྱི་ཚོགས་ནི་གང་པོས་བྱས། ཡང་དག་པར་འགྲོ་བའི་རྣམ་གྲངས་ནི་གསུས་པོ་ཆེས་བྱས་པར་གྲགས་སོ། །ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་གཞུང་ཆེན་འདི་ནི་འཕགས་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་(尊者迦多衍尼子Katyayani-putra)བརྩམས་པར་བཤད། ཡང་《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》③ཞེས་པའི་གླེང་གཞི་རུ།བསྟན་བཅོས་སུས་བརྩམས་པའི་སྐོར་ལ་བཤད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་འགའ་ཤས་གསུངས་ཡོད་པ་མདོར་བསྡུས་ནས་བརྗོད་ན།1.སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་བརྩམས་པ། 2.གནས་བརྟན་ཤཱ་རིའི་བུས་གསོལ་བ་དང་། སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་ལན་སྩལ་པར་གསུངས་པ། 3.ལྷ་རྣམས་ཀྱིས་གསོལ་བ་དང་། སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་ལན་སྩལ་བར་ངོས་འཛིན་པ། 4.སྤྲུལ་པའི་དགེ་སློང་གིས་ཞུས་པ་དང་། སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་བཀའ་སྩལ་བ། 5.བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་བརྩམས་པར་གྲགས་པ། བཙུན་པ་དེས་བསྟན་བཅོས་འདི་ཡང་དག་པར་ལེན་པ་དང་གཞན་ལ་འཆད་པ་དང་ཕྱོགས་བཅུར་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ་བས་ན་དེས་བརྩམས་པར་གྲགས་སོ། །ཡིན་ཡང་སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ཁོ་ན་ཡིན་ནོ་ཞེས་ཟེར། 6.སངས་རྒྱས་བཞུགས་པའི་དུས་སུ་ནི་གནས་བརྟན་ཤཱ་རིའི་བུ་ལྟ་བུ་དང་། ཡོངས་སུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་རྗེས་ནི་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་ལྟ་བུ་ཡིན་པས་ན། དེའི་ཕྱིར་བཙུན་པ་དེས་ཀྱང་སྨོན་ནས་ཤེས་པའི་སྟོབས་ཀྱིས་ཇི་ལྟར་ཕན་པར་གྱུར་པ་སོ་སོར་བརྟགས་ནས་བསྟན་བཅོས་འདི་བརྩམས་སོ་ཞེས་ཟེར་རོ། །7.སངས་རྒྱས་འཚོ་ཞིང་གཞེས་པའི་དུས་སུ་ཡུལ་ལྗོངས་ཕྱོགས་ཕྱོགས་སུ་གདུལ་བྱ་རྣམས་ལ་ཆོས་མངོན་པ་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་གསུངས་ཤིང་། སངས་རྒྱས་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་རྗེས་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་སངས་རྒྱས་ཡོངས་སུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་པའི་རྗེས་སུ་སྨོན་ནས་ཤེས་པའི་སྟོབས་ཀྱིས་རྗེས་སུ་མཐུན་པར་བསྡུས་ནས། བསྟན་བཅོས་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》བརྩམས་སོ་ཞེས་གསུངས། 8.དེ་ཡང་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་གསུངས་པ་རྣམས་ཀྱི་ནང་ནས། དོན་ཚན་བཞག་པ་དང་། བསྡུས་སྡོམ་བཀོད་པ་དང་། སྡེ་ཚན་དུ་བྱས་པ། ཕུང་པོ་སྤྱིའི་མིང་བཏགས་ཏེ། འདི་ལྟར་རྣམ་པ་ཐ་དད་སྣ་ཚོགས་སུ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་ཤེས་པའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །ཤེས་པ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་ཤེས་པའི་ཕུང་པོ་བཏགས་སོ། །ལས་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་ལས་ཀྱི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །འབྱུང་བ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་འབྱུང་བའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །དབང་པོ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་དབང་པོའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །སྙོམས་པར་འཇུག་པ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་སྙོམས་པར་འཇུག་པའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །ལྟ་བ་གསུངས་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་ལྟ་བའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བཏགས་སོ། །ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པའི་འགྲེལ་ཆེན་བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་རྩོམ་པའི་དུས་སུའང་གཞུང་ཆེན་འདི་སུས་མཛད་མིན་སྐོར་ལ་བཤད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། བཤད་ཚུལ་དེ་དག་ཀྱང་མདོར་དྲིལ་ན་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་གསུངས་པའི་ཕྱོགས་གཅིག་དང་། བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་བརྩམས་པར་བཤད་པ་ཕྱོགས་གཅིག་བཅས་གཉིས་སུ་འདུ། ཡིན་ཡང་《མཛོད་འགྲེལ་རྒྱལ་སྲས་མ་》དང་《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》རྣམ་གཉིས་གཙོར་མཛད་དེ་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་བརྩམས་པར་མངོན་པའི་མཁས་པ་རྣམས་ཞལ་མཐུན།
སྤྱིར་ན་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་བརྩམས་ཟེར་བ་དང་ཕྱོགས་སྒྲིག་གནང་ཞེས་པའི་བཤད་ཚུལ་ཡང་ཡོད་དེ།གཞུང་ལ་མཇལ་དུས་དང་པོ་དྲི་བ་འདོན་པ་དང་དེའི་རྗེས་ལ་ལན་རྒྱག་པའི་ལུགས་ལྟར་གསུངས་ཡོད་པ་དཔེར་ན་གཞུང་ལས་“འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་གང་ཞེ་ན། སྨྲས་པ། གང་དག་མཚུངས་པ་དེ་མ་ཐག་པ་བྱས་པ་ལས་ཡང་དག་པ་ཉིད་དུ་སྐྱོན་མེད་པ་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པའི་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བའི་ཆོས་གང་ཡིན་པ་དེ་དག་ནི།འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཅེས་བྱའོ། །”④ཞེས་དྲི་བ་དྲིས་ལན་གྱི་རྩོམ་སྟངས་སྤྱད་ཡོད་པ་འདི་དག་མདོ་དང་ཅུང་ཁད་ཉེ་བར་སེམས། མཁས་དབང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་མཆོག་གིས་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་མཛད་པའི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》(T1544)བམ་པོ་ཉི་ཤུ་པ་ནི་ཆོས་མངོན་པའི་མཁས་པ་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དུས་ཡུན་རིང་པོའི་ནང་ཆོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལ་དཔྱད་ཞིབ་མཛད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནས་ཐོན་པའི་རྩ་ཆེན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་ཆེ་དགུ་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་པར་མ་ཟད་ལྟ་གྲུབ་གསར་པའང་ཇི་སྙེད་ཅིག་བཞུགས། ཞེས་པ་དང་ཡང་སྙིང་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པར་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་ཞིག་བསྟན་ཀྱང་གོ་རིམ་རྩ་བ་ནས་མ་འཁྲུགས་པར་བསྒྲིགས་པ་ཞིག་མིན། གཞུང་ཚན་བརྒྱད་ཀྱང་བྱེ་བྲག་བཤད་པའི་(T1545)གཞུང་ཚན་ལྟར་དང་པོ་ནས་བཤད་པ་མིན་པར་བཤད་གཞི་ཕྱོགས་མཐུན་རྣམས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་པ་ཙམ་ཡིན། ཞེས་གསུངས་པ་ནི་ལེགས་བཤད་དུ་སྙམ། དེའང་《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》བམ་པོ་གཉིས་པ་རུ། “གཞན་ཡང་ཆོས་མངོན་པ་ཐམས་ཅད་མདོ་སྡེའི་དོན་འགྲེལ་བར་བྱེད་པའི་ཆེད་ཡིན་གྱི། མདོ་སྡེ་རྣམས་ཀྱི་དོན་རྒྱས་པར་འབྱེད་པའི་ཕྱིར་ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་བྱ་བ་ཡིན་ནོ། །དེ་ལྟ་བས་ན་བཙུན་པ་དེ་ཡང་མདོ་སྡེ་རྣམས་ལས་རྣམ་པ་དུ་མ་མི་འདྲ་བའི་དོན་རྣམས་བསྡུས་ནས་འགྲེལ་བར་བྱེད་པ་ནི་ཕྲན་ཚེགས་ཀྱི་ཕུང་པོ་ཞེས་བྱ་བར་བཏགས། ལྟ་བ་ཐ་དད་པ་སྣ་ཚོགས་བསྡུས་པས་འགྲེལ་བར་བྱེད་པ་ནི་ལྟ་བའི་ཕུང་པོ་ཞེས་བྱ་བ་བཏགས་སོ། །འོན་ཀྱང་བཏགས་པར་བྱས་པའི་ཕུང་པོ་བརྒྱད་པོ་ཐམས་ཅད་ལ་ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མཚན་ཉིད་རྣམ་པར་འབྱེད་པར་བྱེད་དོ། །”⑤ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་བསྟན་བཅོས་འདི་ནི་སྡེ་སྣོད་གསུམ་ལས་མངོན་པའི་སྡེ་སྣོད་ཡིན་པས། མདོ་སྡེ་ལས་ལྷག་པ་ཤེས་རབ་ཀྱི་བསླབ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་གསུངས་པའི་ཆོས་སྣ་ཚོགས་པ་རྣམས་ཆོས་སོ་སོའི་མཚན་ཉིད་ལྟར་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྒྲིགས་པ་དང་མངོན་པ་སྨྲ་བ་སྔོན་མ་དག་གི་ལྟ་བ་གུང་བསྒྲིགས་པར་མ་ཟད་དེ་ལ་ཉམས་ཞིབ་ཞིབ་མོ་གནང་ལ། ལྷག་དོན་སྐབས་དེ་དུས་དར་བའི་སྡེ་པ་བཅོ་བརྒྱད་ལས་དགོངས་པ་མི་མཐུན་པའི་ཁག་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ཕྱི་རོལ་པའི་ཁག་ཅིག་གི་ལྟ་བར་དགག་གཞག་གནང་བ་སོགས་མཛད་ཡོད་པས། བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུས་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་ཟེར་བའི་གསུང་སྲོལ་ལའང་བདེན་པ་མེད་པ་མིན་ནོ། །
གཞུང་ཆེན་འདི་མཛད་པའི་དུས་རབས་ཀྱི་སྐོར་ལ། སྤྱིར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་རྩོམ་སྟངས་ཐད་ནས་དྲི་བ་དང་དྲིས་ལན་ལྟར་བརྩམས་ཡོད་པ་ནི་མདོ་ཡི་རྩོམ་སྟངས་དང་ཅུང་ཁད་ཉེ་བར་བསམས་ལ། རྒྱ་ནག་ཏུ་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ཡི་འགྱུར་གཉིས་བཞུགས་ཡོད་དེ། གཅིག་ནི་སློབ་དཔོན་སངྒདེབ་སྟེ་དགེ་འདུན་ལྷ་(僧伽提婆 Samghadeva)ཡིས་རྒྱ་གར་དུ་སློབ་གཉེར་མཛད་རྗེས་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕེབས་ནས་སྤྱི་ལོ་383ལ་《ཨབྷིདྷརྨ་ལེའུ་བརྒྱད་པའི་བསྟན་བཅོས་》（阿毗昙八犍度论)⑥ཞེས་བམ་པོ་སུམ་ཅུའི་བདག་ཉིད་ཅན་བསྒྱུར་པ་ནི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པའི་》གཞུང་གཅིག་གི་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་གཅིག་ཡིན་ལ། རྗེས་སོར་ལོ་ཆེན་ཞོན་ཙང་མཆོག་གིས་སྤྱི་ལོ་657ནས་660བར་དུ་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པའི་》གཞུང་གསར་དུ་བསྒྱུར་བས་འགྱུར་གསར་རྙིང་གཉིས་བྱུང་ཡོད། འགྱུར་གསར་རྙིང་ཞེས་འདིར་བཤད་དོན་ནི་འགྱུར་རྙིང་དུས་རབས་བཞི་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད་པར་གཞིགས་པ་ན་སྐབས་དེར་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་གཞུང་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》འདི་བྱུང་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྐབས་དེར་འདིའི་འཕྲིན་ལས་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་དར་ཡོད་པ་ཤེས་ནུས། ཡང་རྒྱ་ནག་གི་མཁས་པ་ལུའེ་ཁྲིན་(吕澂)གྱིས་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ནི་སངས་རྒྱས་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་ནས་ལོ་བཞི་བརྒྱ་ཙམ་ནས་ཁ་ཆེ་རུ་དགྲ་བཅོམ་པ་ལྔ་བརྒྱས་བསྡུས་པར་གསུངས་⑦པས་འགྲེལ་པའི་གོང་དུ་གཞུང་འདི་བྱུང་ཡོད་པ་སྨོས་མ་དགོས་ལ། མཁས་དབང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་གིས་སྤྱི་ལོ་མ་ཚུགས་གོང་རོལ་གྱི་དུས་རབས་དང་པོའམ་གཉིས་པ་སངས་རྒྱས་འདས་ལོ་སུམ་བརྒྱ་ཙམ་ལ་འཕགས་པ་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་སློབ་དཔོན་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་འཇིག་རྟེན་ཁམས་འདིར་བྱོན་ཏེ་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ་གུང་ལེགས་པར་བསྒྲིགས་པའི་གཞུང་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ཞེས་པའི་སྔར་འཛམ་གླིང་དུ་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་ལེགས་བཤད་རྨད་དུ་བྱུང་བ་འདི་བརྩམས་པའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱིས་ཐམས་ཅད་ཡོད་པར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ་རྐང་ཚུགས་པས་ན། འདི་ལ་ལུས་དང་གཞན་དྲུག་ལ་ཡན་ལག་ཅེས་གསུང་སྲོལ་རྒྱུན་ཆགས་སུ་དར་ཡོད་པའང་རྒྱལ་པོ་སྲས་གྲགས་པ་བཤེས་གཉེན་གྱི་《མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་རྒྱལ་སྲས་མ་》⑧ལས། “ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་ཡིན་ནོ། །ལུས་སུ་གྱུར་པ་དེ་ལ་ཡན་ལག་དྲུག་ཡོད་དེ་”⑨ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་དུས་ཀྱི་ཆ་ནས་བསྟན་བཅོས་འདི་ཉིད་སངས་རྒྱས་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་པའི་རྗེས་སུ་བརྩམས་པ་གསལ་པོར་མཐོང་ལ།⑩ བསྟན་བཅོས་ཀྱི་རྩོམ་སྟངས་ཀྱི་ཐད་ནས་ཀྱང་དྲི་བ་དང་དྲིས་ལན་ལྟར་བྱས་པ་ནི་མདོ་དང་ཅུང་ཁད་ཉེ། དེ་བས་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་མ་ཚུགས་གོང་གི་དུས་རབས་དང་པོའམ་གཉིས་པ་ཙམ་ལ་བཞག་ཆོག་པར་སྙམ་མོ། །
གཉིས་པ། བསྟན་བཅོས་ཀྱི་མིང་བཤད་པ།
འདི་ལ་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》ཟེར་དོན་ནི། 《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ལས། “དོན་དམ་པའི་ཡེ་ཤེས་ཐམས་ཅད་འདི་ལས་འབྱུང་བ་དང་འདི་ནི་གཞི་དང་པོ་ཡིན་པའི་ཕྱིར། ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱའོ། །གཞན་ཡང་བསྟན་བཅོས་འདི་ལ་ཡེ་ཤེས་རྣམ་པར་གཏོད་པའི་གནས་ཞེས་བྱ་སྟེ། དོན་དམ་པའི་ཡེ་ཤེས་རྩ་བར་གྱུར་པ་དང་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་རྣམ་པར་བཞག་པའི་ཕྱིར་ཡེ་ཤེས་རྣམ་པར་གཏོད་པའི་གནས་ཞེས་བྱའོ། །གཞན་ཡང་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་ཡེ་ཤེས་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པར་བྱེད་པའི་ཕྱིར་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་སྟེ། །ཆོས་རྣམས་ཀྱི་རང་མཚན་དང་སྤྱི་མཚན་གསལ་བར་འབྱེད་པ་ནི་བསྟན་བཅོས་འདི་དང་མཚུངས་པ་མེད་དོ། །གཞན་ཡང་འཇིག་རྟེན་དང་འཇིག་རྟེན་ལས་འདས་པའི་ཡེ་ཤེས་ཐམས་ཅད་ཡེ་ཤེས་སྐྱེད་པར་བྱེད་པའི་སྒོ་བཟང་པོ་འདི་ལ་བརྟེན་པས་ན་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱའོ། །”⑾རྒྱ་ནག་གི་བཀའ་བསྟན་ལས་མངོན་པའི་སྐོར་དུ་བཞུགས་པའི་སློབ་དཔོན་སངྒདེབ་སྟེ་དགེ་འདུན་ལྷ་ཡིས་བསྒྱུར་པའི་འགྱུར་རྙིང་གི་གཞུང་གི་མིང་ལ་《ཨབྷིདྷརྨ་ལེའུ་བརྒྱད་པའི་བསྟན་བཅོས་》（阿毗昙八犍度论）⑿ཞེས་གསོལ་བ་དང་། བམ་པོ་སུམ་ཅུའི་བདག་ཉིད་ཅན་བསྒྱུར་པ་ནི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པའི་》གཞུང་གཅིག་གི་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཀྱི་ཡ་གྱལ་ཡིན་ལ། རྗེས་སོར་ལོ་ཆེན་ཞོན་ཙང་གིས་སྤྱི་ལོ་657ནས་660བར་དུ་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པའི་》གཞུང་གི་འགྱུར་གསར་དུ་བསྒྱུར་པར་《ཨབྷིདྷརྨ་ཡེ་ཤེས་བསྐྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་》(ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ། 阿毗达磨发智论,大正藏 No.1544)ཞེས་བསྒྱུར་ཡོད། ཕངས་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་གཞུང་ད་ལྟ་བཞུགས་མེད་པས་གཞུང་གི་ཕྱི་མོའི་གནས་ཚུལ་གསལ་པོ་མི་ཤེས་མོད། རྒྱ་འགྱུར་མ་སྔ་ཕྱིའི་མིང་གི་འདོགས་ལུགས་ལ་བལྟས་ན་སྔ་རྗེས་སུ་འབོད་ཚུལ་ཀྱང་མི་མཐུན་པ་བྱུང་ཡོད་པར་རྟོགས་ནུས། བོད་ལ་གཞུང་འདི་རྒྱའི་ལོ་ཙཱ་བ་བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་དུས་རབས་སྔོན་མའི་ལོ་རབས་ལྔ་བཅུའི་ནང་ལོ་ངོ་ལྔ་ལྷག་གི་རིང་ལ་རྒྱ་འགྱུར་མ་དང་བསྟུན་ནས་བོད་ཡིག་ལ་བསྒྱུར་པའི་འགྱུར་མིང་ལ་《ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་བཞུགས་སོ་》ཞེས་བཏགས་ཡོད། འགྱུར་འདི་ནི་ལོ་ཙཱ་བ་ཁོང་གིས་1959ལོའི་གོང་རོལ་ཙམ་དུ་བསྒྱུར་ཚར་ནས་མ་ཕྱི་ལྷ་སར་བཏང་ལ། དབུས་འགྱུར་ལྷ་ས་ནས་ཤིང་པར་དུ་འགོད་རྒྱུའི་ཐུགས་བཀོད་གནང་ཡང་། དུས་ཟིང་གིས་དོན་འཁྱོལ་མ་བྱུང་སྟབས་རྗེས་སོར་མ་དཔེ་རྣམས་ཕྱིར་འཁྱར་བ་དང་། རྗེས་སུ་མཁས་དབང་གཟན་དཀར་ཐུབ་བསྟན་ཉི་མ་མཆོག་གིས་དཀའ་བ་བརྒྱ་ཕྲག་གིས་མ་དཔེ་འཚོལ་བསྡུ་གནང་ནས་2011ལོར་ལག་བྲིས་ཀྱི་མ་དཔེ་ཇི་བཞིན་ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་དུ་བཀའ་བསྟན་གྱི་ཁ་སྣོན་ལྟ་བུར་པར་དུ་བསྐྲུན་པ་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་བཞག་པའི་བླ་མེད་ཀྱི་བྱས་རྗེས་ཡིན་ནོ། །དུས་ཟིང་གི་བར་ཆད་ལས་མ་ཡིག་ནང་གི་བམ་པོ་མང་པོ་བོར་བརླགས་སུ་གྱུར་པས་སླར་པར་སྐྲུན་གནང་དུས་མ་ཡིག་ཇི་བཞིན་བཀོད་འདུག་ལ། ཆད་ལྷག་བྱུང་བ་རྣམས་མཆན་གྱིས་གསལ་བཤད་ཀྱང་གནང་འདུག
གསུམ་པ། ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་པའི་དོན་བཤད་པ།
ཆོས་མངོན་པ་(abhidharma，阿毗昙或阿毗达摩)ནི་སྡེ་སྣོད་གསུམ་ལས་མངོན་པའི་སྡེ་ཡོངས་ཀྱི་སྤྱི་མིང་ལྟ་བུ་ཡིན་ལ། དེའི་དོན་ལ་ཕྱི་ནང་གཉིས་ཀྱི་མཁས་པས་ཉམས་ཞིབ་ཞིབ་མོ་གནང་ཡོད་དེ། རྒྱ་ནག་གི་མཁས་པ་ལུའེ་ཁྲིན་གྱིས་ཆོས་མངོན་པ་ནི་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་གསུངས་པའི་ཆོས་ཀྱི་འགྲེལ་པ་ཡིན། དེ་ནི་སངས་རྒྱས་ཞལ་བཞུགས་དུས་སུ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། སངས་རྒྱས་ཀྱིས་གསུངས་པའི་ཆོས་ལ་སྐབས་འགའ་རེར་ཆོས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་ལ་འགྲེལ་པ་སོ་སོར་གནང་བ་ལྟ་བུ་ནི་ཆོས་མངོན་པའི་ཐོག་མའི་རྣམ་པར་གྲུབ། བཤད་སྲོལ་ལ་ཀཱཏཱཡན་ཆེན་པོས་ཆོས་འདིའི་རིགས་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྒྲིགས་ནས་འགྲེལ་པ་མཛད་པས་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་གསུངས་པའི་མངོན་པའི་ཆོས་སུ་གྲུབ།⒀ ཅེས་གསུངས་པས་ཆོས་མངོན་པ་ནི་ཆོས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་མཛད་ནས་སོ་སོར་ཕྱེ་བའི་དོན་དུ་འཇུག་པ་དང་། མཁས་དབང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་གིས་འཇར་པན་གྱི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་དང་ཁོང་གིས་རྒྱུན་རིང་ཉམས་ཞིབ་གནང་བ་ཕན་ཚུན་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་ཆོས་མངོན་པའི་གདོད་མའི་གོ་དོན་ནི་ཆོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལམ་ཆོས་ལ་ཞེས་པའི་དོན་དང་། ཆོས་ཀྱི་བླ་མའམ་ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པའི་དོན་དུ་འཇུག་པ། ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་པ་ཆོས་མངོན་པའི་གཏམ་དང་མ་མོ་(matrka)ཞེས་པ་ནས་རིམ་བཞིན་མངོན་པའི་སྡེ་སྣོད་དུ་འཕེལ་བར་གསུངས་ལ།⒁ ཡང་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ལས། སྒྲ་པ་རྣམས་ན་རེ། ཨ་ནི་བསལ་བ་དང་། བྷི་ནི་འབྱེད་པ་དང་། ཆོས་འདིས་ནི་སེལ་བ་དང་རྣམ་པར་འབྱེད་པའི་ཕྱིར་ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་བྱའོ། །གང་ཞིག་བསལ་ཅེ་ན། ཀུན་ཏུ་སྦྱོར་བ་དང་། འཆིང་བ་དང་། ཕྲ་རྒྱས་དང་། ཉེ་བའི་ཉོན་མོངས་དང་། ཀུན་ནས་དཀྲིས་པ་གང་ཡིན་པའོ། །གང་ཞིག་རྣམ་པར་འབྱེད་ཅེ་ན། ཕུང་པོ་དང་ཁམས་དང་སྐྱེ་མཆེད་དང་རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བར་འབྱུང་བ་དང་བདེན་པ་དང་ཟས་དང་དགེ་སྦྱོང་གི་འབྲས་བུ་དང་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ཡན་ལག་ལ་སོགས་པའོ། །ཞེས་ཟེར་རོ། །བཙུན་པ་སངས་རྒྱས་སྐྱོང་ན་རེ། ཨ་བྷི་ནི་ཚིག་གི་ཕྲད་དེ་མངོན་དུ་གྱུར་པའི་དོན་ནོ། །ཆོས་འདིས་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ཡན་ལག་ལ་སོགས་པའི་དགེ་བའི་ཆོས་ཐམས་ཅད་དྲངས་ནས་མངོན་དུ་འགྱུར་བར་བྱེད་པའི་ཕྱིར་ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་བྱའོ། །ཞེས་ཟེར་རོ། །བཙུན་པ་སངས་རྒྱས་ལྷ་ན་རེ། ཨ་བྷི་ནི་ཚིག་གི་ཕྲད་དེ་ལྷག་པའི་དོན་བསྟན་ ནོ། །དཔེར་ན་ལྷག་པའི་ང་རྒྱལ་ལ་ཨ་བྷི་ང་རྒྱལ་དང་། ལྷག་པའི་བྱང་ཆུབ་ལ་ཨ་བྷི་བྱང་ཆུབ་དང་། ལྷག་པའི་རྒས་པ་ལ་ཨ་བྷི་རྒས་པ་ཞེས་འབྱུང་བ་ལྟར། ཆོས་འདི་ཡང་ལྷག་པའི་ཕྱིར་ཨ་བྷི་དྷརྨ་ཞེས་བྱའོ་ཞེས་ཟེར་རོ། །བཙུན་པ་གཡོན་ལེན་ན་རེ།ཨ་བྷི་ནི་ཚིག་གི་ཕྲད་དེ་གུས་པའི་དོན་བསྟན་ཏོ། །དཔེར་ན་གུས་པས་ཕྱག་འཚལ་བ་ལ་ཨ་བྷི་ཕྱག་འཚལ་དང་། གུས་པས་མཆོད་པ་ལ་ཨ་བྷི་མཆོད་པ་ཞེས་འབྱུང་བ་ལྟར། ཆོས་འདི་ཡང་གུས་པར་འོས་པའི་ཕྱིར་ཨ་བྷི་ཆོས་ཞེས་བྱའོ། །⒂ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཆོས་མངོན་པ་ཨབྷིདྷརྨ་(abhid-harma)ཞེས་པའི་སྐད་དོད་དང་འབྲེལ་ནས་མཚན་ཉིད་བཞག་པ་ནི་ཉོན་མོངས་སོགས་བསལ་བ་དང་ཆོས་རྣམ་པར་འབྱེད་པ། དགེ་བའི་ཆོས་ཐམས་ཅད་དྲངས་ནས་མངོན་དུ་འགྱུར་བ་སོགས་གསུངས་སོ། །ཡང་གཞུང་དེ་ལས་ལྷག་པའི་ཤེས་རབ་ལ་བརྟེན་ནས་གསུངས་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་ཆོས་མངོན་པ་ཡིན་ནོ། །ཆོས་མངོན་པ་ནི་མཚན་ཉིད་ཀྱི་རབ་ཏུ་དབྱེ་བར་བྱ་བ་ཡིན་ཏེ། ཆོས་རྣམས་ཀྱི་རང་མཚན་དང་སྤྱི་མཚན་རབ་ཏུ་འབྱེད་པར་བྱེད་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་ཆོས་མངོན་པ་ཡིན་ནོ། །ཞེས་དང་། ཡང་ལས་དང་པོ་བའི་གནས་སྐབས་ལས་བརྩམས་ཏེ་གསུངས་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་མདོ་སྡེ་དང་། ཡོངས་སུ་འདྲིས་པའི་གནས་སྐབས་ལས་བརྩམས་ཏེ་གསུངས་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་འདུལ་བ་དང་། ཡིད་ལ་བྱེད་པའི་གནས་སྐབས་ལས་བརྩམས་ཏེ་གསུངས་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་ཆོས་མངོན་པ་ཡིན་ནོ། །ཞེས་པའམ་ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་པའི་མཚན་ཉིད་ལ་ཆོས་མངོན་པ་ཐམས་ཅད་མདོ་སྡེའི་དོན་འགྲེལ་བར་བྱེད་པའི་ཆེད་ཡིན་གྱི།མདོ་སྡེ་རྣམས་ཀྱི་དོན་རྒྱས་པར་འབྱེད་པའི་ཕྱིར་ཆོས་མངོན་པ་ཞེས་བྱ་བ་ཡིན་ནོ། །
བཞི་པ། གཞུང་དང་འབྲེལ་ནས་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་བཤད་པ།
བསྟན་བཅོས་ཀྱི་དབུ་བརྩམས་མ་ཐག་ཏུ་བམ་པོ་དང་པོའི་ཚིག་དང་པོར་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་གང་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད་པ་སྟེ། “དྲི་བ་དྲིས་ལན་གྱི་སྒོ་ནས། འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་གང་ཞེ་ན། སྨྲས་པ། གང་དག་མཚུངས་པ་དེ་མ་ཐག་པ་བྱས་པ་ལས་ཡང་དག་པ་ཉིད་དུ་སྐྱོན་མེད་པ་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པའི་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བའི་ཆོས་གང་ཡིན་པ་དེ་དག་ནི། འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཅེས་བྱའོ། །”⒃ ཞེས་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་གསལ་པོར་བསྟན་ཞིང་། ཡང་དག་པ་ཉིད་དུ་སྐྱོན་མེད་པ་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པའི་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བ་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་གསུངས་པ་འདི་ནི་བསྟན་བཅོས་འདིར་དང་པོར་ཐོན་པ་དང་མཛད་པོ་འཕགས་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་ཡི་དགོངས་པ་དང་དེའི་འགྲེལ་པ་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ》 དེའི་རྗེས་སུ་འབྲངས་པའི་མངོན་པ་སྨྲ་བ་དག་གི་ལུགས་སུ་ངེས།
བསྟན་བཅོས་འདིར་སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་བ་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་གསུངས་པ་ལས་སེམས་དང་སེམས་ཀྱི་ཆོས་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་དབྱེ་ཞིང་གཏན་འབེབས་མཛད་མེད་པར། གཞུང་ཧྲིལ་པོར་སེམས་སེམས་བྱུང་ཚུད་པའི་ཆོས་རྣམས་ལ་མཚན་ཉིད་དང་ཁྱད་པར་བཞག་པ་ལས་ཕྱོགས་བསྡུས་ཀྱིས་སྡེ་ཚན་དུ་བཀོད་མེད། སེམས་སེམས་བྱུང་ནི་མངོན་པ་སྨྲ་བ་སྔོན་མ་དག་གིས་ཤེས་བྱ་གཞི་ལྔ་རུ་བསྡུས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་གཉིས་དང་ཆོས་དོན་ལྔའི་ནང་གསེས་ཀྱི་ཆོས་ཡིན་ལ། ཤེས་བྱ་གཞི་ལྔ་རུ་བསྡུས་པ་ནི་ཀུན་མཁྱེན་དབྱིག་གཉེན་གྱིས་གསལ་པོར་ཕྱེ་ཞིང་། ཁོང་གི་སྔོན་དུ་གཞི་ལྔ་ཡི་རྣམ་གཞག་ནི་མངོན་པ་སྡེ་བདུན་ནང་མཚན་རབ་ཏུ་བྱེད་པའི་གཞི་(阿毗达摩品类足论)རུ་ཐོག་མར་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་ཡོད་པར་མཁས་དབང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་གིས་གསུངས།⒄ སེམས་བྱུང་གི་སྐོར་ནི་འཕགས་པ་ཤཱ་རིའི་བུས་མཛད་པར་གསུངས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ཕུང་པོ་(阿毗达摩法蕴足论)རུའང་གསུངས་ཡོད་ལ་དེར་ཡང་སྡེ་ཚན་དུ་བཀོད་ནས་དབྱེ་བ་གནང་མེད། སྡེ་ཚན་ངེས་ཅན་དུ་བཀོད་པ་ནི་མངོན་པ་སྡེ་བདུན་གྱི་ནང་གསེས་ཁམས་ཀྱི་ཚོགས་སུ་སྲོལ་ཕྱེ་ལ།⒅ 《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》རུ་སྡེ་ཚན་དུ་ཕྱེ་ནས་མ་གསུངས་པས། འགྲེལ་པ་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ཡི་བམ་པོ་ཞེ་གཉིས་པར་སེམས་བྱུང་གི་སྐོར་སྡེ་ཚན་དུ་བྱས་ནས་གསལ་པོར་གསུངས་པ་ལྟར་ཞུ་རྒྱུ་ལས་མ་འདས། སྟབས་མི་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་《བྱེ་བཤད་》ལས་བམ་པོ་འདི་བོར་བརླག་བྱུང་འདུག་པས་གུས་པས་རྒྱ་ཡིག་ཇི་བཞིན་དྲངས་ནས་བསྒྱུར་པ་གཤམ་གསལ། ཡང་དེ་རུ་སེམས་བྱུང་གསུངས་པས། སེམས་ཀྱི་ས་མང་སོགས་ཆོས་རྣམས་བཤད་དགོས་ཏེ། སེམས་ཀྱི་ས་མང་ལ་བཅུ་ཡོད་དེ། དང་པོ་ཚོར་བ། གཉིས་པ་འདུ་ཤེས། གསུམ་པ་སེམས་པ། བཞི་པ་རེག་པ། ལྔ་པ་འདུན་པ། དྲུག་པ་ཡིད་ལ་བྱེད་པ། བདུན་པ་མོས་པ། བརྒྱད་པ་དྲན་པ། དགུ་པ་ཏིང་ངེ་འཛིན།བཅུ་པ་བློ་གྲོས་སམ་ཤེས་རབ།⒆ ཉོན་མོངས་ཆེན་པོའི་ས་པའང་བཅུ་ཡོད་དེ། དང་པོ་མ་དད་པ། གཉིས་པ་ལེ་ལོ། གསུམ་པ་བག་མེད། བཞི་པ་རྒོད་པ། ལྔ་པ་རྨོངས་པ། དྲུག་པ་དྲན་པ་བརྗེད་པ། བདུན་པ་ཡང་དག་པར་མ་ངེས་པ། བརྒྱད་པ་སེམས་འཁྲུག་པ། དགུ་པ་ཚུལ་མི་མཐུན་པར་ཡིད་ལ་བྱེད་པ། བཅུ་པ་མོས་པ་ལོག་པ།⒇ ཉོན་མོངས་ཆུང་ངུའི་ས་པ་བཅུ་ཡོད་དེ། དང་པོ་ཁྲོ་བ། གཉིས་པ་འཁོན་འཛིན། གསུམ་པ་འཆབ་པ། བཞི་པ་འཚིག་པ། ལྔ་པ་གཡོ། དྲུག་པ་སྒྱུ། བདུན་པ་རྒྱགས་པ། བརྒྱད་པ་སེར་སྣ། དགུ་པ་ཕྲག་དོག བཅུ་པ་རྣམ་འཚེ།﹙21﹚ དགེ་བ་ཆེན་པོའི་ས་མང་བཅུ་ཡོད་དེ། དང་པོ་དད་པ། གཉིས་པ་བརྩོན་འགྲུས། གསུམ་པ་ངོ་ཚ་ཤེས་པ། བཞི་པ་ཁྲེལ་ཡོད། ལྔ་པ་འདོད་ཆགས་མེད་པ། དྲུག་པ་ཞེ་སྡང་མེད་པ། བདུན་པ་ཤིན་སྦྱངས། བརྒྱད་པ་བཏང་སྙོམས། དགུ་པ་བག་ཡོད། བཅུ་པ་མི་འཚེ་བ།﹙22﹚མི་དགེ་བ་ཆེན་པོའི་ས་མང་ལྔ་ཡོད་དེ། དང་པོ་རྨོངས་པ། གཉིས་པ་རྨུགས་པ། གསུམ་པ་རྒོད་པ། བཞི་པ་ངོ་ཚ་མེད་པ། ལྔ་པ་ཁྲེལ་མེད་པ།﹙23﹚ སྒྲིབ་ལ་ལུང་མ་བསྟན་ཆེན་པོའི་ས་མང་གསུམ་ཡོད་དེ། དང་པོ་མ་རིག་པ། གཉིས་པ་རྨུགས་པ། གསུམ་པ་རྒོད་པ།﹙24﹚ མ་སྒྲིབ་ལུང་མ་བསྟན་པའི་ས་མང་བཅུ་ཡོད་དེ། དེ་སྔོན་ཞུས་པའི་ཚོར་བ་སོགས་སེམས་ཀྱི་ས་མང་བཅུའོ། །﹙25﹚ཞེས་སྡེ་ཚན་དུ་བྱས་པས་སེམས་བྱུང་ལ་སེམས་ཀྱི་ས་མང་བཅུ། ཉོན་མོངས་ཆེན་པོའི་ས་པ་བཅུ། ཉོན་མོངས་ཆུང་ངུའི་ས་པ་བཅུ། དགེ་བ་ཆེན་པོའི་ས་མང་བཅུ། མི་དགེ་བ་ཆེན་པོའི་ས་མང་ལྔ། སྒྲིབ་ལ་ལུང་མ་བསྟན་ཆེན་པོའི་ས་མང་གསུམ། མ་བསྒྲིབས་ལུང་མ་བསྟན་པའི་ས་མང་བཅུ་བཅས་སེམས་བྱུང་ལྔ་བཅུ་ལྔ་བརྒྱད་གསུངས་ཡོད་དོ། །
དེའང་བསྟན་བཅོས་འདིར་སེམས་སེམས་བྱུང་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་གསུང་དགོས་པ་ནི་བསྟན་བཅོས་འདི་དང་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ཡི་ལུགས་ཀྱི་དགོངས་པར་ངེས་ལ། བསྟན་བཅོས་འདི་ལས་དང་པོར་ཐོན་པར་སྣང་། བསྟན་བཅོས་ཀྱི་དབུར་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ནི་སེམས་དང་སེམས་བྱུང་ཡིན་པ་གསུངས་རྗེས་དེ་མུར་ཁ་ཅིག་ན་རེ། གང་དག་མཚུངས་པ་དེ་མ་ཐག་པ་བྱས་པ་ལས་ཡང་དག་པ་ཉིད་དུ་སྐྱོན་མེད་པ་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པའི་དབང་པོ་ལྔ་པོ་གང་དག་ཡིན་པ་དེ་དག་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཅེས་བྱའོ། །﹙26﹚ཞེས་བཀོད་ནས་ལྟ་བ་འདི་འཛིན་མཁན་གྱི་ལུགས་ཕྱོགས་སྔར་བཀོད་ནས་དགག་པ་མཛད་ཡོད་ཅིང་། འདིར་ཁ་ཅིག་ཅེས་པ་ནི་ལུགས་གང་ཡིན་པ་བསྟན་བཅོས་སུ་ཁ་མི་གསལ་མོད། རྒྱ་ནག་གི་མཁས་པ་ལུའེ་ཁྲིན་ཀྱིས་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་ཡིས་བརྩམས་པའི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》རུ་ཐམས་ཅད་ཡོད་སྨྲའི་གྲུབ་མཐའ་འཛིན་མཁན་གྱི་སློབ་དཔོན་སྔ་མ་(མངོན་པ་རྙིང་པ་སྨྲ་བའི་སློབ་དཔོན་རྣམས་ལ་ཟེར་)དག་གི་དགོངས་པར་ཡོ་བསྲང་མང་དུ་མཛད། དཔེར་ན་ལུགས་སྔ་མར་གང་དག་མཚུངས་པ་དེ་མ་ཐག་པ་བྱས་པ་ལས་ཡང་དག་པ་ཉིད་དུ་སྐྱོན་མེད་པ་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པའི་དད་སོགས་དབང་པོ་ལྔ་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་དང་། གནས་མ་བུ་པའི་སྡེ་པས་དབང་པོ་ལྔ་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་ངོས་འཛིན་པར་ཡོ་བསྲང་བྱས་ཏེ། སེམས་དང་སེམས་ལས་བྱུང་པ་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་གསུངས།﹙27﹚ ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་དད་སོགས་དབང་པོ་ལྔ་﹙28﹚འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་ཏུ་འཛིན་པའི་ལུགས་ཕྱོགས་སྔར་བཀོད་དེ་དགག་ཅིང་། དད་སོགས་དབང་པོ་ལྔ་མངོན་པ་སྨྲ་བ་སྔོན་མ་རྣམས་ཀྱི་ལུགས་ཡིན་པར་གསུངས་ནའང་བསྟན་བཅོས་གང་དུ་ཐོན་པ་དང་སློབ་དཔོན་གང་གི་ལུགས་ཡིན་པར་ད་དུང་ཉམས་ཞིབ་གནང་དགོས་པའི་གནད་ཅིག་ཏུ་འདོད་དོ། །
ལྔ་པ། འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་དང་པོར་གསུངས་པའི་དགོས་པ་བཤད་པ།
བསྟན་བཅོས་ལས་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་དང་པོར་གསུངས་པ་ནི་ལས་སླ་མོར་གོ་བ་བླངས་ན་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་ཡི་《ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ་》དང་དེའི་རྗེས་འབྲངས་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ཡི་དགོངས་པ་ཡིན་པར་བསྙོན་མེད་རེད། དེར་མ་ཟད་དགོངས་པ་དེ་གསལ་པོར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཆེད་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་དབུར་དང་པོར་བཀོད་པ་ལྟ་བུར་གྱུར་འདུག ཡིན་ནའང་《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》ལྟར་ན་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་དང་པོར་བཤད་དགོས་པར་སློབ་དཔོན་རྣམས་ལ་རྩོད་པ་བྱུང་ཡོད་པར་གསུངས་ལ། དེའང་ཕྱོགས་བསྡུས་ཀྱིས་བཀོད་ན། 1.ཁ་ཅིག་གིས་དེ་ནི་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་པ་པོའི་འདོད་པ་ཡིན་པའི་ཕྱིར་ཏེ་ཇི་ལྟར་འདོད་པ་དེ་ལྟར་བསྟན་བཅོས་བརྩམས་ཤིང་ཆོས་ཉིད་དང་འགལ་བ་མེད་ན་དྲི་བར་ཅི་དགོས་ཞེས་ཟེར་རོ་﹙29﹚གསུངས། 2.དང་པོར་བཤད་དགོས་དོན་ནི་ཁ་ཅིག་ན་རེ་ཆོས་འདི་ནི་བདག་མེད་པ་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་པའི་ཕྱིར་དང་པོར་བཤད་དེ། བསྟན་བཅོས་འདི་ལས་ངེས་པར་བྱུང་བ་དང་ཐར་པ་དང་མྱ་ངན་ལས་འདས་པ་ལ་བསྟོད་ཅིང་བདག་མེད་པ་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་ལ། ཕྱི་རོལ་པའི་གཞུང་ལས་ལོངས་སྤྱོད་འདོད་པའི་ཡོན་ཏན་སོགས་ལ་བསྟོད་ཅིང་བདག་འཛིན་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་པ་ལྟར་མ་ཡིན་ནོ་﹙30﹚ཞེས་གསུངས། 3.ཁ་ཅིག་ན་རེ། ཆོས་འདི་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་ནང་ནས་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པ་ཡིན་པའི་ཕྱིར་དང་པོར་བཤད་དེ། བསྟན་བཅོས་རྣམས་ཀྱི་ནང་ནས་བསྟན་བཅོས་འདི་ཁྱད་དུ་འཕགས་ལ་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་མཆོག་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ལས་ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པ་བསྟན་བཅོས་འདི་དང་མཚུངས་པའི་ཕྱིར་དང་པོར་བཤད་དོ་﹙31﹚ཞེས་ཟེར་རོ། །4.གང་གི་ཚེ་ཆོས་འདི་ལ་གནས་པ་ཡོད་ན་སངས་རྒྱས་འཇིག་རྟེན་དུ་བྱུང་བའི་ཕན་ཡོན་ཡང་དག་པ་ཡོད་པ་ཡིན་ཏེ། དེའི་ཚེའི་དེ་ནི་དོན་དམ་པའི་འཕགས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ནོར་ལ་ཐོགས་པ་མེད་པར་སྤྱོད་པ་ཐོབ་པའི་ཕྱིར་ཏེ། འདི་ལྟར་སངས་རྒྱས་འཇིག་རྟེན་དུ་བྱུང་ནས་སེམས་ཅན་རྣམས་ཆོས་ལ་ཞུགས་པ་རྣམ་གཉིས་ཡོད་དེ། ཀུན་རྫོབ་དང་དོན་དམ་པའོ། །ཀུན་རྫོབ་པ་ནི་སྐྲ་དང་ཁ་སྤུ་བྲེགས་ནས་ཆོས་གོས་གོན་ཏེ་ཡང་དག་པར་དད་པས་རབ་ཏུ་བྱུང་བ་གང་ཡིན་པའོ། །དོན་དམ་ནི།འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་མཆོག་གི་མཇུག་ཐོགས་སུ་སྡུག་བསྔལ་ཆོས་ཤེས་པའི་བཟོད་པ་མངོན་དུ་གྱུར་པ་ཡིན་པའོ། །ཀུན་རྫོབ་པའི་ཆོས་ཞུགས་པ་ལ་ཉེས་པ་གཉིས་ཡོད་དེ། ཚུལ་ཁྲིམས་འཆལ་བ་དང་རབ་བྱུང་ལོག་པའོ། །དོན་དམ་ཆོས་ཞུགས་པ་ལ་ཉེས་པ་དེ་དག་མེད་ཅིང་། རང་གི་རིགས་དང་མཐུན་པར་ཐེག་པ་སོ་སོའི་ཡོན་ཏན་ཐོབ་པ་ལས་ཡོངས་སུ་ཉམས་པ་མེད་དོ། །﹙32﹚ 5.ཁ་ཅིག་ན་རེ། གང་གི་ཚེ་ཆོས་འདི་ལ་གནས་པ་ཡོད་པ་དེའི་ཚེ་ཐོག་མ་མེད་པ་ནས་འཕགས་པའི་ལམ་གྱི་སྒོ་བཀག་པ་ལ་ད་ནི་ཕྱེ་བར་བྱེད་ཅིང་།སོ་སོའི་སྐྱེ་བོ་ཉིད་སྔར་མ་དོར་བ་ཡང་འདོར་ལ། འཕགས་པའི་ལམ་སྔར་མ་ཐོབ་པ་ཡང་ཐོབ་པས་དེའི་ཕྱིར་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་མཆོག་དང་པོར་བཤད་དོ། །﹙33﹚ཞེས་སོགས་ཀྱི་གསུང་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་བཀོད་ཡོད་པས། 《བྱེ་བྲག་བཤད་པ་ཆེན་པོ་》རྩོམ་པའི་དུས་སུའང་འདིའི་སྐོར་ལ་རྩོད་པ་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་པ་བསྙོན་མེད་རེད།
དེ་བས་གུས་པའི་ལྟ་ཚུལ་ལ་འདི་ནི་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡནའི་བུ་ཡིས་མངོན་པའི་ལུགས་རྙིང་པ་འཛིན་མཁན་དང་གྱེས་པ་བཅོ་བརྒྱད་ལས་གྲུབ་མཐའ་སྨྲ་བ་གཞན་དག་གིས་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མཆོག་གི་སྐོར་ལ་དགོངས་པ་མི་མཐུན་པ་འཛིན་པར་ཉམས་ཞིབ་དགག་སྒྲུབ་ལས་ཐོན་པའི་ལྟ་བ་ཞིག་དང་། ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་ལ་དཔྱད་ནས་གཏན་འབེབས་མཛད་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སེམས་སོ། །
མཆན་འགྲེལ།
① 尊者迦多衍尼子造，（唐）三藏法师玄奘奉诏译，《阿毗达磨发智论》[Z],《乾隆大藏经》小乘论第100卷，杂蕴、结蕴、智蕴、业蕴、大种蕴、根蕴、定蕴、见蕴。
② སློབ་དཔོན་རྒྱལ་སྲས་གྲགས་པའི་བཤེས་གཉེན། 《མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད》 [M ] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། p.21 རྒྱ་གར་གྱི་མཁན་པོ་ཤུདྡྷ་སིཾ་ཧ་དང་ཞུ་ཆེན་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བནྡེ་དཔལ་བརྩེགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་ཞུས་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ། བཀའ་བསྟན་དཔེ་བསྡུར་མའི་བསྟན་འགྱུར་དེབ་བརྒྱད་ཅུ་པ།
③ བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》 [Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.5-21
④⑤ བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.3; p.22
⑥ 迦栴延子造，前秦 僧伽提婆与竺佛念译，《阿毗昙八犍度论》30卷，大正藏 No. 1543，释经论部•毗昙部。
⑦ 吕澂：《印度佛学源流》[M]，上海人民出版社，1979年，第303页，毗昙得文献源流。
⑧ སློབ་དཔོན་རྒྱལ་སྲས་གྲགས་པའི་བཤེས་གཉེན། 《མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད》[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། p.17 རྒྱ་གར་གྱི་མཁན་པོ་ཤུདྡྷ་སིཾ་ཧ་དང་ཞུ་ཆེན་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བནྡེ་དཔལ་བརྩེགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་ཞུས་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ། བཀའ་བསྟན་དཔེ་བསྡུར་མའི་བསྟན་འགྱུར་དེབ་བརྒྱད་ཅུ་པའི་དཀར་ཆག
⑨ ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། 《བོད་བརྒྱུད་བཀའ་བསྟན་ཡུམ་ཆེན་མཆིམས་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱི་བཀའ་རྩོམ་མཆིམས་མཛོད་ལུང་ཁུངས་གསལ་བྱེད་ཉི་ཟླ》 སྟོད་ཆ།[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ལྕགས་དཔར་མ། 2016ལོ། p.20
⑩ བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.30 ཇི་ལྟར་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཞལ་བཞུགས་པའི་སྐབས་སུ་བཙུན་པ་ཀཱཏཱཡན་ཆེན་པོ་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་ཡོན་ཏན་དུ་མ་དང་ལྡན་ཏེ། ཆོས་གྲངས་མེད་པའི་རང་མཚན་དང་སྤྱི་མཚན་ལ་ཐོགས་པ་མེད་པའི་ཡེ་ཤེས་ཅི་འདོད་པར་མངོན་དུ་གྱུར་ཅིང་རྒྱུན་མི་ཆད་པར་འཇུག་པའི་བརྩོན་འགྲུས་དང་ལྡན་ཞིང་། ཆོས་མངོན་པའི་ཚིག་དོན་གྱི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ལ་ཡང་ལེགས་པར་ཞུགས་ཏེ། བློ་གྲོས་མཐའ་ཡས་པ་རིའི་རྒྱལ་པོ་རི་རབ་ལྟ་བུ་བསྒུལ་བ་མེད་པའི་ཕྱིར་རྒོལ་བ་ཐམས་ཅད་རྣམ་པར་བཅོམ་ནས་རང་ལུགས་གཞག་ལ་ཀླན་ཀར་བཙལ་ནུས་པ་མེད་པས་ཆོས་སྨྲ་རྒྱལ་པོར་གྱུར་པ་ལྟར། བཙུན་པ་ཀཱ་ཏཱ་ཡ་ནའི་བུ་འདི་ཡང་དེ་བཞིན་དུ་གྱུར་པས་ན་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་པ་ལ། ཞེས་བྱུང་།
⑾ 问何故此论名发智耶，答诸胜义智，皆从此发此为初基，故名发智。复次此论应名智安足处，诸胜义智此为根本依此而立，是故名为智安足处。复次诸勇健智此最能发，发勇智缘故名发智。复次诸智彼岸依此能到，故名发智。开发诸法自相共相，无有能如此论者故。复次世出世智，皆依此发智之妙门故名发智。（迦多衍尼子造，（唐）玄奘译：《阿毗达磨大毗婆沙论》[Z],大正藏 No.1544）
⑿ 迦栴延子造，前秦 僧伽提婆共竺佛念译，《阿毗昙八犍度论》30卷，大正藏 No. 1543，释经论部•毗昙部。
⒀ 吕澂：《印度佛学源流》[M]，上海人民出版社，1979年，第303页，毗昙得文献源流。
⒁ ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། 《བོད་བརྒྱུད་བཀའ་བསྟན་ཡུམ་ཆེན་མཆིམས་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱི་བཀའ་རྩོམ་མཆིམས་མཛོད་ལུང་ཁུངས་གསལ་བྱེད་ཉི་ཟླ》 སྟོད་ཆ།[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ལྕགས་དཔར་མ། 2016ལོ། p.13
⒂ བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.22-23声论者言，阿谓除弃,毗谓决择，此法能除弃决择故,名阿毗达磨。何所除弃，谓结缚随眠随烦恼缠。何所决择，谓蕴界处缘起，谛食及沙门果菩提分等。尊者佛护作如是说，阿毗者,是助言显现前义，此法能引一切善法，谓诸觉分皆现在前故，名阿毗达磨。尊者觉天作如是说，阿毗者，是助言显增上义，如增上慢者名阿毗慢，增上觉者，名阿毗觉，增上老者名阿毗老，此亦如是，此法增上故，名阿毗达磨。尊者老受作如是说，阿毗助言显恭敬义，如恭敬稽首者名阿毗稽首，恭敬供养者名阿毗供养，此亦如是，此法尊重可恭敬故，名阿毗达磨。——阿毗达磨大毗婆沙论序,《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造,(唐)玄奘译。
⒃ འཕགས་པ་ཀཱཏཡནའི་བུ། བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡེ་ཤེས་ལ་འཇུག་པ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.3
⒄⒅ ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། 《བོད་བརྒྱུད་བཀའ་བསྟན་ཡུམ་ཆེན་མཆིམས་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱི་བཀའ་རྩོམ་མཆིམས་མཛོད་ལུང་ཁུངས་གསལ་བྱེད་ཉི་ཟླ》སྟོད་ཆ།[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ལྕགས་དཔར་མ། 2016ལོ། p.34; p.35
⒆ 复次此中因说心所，应说大地等法，谓大地法有十种：一受、二想、三思、四触、五欲、六作意、七胜解、八念、九三摩地、十慧；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
⒇ 大烦恼地法亦有十种：一不信、二懈怠、三放逸、四掉举、五无明、六忘念、七不正知、八心乱、九非理作意、十邪胜解；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙21﹚小烦恼地法有十种：一忿、二恨、三覆、四恼、五谄、六诳、七憍、八悭、九嫉、十害；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙22﹚大善地法有十种：一信、二精进、三惭、四愧、五无贪、六无嗔、七轻安、八舍、九不放逸、十不害；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙23﹚大不善地法有五种：一无明、二惛沈、三掉举、四无惭、五无愧；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙24﹚大有覆无记地法有三种：一无明、二惛沈、三掉举；引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙25﹚大无覆无记地法有十种：即前大地受等十法。引自《阿毗达磨大毗婆沙论》大正藏 No.1545，五百大阿罗汉等造，（唐）玄奘译。
﹙26﹚བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.1
﹙27﹚吕澂：《印度佛学源流》[M]，上海人民出版社，1979年，第303页，毗昙得文献源流，第286页。
﹙28﹚དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད། 《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》[G] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། p.1081 དད་པའི་དབང་པོ། བརྩོན་འགྲུས་ཀྱི་དབང་པོ། དྲན་པའི་དབང་པོ། ཏིང་ངེ་འཛིན་གྱི་དབང་པོ། ཤེས་རབ་ཀྱི་དབང་པོ་དང་ལྔའོ། །
﹙29﹚﹙30﹚﹙31﹚﹙32﹚བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.31; p.35; p.36; p.37
﹙33﹚བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྒྱུར། 《ཆོས་མངོན་པ་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་ཆེན་པོ་བཞུགས་སོ》[Z] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོ། p.38
