[གནད་བཏུས] རྩོམ་འདིར་ཡིག་ཆ་རྙིང་པ་ཁག་ཅིག་གཞིར་བྱས་ཐོག་དོན་གྱི་བྱུང་བ་རྗོད་ཚུལ་སྟོན་པའི་རིག་པ（Narratology）ཡི་ལྟ་སྟངས་རེ་གཉིས་སྤྱད་ནས་སྔ་རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློ་དང་དེ་ལས་འཕྲོས་ནས་རབས་དང་སྒྲུང་ཞེས་པའི་རྩོམ་ལུས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ལ་དཔྱད་པ་ཕྲན་བུ་ཙམ་བགྱིས་ཡོད།
[གནད་ཚིག] དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློ། རབས། སྒྲུང་།
དེ་ཡང་སྔ་རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློ་ཞེས་བརྗོད་དུས་དེང་རབས་སུ་ཀུན་གྱིས་ཁས་འཆེ་བའི་རྩོམ་རིག་གི་ར་བ་ཆུང་ངུ་ཙམ་ལས་བརྒལ་ནས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་འཛུལ་དགོས་པ་སྨྲ་མི་དགོས། དོན་གྱི་བྱུང་བ་རྗོད་པའི་རིགས་པ་དང་བསམ་བློའི་ས་བོན་གང་དེ་གནའ་དུས་ནས་རྩོམ་རིག་ཙམ་མིན་པའི་རིག་པའི་ཡན་ལག་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཆོ་ག་དང་ལྷ་རབས། ངག་རྒྱུན། ལོ་རྒྱུས་སོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ཆུ་དང་འོ་མ་བཞིན་འདྲེས་ཡོད་པས་སོ། །
དང་པོ། སྔ་རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློའི་སྤྱི་ཁོག་ཙམ་གླེང་བ།
“ཅི་ཡང་མེད་པའི་སྟོང་བ་ལས། ཅི་ཡང་གསལ་བའི་འོད་ཅིག་བྱུང་། འོད་དེ་ཡངས་སུ་གྱུར་བ་ལས། འོད་ཀྱི་འཁོར་ལོ་རང་གིས་རང་སྒྱུར་བ་གཅིག་ཏུ་སྲིད”②ཅེས་པ་ལྟར་དུ། ཤར་ནུབ་ཀྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ལྷ་རབས་གང་ལ་བལྟས་ཀྱང་གནའ་བོའི་མི་ལ་ཤེས་རབ་ཅུང་ཟད་འཕེལ་ཏེ་མཚོན་རྟགས་དང་ཡི་གེའི་ལམ་ནས་འགྲོ་བ་མི་དང་སྲིད་པའི་ཆོས་དག་ལ་རང་ངོས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་ཐུབ་པ་བྱུང་དུས། འཇིག་རྟེན་འདི་ཇི་ལྟར་ཆགས་པ། འགྲོ་བ་མི་ནི་གང་ལས་བྱུང་བ། རི་ཆུ་རྒྱ་མཚོ་སོགས་ཇི་ལྟར་སྲིད་པ། ནགས་ཀླུང་ཆུ་ཀླུང་སོགས་ཇི་ལྟར་གྲུབ་པ། སྣོད་ཅ་ལག་དང་གོམས་སྲོལ་ཆོ་ག་སོགས་ཇི་ལྟར་སྲིད་པ་སོགས།“གང་ལས་བྱུང་བའམ་སྲིད་པ་དང་། ཇི་ལྟར་བྱུང་བའམ་སྲིད་པ”ཡི་ཚུལ་རྗོད་པའི་ཡིག་ཆ་མང་དུ་བྱུང་ཡོད་པ། དཔེར་ན་སྲིད་པ་སྒོ་ང་ལས་བྱུང་བའམ་ཆུ་ལས་བྱུང་བའམ་བྱེད་པོ་ཞིག་གིས་བཟོས་པ་ལས་བྱུང་བར་འདོད་པ་ལྟ་བུའོ། ། “བྱུང་བ”དང“སྲིད་པ”རྗོད་པའི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་གནའ་བོའི་དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློ་ཡི་བང་མཛོད་དུ་བལྟ་ཆོག་སྙམ་ཞིང་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་པའི་སྡེ་རུ“འབྱུང་ཁུངས་རྗོད་པའི་ལྷ་རབས”（Origin Myths）ཞེས་ཀྱང་བྱ།
དེས་ན་ད་ལྟ་ལག་ཏུ་རྙེད་པའི་རང་རེའི་གནའ་བོའི་དོན་རྗོད་པའི་ལྟ་བ་དང་ཤེས་རིག་མཚོན་ནུས་པའི་ཡིག་ཆ་ལ། སྲིད་པ་བོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་ཁག་དང་བོན་གྱི་ལྷ་རབས་ཡིག་ཆ་ལས་བྱུང་བའི་ཆོག་རབས། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་སྒྲུང་། ལོ་རྒྱུས་དང་དེབ་ཐེར་ཁག་ཏུ་མཐོང་བའི་གཏམ་རྒྱུད། གདོད་མ་ནས་དམངས་ཁྲོད་ལ་དར་ཆེ་བའི་ངག་རྒྱུན་ལ་སོགས་དཔེ་རུ་འགོད་རུང་། ཡིག་ཆ་དེ་དག་བྱུང་དུས་ལ་ཁོ་བོ་ཙམ་གྱིས་ཁ་ཚོན་གཅོད་དཀའ་ནའང་དེ་དག་ལས་བྱུང་བའི་ལྟ་བ་དང་བླང་དོར་གྱི་འགྲོ་ལུགས་དག་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་ལ་མ་དར་སྔོན་དུ་རང་རེ་ལ་གདོད་ནས་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད།
“དང་པོ་ཡེ་མེད་སྟོང་པ་ལ། དེ་ལ་ཡེ་ཡོད་ཅུང་ཙམ་སྲིད། དེ་ལ་འོད་དང་ཟེར་དུ་སྲིད། འོད་ནི་ཕ་ལ་ཟེར་ནི་མ། དེ་ལ་སྨྲག་དང་སྨྲིག་ཏུ་སྲིད……སྒོང་ང་རྡོལ་བའི་ནང་ཤེད་ནས། བྱ་གླག་དཀར་ནག་གཉིས་སྲིད་པ་ལ། སྣང་བ་འོད་ལྡན་དང་། མུན་པ་ཟེར་ལྡན་དང་གཉིས་སྲིད། སྣང་མུན་གཉིས་པོ་བསྡེབས་པ་ལས། སྒོང་ང་དཀར་ནག་ཁྲ་གསུམ་སྲིད།”③ཅེས་དང་། “དང་པོ་བསྐལ་བས་བསྐལ་སྲིད་པས་མ་སྲིད་ཙམ་ན། ཕྱྭ་ཡེ་མཁྱེན་བྱ་བ་གཅིག་སྲིད་པ་ཕྱྭ་ཡིས་བསྐོས་ཏེ་བྱུང་། དེ་ལས་ཁོ་མ་འགྲོ་རྗེའི་ལེགས་པའི་ཧོར་དྲུག་ཅེས་པ་གཅིག་སྲིད། དེའི་ཞལ་གྱི་ངད་པ་སྤྱན་གྱི་སྒྲོས་མ། དབུ་སྐྲ་ཕྱར་ཕྱོར་ཙམ་གཅིག་གནས་པ་སྟེ། གནམ་ས་ཆ་མ་འབྱེད་ཀྱི་བར་དུ་ཕུས་བཏབ་པས། གནམ་ས་ཆ་ཕྱེད་དེ། གནམ་རིམ་པ་བཅུ་གསུམ་ནི་ཁང་རིམ་ཁང་དུ་ཡས་ཕུབ། ས་རིམ་པ་བཅུ་གསུམ་ནི་གདན་རིམ་གདན་དུ་མས་བཏིང། གནམ་ས་གའུ་ཁ་སྦྱོར་དེའི་ནང་དུ་འོད་དཀར་ནག་གཉིས་སུ་སྲིད། དཀར་པོ་ཡོད་ཀྱི་ཁ་འཛིན། ནག་པོ་མེད་ཀྱི་ཁ་འཛིན། ཡོད་མེད་གཉིས་ཀྱི་འཕྲོ་འདུ་ལས། གསེར་གྱི་མེ་ཏོག་སེར་པོ་དང་། གཡུའི་མེ་ཏོག་སྔོན་པོ་སྲིད།”④ ཅེས་པ་ལྟ་བུ་ཡོད་དང་མེད། འོད་དང་སྨྲག（སྨག） དཀར་དང་ནག ཕ་དང་མ། སྣང་དང་མུན། གནམ་དང་ས། ཡབ་དང་ཡུམ་ལྟ་བུའི་གཉིས་སྨྲ་བ（Dualism）ཡི་དོན་རྗོད་སྟངས་ལ་བརྟེན་ནས་སྲིད་པ་ཇི་ལྟར་སྲིད་པའི་ཚུལ་དང་ལྷ་རབས་ཇི་ལྟར་མཆེད་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད། འདི་ལ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི《སྲིད་པའི་གྲོལ་ཕུག》དང《སྐྱུང་མོ་མདའ་ཁྱེར་གྱི་རྒྱུད》《དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས》《མིང་སྲིང་དཔལ་བགོས་དང་དཔལ་བདོག》 《མུ་ཡེ་པྲ་ཕུད་ཕྱའི་མཐར་ཐུག》《མིའུ་རིགས་བཞི་ལྷ་སེལ་ལྷ་མཆོད་རྒྱས་པ》《ཡི་གེ་ལྷ་གྱེས་ཅན》⑤སོགས་ནི་གདོད་མའི་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློ་འཁོར་སྟངས་དང་དགེ་སྡིག་མཆོག་དམན། ལེགས་ཉེས་བླང་དོར་གྱི་ལྟ་བ་མཚོན་པར་ནུས་པའི་དོན་གྱི་བྱུང་བ་རྗོད་པའི་ངག་གི་ཕྲེང་བ（Text）ཡིན་པ་ལ་བསྙོན་དུ་མེད་པའི་ཁར་ད་ལྟའི་རྩོམ་རིག་ནང་བཞིན་ཀུན་རྟོག་དང་མཚར་ཉམས་ཀྱིས་ཁེངས། ཡིན་ནའང་ད་ལྟའི་རྩོམ་རིག་ནང་བཞིན་ཆགས་མེད་པར་ཆོ་ག་སྒྲུབ་པའི་སྐབས་སུ་ཆོ་ག་ཡི་ཆེ་བ་དང་བྱུང་བ་སྟོན་པའི་སླད་དུ་ཆོ་ག་དེ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བའི་རབས་དང་གཏམ་རྒྱུད་བཤད་ནས་ཆོ་ག་དང་གཏམ་རྒྱུད་གཉིས་གཞི་གཅིག་ཏུ་བསྲེས་ཡོད། སྐབས་དེའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་རབས་དེ་དག་གི་བྱེད་ནུས་ཀྱང་ད་ལྟའི་སྒྲུང་ནང་བཞིན་གྱི་མི་སྒེར་གྱི་འདོད་པ་དང་བློ་རིག་སོགས་གཙོ་བོར་མི་བྱེད་པར་ཚོགས་པའམ་ཐུན་མོང་ཞིག་གི་བདེ་སྡུག་དང་ཁེ་ཕན། སྤྱི་ཡི་ལས་དབང་དང་ཆོ་ག་སྤེལ་མཁན་གྱི་དབང་ཆ་སོགས་གཙིགས་སུ་འཛིན་པ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་སྟབས།“ལྷ་སྒྲུང་དང་ཆོ་ག་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ནི་ནང་གི་དོན་དང་ཕྱི་ཡི་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཡིན་པ་དང་། ལྷ་སྒྲུང་བཤད་མཁན་དང་ཆོ་ག་སྤེལ་མཁན་གྱི་མི་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ལམ་ལུགས་སྒྲིག་འཛུགས་བྱེད་མཁན་ཏེ་དབང་སྒྱུར་བྱེད་མཁན་རང་ཡིན་པ་རེད། ཁོ་ཚོ་ནི་གསར་གཏོད་བྱེད་མཁན་ཡིན་ལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་དམ་སྲུང་བྱེད་མཁན་ཀྱང་ཡིན་ནོ། །”⑥
“རྣེལ་དྲྀ་འདུལ་བའི་ཐབས་ལ་དྲི་འདུལ་བའི་ཚིག་བཤད་ཀྱང་ཟེར་ཏེ། ཚིག་གཞི་ནི་སྔོན་གྱི་བྱུང་རབས་མང་པོ་ཞིག་འཆད་ནས་གནའ་སྒྲུང་འདི་འདྲ་བ་ཞིག་བརྗོད་པར་བྱས་ཡོད……”⑦ཅེས་པ་ལྟར་ཆོ་ག་དང་སྦྱར་བའམ་ཆོ་གའི་ཁྲོད་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་འདི་དག་གི་ཁྲོད་དུ་སྲིད་པའི་ཆགས་རབས་དང་འཇིག་རྟེན་དུ་འགྲོ་བ་མི་བྱུང་ཚུལ། སེམས་ཅན་ཇི་ལྟར་སྲིད་པའི་ཚུལ་སོགས་བརྗོད་ཡོད་པར་མ་ཟད་དོན་རྗོད་ཚུལ་གྱི་ཆ་ནས“སྔོན་ཚེ་བསྐལ་པ་ཡེ་ཐོག་ལ”ཞེས་དང་། “ཀྱེ་སྣང་ཙམ་དུས་ཀྱི་དང་པོ་ལ”ཞེས་དང་། “ཀྱེའི་དང་པོ་སྲིད་པའི་དང་པོ་ལ”ཞེས་ཆོག་རབས་དེ་དག་བྱུང་དུས་ཀྱི་ཆ་ནས་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་ལ་གཏུགས་ནས་སྲིད་པ་དང་ཆོ་ག་མཉམ་དུ་བྱུང་བའམ། དུས་དང་ཆོ་ག་ལྷན་དུ་བྱུང་བ་ལྟ་བུའི་ལམ་ནས་ཆོ་གའི་རིན་ཐང་དང་བྱིན་རླབས་ཀྱི་ཆེ་བ་བསྟན་ཡོད། དོན་རྗོད་རིག་པའི་ཆ་ནས་ཆོག་རབས་ཀྱི་རྗོད་ཚུལ་དེ་ཡིས་རབས་རྗོད་པ་པོའི་བློ་གྲོས་དང་རབས་ཀྱི་གནའ་བོའི་རང་བཞིན་ནམ་དུས་ཐུབ་པའི་ངང་ཚུལ་དང་རབས་བརྗོད་ཡུལ་གྱི་བློ་འགུག་པའི་ཆ་ལ་གཙིགས་ཆེན་གནང་ཡོད་པ་མཚོན། དོན་རྗོད་ཚུལ་འདིའི་རྒྱུན་ད་ལྟའི་དུས་ཀྱི་གནའ་གཏམ་དང་གནའ་རབས་སོགས་ཀྱི་མགོ་འཛིན་ཚུལ་ཏེ། “གནའ་སྔ་མོ་སྔ་མོ་ཞིག་ལ”དང“གནའ་གནའ་ཞིག་ལ”དང“སྔོན་སྔོན་ཞིག་ལ”སོགས་སུ་སྦས་ཡོད་མོད། སྔོན་གྱི་ཆོ་གའི་གཟི་ཉམས་དང་བྱེད་ནུས་སྟོན་པའི་ཆ་ཡལ་ནས་དུས་ཀྱི་རང་བཞིན་ཙམ་དང་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཉན་པ་པོའི་ཡིད་དབང་འགུག་པར་བྱེད་པ་ཙམ་དུ་གྱུར་ཡོད།
དོན་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྱི་པའི་གོམས་སྲོལ་རྒྱུད་འཛིན་དང་ཚོགས་པའི་ཁེ་ཕན་ལ་དམིགས་ཚུལ་ཆོག་རབས་དག་གིས་མཚོན་ཐུབ་པར་མ་ཟད། ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་སོགས་སུ་དེ་བས་ཀྱང་མངོན་གསལ་དོད་པོའི་ངང་བསྟན་ཡོད། “ཆབ་སྲིད་ནི་སྒྲུང་སྟེ་ལྡེའུ་བསྒྱུར་རོ”ཞེས་དང“དེ་དང་སྨན་བཟའ་ཀླུ་སྟེང་གི་སྲས་ཁྲི་ཐོག་རྗེ་ཐོག་བཙན་ཏེ་གདུང་རབས་ཉེར་བདུན་གྱི་རིང་ཆབ་སྲིད་སྒྲུང་ལྡེའུ་བོན་གསུམ་གྱིས་བསྐྱངས་པ་ཡིན་ནོ”ཞེས་སྒྲུང་འཆད་པ་སྟེ་དོན་རྗོད་པའི་ལམ་ནས་ཐུན་མོང་གི་ཁེ་ཕན་དང་དབང་ཆ་སྐྱོང་བའི་ཚུལ་བསྟན། དུས་རབས་བདུན་པ་ནས་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་ལ་དར་རྗེས་དོན་རྗོད་པ་པོ། བརྗོད་བྱ་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་ཡོད་ནའང་དོན་རྗོད་ཚུལ་དང་བརྗོད་ཡུལ། དོན་རྗོད་པའི་བྱེད་ནུས་སོགས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་མེད་པར་སྙམ། དཔེར་ན《བོན་ལུགས་རྫོགས་ཆེན་ཨ་ཁྲིད》དུ་འབྱུང་བའི《རྒྱལ་བུ་སྟོང་ཐུན་ཞེས་བྱ་བའི་འགྲེལ་བཤད》དང《རྒྱལ་པོ་བཙོན་འཛིན་ཞེས་བྱ་བའི་འགྲེལ་བཤད》⑧ དང་། 《མདོ་མཛངས་བླུན》དུ་འབྱུང་བའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་སྒྲུང་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་མདོ་དང་འདུལ་བའི་སྡེ་སྣ་ཚོགས་སུ་དཔེ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཆོས་སྟོན་པ་ལྟ་བུ་དང་། ཡང་རང་རེའི་མཁས་པ་དག་གིས་མཛད་པའི་གཏམ་ཚོགས《འཇིགས་མེད་གླིང་པའི་གཏམ་ཚོགས》ལྟ་བུ་དག་གིས་ཀྱང་དོན་རྗོད་ཚུལ་དང་བྱེད་ནུས་དེའི་རྒྱུན་བསྐྱངས་ཡོད་པར་མཐོང་།
སྔ་རབས་ཀྱི་ཆོ་ག་ལས་ཀྱང་ཆབ་སྲིད་དང་དབང་ཆ་ལ་འབྲེལ་བ་བྱུང་ནས་ཇེ་བརྟན་ཇེ་ཟབ་ཏུ་གྱུར་པར་བརྟེན་དེ་ལ་ཤིན་ཏུ་མཁོ་བའི་དོན་རྗོད་པའི་བསམ་བློ་ཞིག་བྱུང་བ་དེ་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་བྱ། ལོ་རྒྱུས་རང་ཉིད་དོན་རྗོད་པའི་རྩོམ་ལུས་ཤིག་ཡིན་པར་མ་ཟད་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་དུ་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ཡིན་པའི་ཚུལ་དུ་བྲིས་པའི་སྒྲུང（Historical Narrative）⑨ཡང་ཤིན་ཏུ་མང་པོ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད། དཔེར་ན་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་དུ་སྤེལ་བའི་ཕྱིར་དུ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་དབུ་ལ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དང་དར་མ་འུ་དུམ་བཙན་གྱི་མགོ་ལ་གླང་གི་རྭ་ཅོ་ཡོད་པར་བཤད་པ། ཆོས་མ་དར་བའི་སྔོན་དུ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ནི་ཀླ་ཀློ་མུན་ནག་དུད་འགྲོའི་ཁམས་དང་ཆ་འདྲ་བའི་རྟོག་བཏགས་ཀྱི་སྒྲུང་མང་དུ་བཟོས་ཡོད་པ། འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་གྲུ་ཀུན་ཏུ་དབང་སྒྱུར་པ་དག་གིས་ཡུལ་ག་གེ་མོ་དབང་དུ་བསྡུས་རྗེས་དེ་གའི་ལོ་རྒྱུས་དང་བྱུང་བ་སོགས་བཤད་རྒྱུན་སྣ་ཚོགས་ལ་དམའ་འབེབས་སམ་ངན་བཤད་མང་དུ་སྤྲོས་ནས་དོན་རྗོད་སྟངས་གསར་པ་ཞིག་གིས་དབང་བསྒྱུར་དུ་འཇུག་པ་ལྟ་བུའོ། ། ཡང་དཔེར་ན“དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པ་ཙམ་ནས་བཟུང་བོད་དུ་གྲགས་ཆེ་བའི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་བརྗོད་ལུགས་ལ་རྣམ་པ་གསུམ་སྟེ། དེ་དག་ནི《ཡི་གེ་ལྷ་གྱེས་ཅན》ཁུངས་གཙོ་བོར་བྱས་པའི་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་དང་། 《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ》ལྟ་བུ་ཁུངས་གཙོ་བོར་བྱས་པའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་གཉིས་དང《ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་གི་དཀར་ཆག་འབྲིང་པོ》ལྟ་བུ་ཁུངས་གཙོ་བོར་བྱས་པའི་ཡང་གསང་ཐེའུ་རང་ལུགས་བཅས་ཡིན”⑩ཞེས་པ་ལྟ་བུ་ཤོག་ཁའམ་ལྟ་གྲུབ་སོ་སོ་པའི་རང་ལུགས་འཛིན་པའམ་དབང་ཆ་བརྟན་པ་ཡོང་ཆེད་དོན་གཅིག་རང་ལ་རྗོད་ལུགས་མི་འདྲ་བ་འབྱུང་བ་ལྟ་བུའོ། །
དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ནས་བཟུང་སངས་རྒྱས་ཀྱི་སྐྱེས་རབས་དང་རྟོགས་བརྗོད་ཀྱི་དོན་རྗོད་སྟངས་སྐོར་བོད་དུ་བསྒྱུར་རྗེས།“རིམ་གྱིས་བན་ལུགས་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་དང་དོན་རྗོད་ཚུལ་གང་དེ་བོད་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་དམངས་སྒྲུང་གི་གྲུབ་ཆ་དང་འདྲེས་ནས། རྒྱ་གར་གྱི་བླང་དོར་སྤྱོད་ལུགས་ལྡན་པའི་ཤཱཀྱ་རིང་ལུགས་ལྟར་བསྒྱུར” བའི་ཚུལ་ལ། དཔེར་ན《རོ་ལངས་གསེར་འགྱུར་གྱི་སྒྲུང》ལྟ་བུར་མཚོན་ན་གཏམ་རྒྱུད་ཁ་ཤས་ལ་བོད་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་བརྗོད་གཞི་ཡོད་པས་བོད་རང་མཚན་པའི་འབྱུང་ཁུངས་ཤིག་ཡོད་པ་སྨྲ་མི་དགོས་ནའང་དེ་དག་གི་དོན་རྗོད་པའི་སྒྲོམ་གཞི་ནི་སློབ་དཔོན་ཀླུ་སྒྲུབ་ཀྱིས་བདེ་སྤྱོད་བཟང་པོ་མི་རོ་ལེན་དུ་མངགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་པའི་དོན་རྗོད་པའི་སྒྲིག་གཞི་རུ་བྱས་ཡོད（Roesler, 2015）པ་དང་། ཡང《སྐྱེས་རབས》ཀྱི་ནང་དུ་རྗོད་པ་པོ་སངས་རྒྱས་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པ་ཡིས་རང་གི་སྐྱེས་རབས་སྔོན་མའི་གཏམ་རྒྱུད་རྗོད་པའི་ཞོར་དུ་ཉེ་འཁོར་གྱི་གང་ཟག་དག་རྗོད་པ་ལ། 《བཀའ་གདམས་གླེགས་བམ》གྱི་ནང་དུའང་དེ་ནང་བཞིན་འབྲོམ་སྟོན་པ་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་ཀྱི་སྐྱེས་རབས་གཏམ་རྒྱུད་བརྗོད་ཡོད་པས་དོན་རྗོད་པའི་སྒྲོམ་གཞི་དེ་ཡིས་བཀའ་གདམས་སྲོལ་འབྱེད་མཁན་ལ་ཆོས་རྒྱུད་ཕྱོགས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་ཞིག་མངའ་གསོལ་ཡོད（Miller, 2004）པ་ལྟ་བུ་ཡིན། རྩོམ་རིག་བརྩམས་ཆོས་ལ་མཚོན་ནའང“དུས་སྐབས་དེའི་དོན་བརྗོད་རྩོམ་རིག་ལ་བདེན་བཞིའི་གནས་ལུགས་མཚོན་པའི་དགོས་དབང་གིས་སྒྲིག་གཞིའི་ཐད་བདེན་བཞིའི་རྣམ་པ་ལྟར་སྒྲིག་གཞི་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་པའི་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཡོད” ཚུལ་རྟོགས་ཐུབ།
གཉིས་པ། རབས་དང་སྒྲུང་གཉིས་རགས་ཙམ་གླེང་བ།
（གཅིག）རབས།
རབས་ཞེས་པ“རྒྱུད་དམ་ལོ་རྒྱུས” ཞེས་འགྲེལ།“འདིར་རབས་ཞེས་པའི་གོ་དོན་ནི་བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་དུ་རྒྱུད་དམ་ལོ་རྒྱུས་ལ་གོ་བ་ཡིན……གནག་རབས་དང་བྱོལ་རབས་ནི་སྒྲུང་གི་རྣམ་པའི་ཐོག་ནས་འཆད་པའི……གནའ་བོའི་བོན་དཔེ་ཡིན་པར་མངོན” ཞེས་ཀྱང་འབྱུང་བས་རྒྱུད་དམ་ལོ་རྒྱུས་ཏེ་སྔ་རབས་ཀྱི་བྱུང་བ་ཞིག་རྗོད་པར་གོ་བ་རྙེད། 《གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས》ཞེས་བྱ་བ་རུ《གནག་རབས》དང་། 《བྱོལ་རབས》《ལྟས་ངན་གྱི་རབས》
《གསེར་སྐྱེམས་ཀྱི་རབས》《ཤ་རུ་ཤུལ་སྟོན་གྱི་རབས》
《བཀྲ་ཟ་གཟིགས་འབྲང་གི་རབས》《གེ་གཞུལ་གྱི་
རབས》《སྨན་དཔྱད་ཀྱི་རབས》བཅས་དོན་རྗོད་པ་ལ་སྦྱར་ནས་ཆོ་གའི་བཅོས་ལུགས་སྟོན་པའི་གཏམ་རྒྱུད་ཁག་ཅིག་བརྗོད་ཡོད། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་ནང་དུའང་དམུ་དང་ཕྱྭ་གཉེན་གྱི་རབས（PT.126）དང་བརྒྱ་བྱིན་གི་རབས།（PT.1040）དྲལ་པོ་སྐྱི་པྱུག་གི་འཇོན་པ་དང་ལྕམ་མོ་སྐྱི་ནམ་ཉག་ཅིག་མ་གཉིས་ཀྱི་རབས།（PT.1068）ལྷེའུ་ཡང་ཀའ་རྗེའི་རབས།（PT.1134）སྨྲ་མྱི་སྟེ་བཙུན་པོ་དང་རྨ་མྱི་དེ་བཙུན་པོའི་རབས།（PT.1136）ཐང་ང་བརླ་མའི་རབས།（PT.1285）ཐང་བ་དམུ་ཐང་གི་རབས།（PT.1285）ལྡེ་མངད་ཀྱི་རབས།（PT.1285）ཐ་ང་རྒྱ་མོ་ཐང་གི་རབས།（PT.1285）ཐ་ང་བལ་མོ་ཐང་རྀང་གི་རབས།（PT.1285）མཛོ་མོའྀ་རབས།（PT.1289）རྟའི་རབས།（PT.1060）རྟ་རྐྱང་དབྱེ་བའི་རབས།（I.O.731r.）དེ་བཞིན་གཤེཊ་པས་རྒྱལ་པོ་གོ་ཕངས་བཏུལ་བའི་རབས།（PT.990）རཱ་མ་ཎའི་རབས（I.O.737A; I.O.737B; I.O.737C; I.O.737D; PT.983；PT.983V）བཅས་རབས་ཀྱི་རྗོད་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་བྱུང་ཡོད། 《ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན》གྱི་ནང་དུ《གླུད་རབས》ཞེས་བྱུང་ཡོད་པ་བཅས། རབས་ཞེས་དོན་རྗོད་པའི་རྩོམ་ལུས་ཡན་གར་བ་ཞིག་གི་ཚུལ་དུ་མངོན་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། དེ་ནི་སྒྲུང་ལྡེའུ་བོན་གསུམ་གྱིས་ཆབ་སྲིད་བསྐྱངས་ཞེས་པའི་སྒྲུང་དང་ཡང་གོ་བ་ཅུང་མི་འདྲ་བའི་དོན་རྗོད་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་པའི་ངེས་ཤེས་སྐྱེ་བར་བྱེད་དེ། རྒྱུད་དམ་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་པའི་འགྲེལ་བཤད་ཀྱིས་གསལ་ཁ་བཏོན་ཡོད་འདུག
ད་ལྟ་ཡོངས་གྲགས་སུMythལ་ལྷ་སྒྲུང་ཞེས་བསྒྱུར་ཡོད་ནའང་སྔོན་གྱི་ཡིག་ཆ་དག་ཏུ་ལྷ་རབས་ཞེས་འབོད་སྲོལ་མཆིས་པར་བརྟེན།“གདོད་མའི་དུས་སུ་བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་དོན་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་བརྩམས་ཆོས་གཟབ་ནན་རྣམས་ལ་རབས་ཟེར་བ་ལས་སྒྲུང་མི་ཟེར་བ་
རྟོགས་ཐུབ་པ་དང་། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་མང་པོར་རྒྱལ་བློན་མང་པོ་རིམ་གྱིས་བརྒྱུད་པ་དེ་ལ་
རྒྱལ་རབས་ཟེར་བ། དགོན་སྡེ་ཞིག་གི་གདན་སར་སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་མང་པོས་རིམ་གྱིས་བཟུང་བའི་གོ་རིམ་དེ་ལ་གདན་རབས་ཟེར་བ་དང་། རུས་རྒྱུད་ཅིག་གམ་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཅིག་མི་རབས་ནས་མི་རབས་བརྒྱུད་དེ་འཕེལ་བའམ་རྒུད་པའི་གོ་རིམ་དེ་ལ་གདུང་རབས་ཟེར་བར་གཞིགས་ན། བོད་ཀྱིས་སྔ་ཕྱིའི་རིམ་པ་ཅན་གྱི་མིའི་འབྲེལ་བ་ཞིག་ལ་རབས་ཟེར……” བ་ཧ་གོ་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། ཕྱིས་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་དུ་དར་བ་དང་བསྟུན་ནས་རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་ཚུལ་ལའང་རིགས་དང་དབྱེ་བ་མང་དུ་བྱུང་ཡོད་པ་གླུད་རབས་དང་སྐྱེས་རབས། དགོན་རབས། གདུང་རབས། མཁན་རབས། བླ་རབས། གདན་རབས། དཔོན་རབས། འཁྲུངས་རབས། ཁྲི་རབས། མེས་རབས། གཏད་རབས་ལ་སོགས་པས་མཚོན་པར་ནུས།
དོན་རྗོད་ཚུལ་གྱི་ཆ་ནས་སྔ་རབས་ཀྱི་རབས་ཕལ་ཆེ་བ་ངག་ལ་ཅུང་སྐྱོར་བདེ་བའི་ཚིག་ཅུང་ལྷུག་པ། བར་བར་དུ་ཚེག་བར་ཐུང་ངུ་དོ་མཉམ་པའི་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་ལྟ་བུ་མང་དུ་བྱུང་ཡོད་པས་གནའ་བོའི་ངག་རྩོམ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་གསལ།“ཁྱྀམ་ཕྱྀ་ན་རྒྱ་ཅྀག་འཁོར། བདུད་ཀྱི་རྐྱ་ཅིག་འཁོར། ། ལྟག་ཕྱི་ན་རྨག་ཅིག་བབ། ལྟས་ངན་གྱི་རྨག་ཅིག་བབ།” ལྟ་བུ་དང་། “དཔྲལ་སྔ་ན་གཤེད་ཅིག་འཁོར། ལྟས་ངན་གཤེད་ཀྱིས་
འཁོར། །” ལྟ་བུ་གལ་པོ་ཆེ་ལ་ནན་ཏན་གྱི་ཚུལ་དུ་ཟློས་པའི་དོན་རྗོད་ཚུལ་ཅུང་མང་བར་མངོན། ཡང“ཡུལ་གྱི་མྱིང་བ་ནྀ་མྱི་ཡུལ་རྐྱི་མཐྀང་ན། ། རྗེ་རུ་སུ་བཞུགས་ན། རྗེ་མྱི་རབ་རུ་ཆོ་བཞུགས། མྱི་རབ་རུ་ཆོ་ལ་ལྟས་ངན་དང། བདུད་ཀྱིས་སུ། ། ལྟས་ངན་ཅི་བཏང་ན། རྒོད་པོ་སྡེར་འཛིངས་བཏང། །” ཞེས་དང་། “ཕྱི་ན་ཅི་བྲང་ན། ལྕགས་གྱྀ་སྤྱང་མོ་འགོ་རྒུ་དང། ཟངས་གྱྀ་ཕར་མོ་ལྕེ་བརྒྱད་འབྲང་། ད་ཤ་ལ་ཟ་ཞིང་ཁྲག་ལ་འཐུང་དུ་མཆི། ། རྒྱབ་ལ་ནྀ་ཅི་ཁུར་ནའ། ལྕགས་གྱྀ་སྦལ་པ་འགོ་རྒུ་ཁུར་ལ་ཁུར་ཏེ་གདའ།” ལྟ་བུ་རྗོད་པ་པོ་ཡིས་བརྗོད་པའི་ཡུལ་དྲི་བ་ཞིག་བཏོན་ནས་དེ་ལ་དྲི་ལན་འདེབས་པའི་རྗོད་ཚུལ་འདི་སྤྱད་པའང་ཅུང་མང་།
རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་པའི་སྐབས་སུ་སྨྲང་ཞེས་པའི་བརྡ་ཞིག་ཀྱང་བྱུང་ཡོད།“སྨྲང་ཞེས་པ་ནི་སྲིད་པ་མིའུ་བརྒྱུད་ཀྱི་གཞུང་ནས་བཤད་པ་ལྟར། ཐོག་མར་ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་སྲིད་པའི་ཁམས་འདི་ཇི་ལྟར་སྲིད་པ་དང་། ནང་བཅུད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་བརྒྱུད་རྣམས་ཇི་ལྟར་གྲོལ་ཚུལ་གྱིས་མཚོན། གནའ་བོའི་དུས་ཀྱི་ཆོག་རབས་རྣམས་བཤད་ཅིང་། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་སྒོ་ནས་བདེན་པའི་སྨྲང་གིས་བཀྲོལ་བའི་དོན་ཞིག་ཡིན” ཞེས་པ་ལྟར་རབས་ཀྱི་དོན་རྗོད་པའི་སྐབས་ཀྱི་
ཆོ་གའི་བྱ་བྱེད་ཅིག་ཡིན་པ་ཐག་ཆོད་མོད་འདིར་གནས་སྐབས་སུ་ཡིག་ཚོགས་ལ་འཇིགས་ནས་བསྐྱུར་རོ། །
（གཉིས） སྒྲུང་།
ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ཏུ《རོ་ལངས་གསེར་སྒྲུབ་ཀྱི་སྒྲུང》དང《མ་སང་གི་སྒྲུང》སོགས་སྒྲུང་གི་རིག་གནས་ཀྱིས་ཆབ་སྲིད་བསྐྱངས་པའི་སྐོར་མཁས་དབང་ནམ་མཁའི་ནོར་བུ་སོགས་ཀྱི་དཔྱད་པ་ཡོད་པས་ཟློ་དགོས་མེད། གང་ལྟར་ཡང“སྒྲུང་ནི་བོད་རང་གི་གནའ་ནས་ད་བར་དུ་ཡོད་པའི་རྩོམ་ལུས་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན་པ……སྒྲུང་ནི་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་བྱུང་རིམ་སྔ་ཕྱི་འབྲེལ་ཆགས་ཤིང་ཆ་ཚང་བའི་ངག་གི་བརྗོད་པ་ཅི་རིགས་ལ་གོ་ཆོག” ཅིང་། དེ་ལ“ཡུལ་ཁམས་ཆགས་ཚུལ་གྱི་སྒྲུང་དང་། མི་མ་ཡིན་གྱི་དབང་བསྒྱུར་ཚུལ་གྱི་སྒྲུང་། མི་རྒྱུད་མཆེད་ཚུལ་གྱི་སྒྲུང་། ལྷ་རྒྱུད་མི་རྗེར་བྱོན་ཚུལ་གྱི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ་སོགས་མང་དུ་ཡོད་ལ་བསྡུས་ན་ཅན་ལྔ་ལོག་དྲུག་ལ་སོགས་པ་ཡོད……” ཅེས་དང་། གཏེར་སྟོན་གུ་རུ་ཆོས་ཀྱི་དབང་ཕྱུག（1212-1270）གི་རང་རྣམ་དུ། “དགུང་ལོ་ལྔ་ལོན་པའི་ཚེ་ནས། … སྤྱོད་འཇུག་སྒྲུང་འབུམ། ཞེལ་ལོགས་སྒྲུང་འབུམ། རོ་སྒྲུང་ཉེར་གཅིག་པའི་འགྱུར་གཉིས།…བྱ་སྒྲུང་། སྲིན་སྒྲུང་། སྡེ་རྒྱུད་ཆེ་ནོའི་སྒྲུང་འབུམ་ལ་སོགས་པ། བྱིས་པ་དགའ་བའི་བསྟན་ཆོས་བརྒྱད་དང་བཞི་ཙམ་མཁྱེནོ་སྐད་དོ” ཞེས་གསུངས་ཡོད་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན་སྒྲུང་གི་རྣམ་གྲངས་ཤིན་ཏུ་མང་བ་མཚོན་པར་ནུས།
དེ་ལ་དབྱེ་ན“གནའ་བོའི་དུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིད་ཆེས་ཀྱི་གནས་སུ་བྱེད་འོས་པའི་གྲས་གང་ཞིག་ལ་རབ་བཏགས་སམ་མཛེས་འཆོས་ཀྱི་ཚིག་དོན་དུ་མས་ཕྱུག་པར་བྱས་པའི་རིགས” དང་། “ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཁུངས་ཡང་དག་པའམ་དངོས་སུ་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཅི་ཞིག་ཀྱང་མེད་ནའང་མིའི་བློ་ཁར་མཛའ་བའི་ཚིག་སྦྱོར་དང་བྱེད་ལས་ཡ་མཚན་ཞིང་དགོད་བྲོ་ལ་ཁས་མཚར་བའི་རིགས་ཀུན་བསྟན་ཐུབ་པའི་གཞུང” ཞེས་སྒྲུང་གི་རིགས་གཉིས་སུ་སྨྲས་ནས་སྔ་མའི་དཔེ་རུ《གླིང་རྗེ་གེ་སར་རྒྱལ་པོའི་སྒྲུང》དང《ཨ་ཁུ་སྟོན་པའི་སྒྲུང》སོགས་དང་། ཕྱི་མའི་དཔེ་རུ《མི་རོ་གསེར་སྒྲུང》དང《མཆིལ་པའི་སྒྲུང》ལ་སོགས་བྱ་བྱེའུ་སྤྲེའུ་རི་བོང་སོགས་ཀྱི་སྒྲུང་དྲངས་འདུག འདི་ནི《སྙན་ངག་མེ་ལོང》ལས་སྔོན་བྱུང་གི་གཏམ་རྒྱུད་ལས་དྲངས་མ་དྲངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་དང་ཆ་འདྲ། ངོ་བོའི་ཆ་ནས་སྔ་མ་ནི་མངོན་སུམ་དང་རྟོག་བཏགས་ཉིས་འདྲེས་དང་ཕྱི་མ་ནི་རྟོག་བཏགས་འབའ་ཞིག་ཏུ་ངེས་པར་སྣང་བས་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩོམ་གཞུང་ལྟར་ན་སྔ་མ་ནི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ（epic）དང་དཔའ་རྟུལ་གྱི་སྒྲུང（roman）དང་འདྲ་ཞིང་ཕྱི་མ་ནི་སྲོག་ཆགས་ལ་སྦྱར་བའི་བསླབ་བྱའི་སྒྲུང（Fable, Apologue）གི་ངོ་བོ་དང་མཚུངས། དེས་ན་བརྗོད་པར་བྱ་བ་གང་དེ་ལ་མངོན་སུམ་གྱི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡོད་པར་བྱས་ནའང་དེ་ཡང་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་དུ་མ་ཡིན་པར་རྟོག་པས་བཏགས་ཤིང་མཛེས་འཆོས་ཀྱིས་ཀུན་ཏུ་བསྒྱུར་ཏེ་རྗོད་པའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་སྟབས་རྟོག་བཏགས（Fiction）ཀྱི་ཆ་ཆེ་བར་གསལ། ཡིན་ནའང་སྔ་རབས་སུ“སྒྲུང་དང་ལོ་རྒྱུས་འཆད་ཚུལ་གཉིས་གཅིག་གྲོགས་གཅིག་ཏུ་སོང་ཞིང་ཕན་ཚུན་རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བ” ཡི་ཚུལ་དུ་ངེས་ཡོད་པ་བསྙོན་དུ་མེད།

སྒྲ་དོག་འཇུག་གི་དབང་དུ་བྱས་ན་རང་རེའི་རིག་གཞུང་གི་སྐབས་དོན་དུ་སྒྲུང་ཞེས་གླེང་ཡོང་དུས《གླིང་གེ་སར་གྱི་སྒྲུང》མི་དྲན་པ་ཧ་ལམ་མི་སྲིད་ཅིང་འདི་ཡི་ཤན་སྟོབས་ཀྱིས་སྐབས་འདིའི་སྒྲུང་ཞེས་པ་འདིའང་རིག་པ་བྱེ་བྲག་པ། ནུབ་ཕྱོགས་རྩོམ་གཞུང་གི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ་ཞེས་པ་དང་དོན་ཆ་འདྲ་བ་ལྟར་བྱུང་ཡོད། སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ་ཞེས་པ་དེ་ནི་ལྷ་རབས་དང་ཆོས་ལུགས། ལོ་རྒྱུས་དང་རྟོག་བཏགས་མང་པོ་གཞི་གཅིག་ཏུ་བསྲེས་ནས་ཚོ་བའམ་མི་རིགས་ག་གེ་མོའི་དཔའ་བོ་ཞིག་གི་མཛད་པའི་སྐོར་གྱི་དོན་གྱི་བྱུང་བ་ལུས་ཆུང་ངུ་མ་ཡིན་པར་ཆེན་མོའི་ལམ་ནས་རྗོད་པ་ཞིག་ལ་གོ་བས། 《གླིང་གེ་སར་གྱི་སྒྲུང》གི་དབྱིན་ཡིག་གི་བརྡ་རུ Epic of King Gesar ཞེས་བསྒྱུར་བ་ནང་བཞིན། Epic of Gilgameshཞེས་པ་ལྟ་བུ་ལའང་གིལ་གཱ་མེ་ཤི་ཡི་སྒྲུང་ཞེས་བསྒྱུར་དུ་རུང་། དེས་ན་རྒྱ་ཡིག་གི་འགྱུར英雄史诗ཞེས་པ་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་དུ་སྤྱད་ནས“དཔའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་སྙན་རྩོམ་རིང་མོ”དང“ལོ་རྒྱུས་སྙན་སྒྲུང”ལ་སོགས་སུ་ཐད་བསྒྱུར་གནང་བའི་དགོས་པ་ནི་མ་མཆིས་པར་སྙམ། ཆོས་ཞེས་པ་དེ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོས་དང་དངོས་པོའི་ཆོས་ལ་སོགས་དོན་དུ་མར་འཇུག་པ་དང། སྙན་ངག་ཅེས་པ་ལ་རྩོམ་རིག་སྤྱིའི་དོན་དང་སྙན་ངག་མེ་ལོང་མའི་ལུགས་སུ་བརྩམས་པའི་སྙན་ངག་བྱེ་བྲག་གི་དོན་ལ་འཇུག་པ་ནང་བཞིན་བརྡ་གཅིག་གིས་དོན་དུ་མ་བསྟན་དུ་རུང་བས་ནའོ། ། གོང་སྨྲས་ཀྱི་སྒྲུང་གི་རིགས་འདི་གཉིས་ཀར་ལྡན་པའི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ཞིག་ནི་རྟོག་བཏགས་དང་བློ་བཟོ་ཡི་རང་བཞིན་ཅན་ནམ་རང་བཞིན་དེ་ཤས་ཆེ་བ་དེ་ལགས་ན། མངོན་སུམ་དུ་བྱུང་བ་རྗོད་པ་ལྷུར་དུ་ལེན་པའི་ལོ་རྒྱུས（History）དང་། དོན་གྱི་བྱུང་བ་རྗོད་པའི་རིགས་ལས་དངོས་བྱུང་གི་གཏམ་བརྗོད་གཞིར་འཛིན་པའི་རྩོམ་རིག་གི་བྱེ་བྲག་དྲང་པོར་རྗོད་པ（Nonfiction）ཡི་རིགས་ནི་འདིའི་ནང་ལ་ཚུད་དུ་མེད།

① ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་གླིང་གི་འབུམ་རམས་པ།
② ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཞང་བོད་ལོ་རྒྱུས་ཏི་སེའི་འོད། ཁྲིན་ཏུའུ། ［M］.སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990:6.
③ Samten G. Karmay, Yasuhiko Nagano, The Call of the Blue Cuckoo, An Anthology of Nine Bonpo Texts on Myths and Rituals, Bon Stuies 6, Osaka, The National Museum of Ethnology, 2002:98-89.
④Samten G. Karmay, Yasuhiko Nagano, The Call of the Blue Cuckoo, An Anthology of Nine Bonpo Texts on Myths and Rituals, Bon Stuies 6, Osaka, The National Museum of Ethnology, 2002:151.
⑤དང་པོ་ཕུད་གཞན་དག ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན།（The Call of the Blue Cuckoo, An Anthology of Nine Bonpo Texts on Myths and Rituals）ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ་གཟིགས་ཐུབ།
⑥སྐྱ་ཙ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། བོད་སྔ་རབས་ཀྱི་སྒྲུང་གི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་དགྲ་ལྷའི་དཔངས་བསྟོད། པེ་ཅིང་།［M］.ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016:293.
⑦ པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས། ［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:2.
⑧ ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། པེ་ཅིང་།［M］. ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1994:231-232.
⑨ དཔེར་ན་ལོ་ཙཱ་པ་ཆེན་པོ་རིན་ཆེན་བཟང་པོས《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་བཤད་པ》བོད་དུ་བསྒྱུར་རྗེས་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་གང་མང་དུ་རུ་པ་ཏི་དང་འབྲེལ་བའི་བཤད་རྒྱུན་བྱུང་ནས་བོད་མི་སྤྱིའམ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་སྐྱ་སེང་གི་བུའམ་དམག་བརྒྱ་བའི་བུ་རུ་འདོད་པ་ལྟ་བུ་དང་། བཤད་རྒྱུན་དེས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དག་ལ་ཤན་ཤུགས་ཆེ་རུ་བྱུང་ཡོད།
⑩ གཡང་མོ་མཚོ། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ཏེ་རུ་པ་ཏིའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་ཀརྣའི་བྱུང་རབས་ལ་དཔྱད་པ།［J］ཀྲུང་གོའི་བོད་
རིག་པ། 2017:19-20.
 Ulrike Roesler, Narrative: Tibet, BEB, vol. I. 515. 2015:515.
 ལྷག་པ་ཆོས་འཕེལ། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས།（སྟོད་ཆ）པེ་ཅིང་།［M］.མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:15.
 ཀྲང་དབྱི་སུན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་མཛད། བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ།（སྨད་ཆ）པེ་ཅིང་།［M］.མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1993:2666.
པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:2.
  སྟོབས་ལྡན་དང་རིན་ཆེན་སྒྲོལ་མས་བསྒྲིགས། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཁྲོད་ཀྱི་སྒྲུང་རབས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016
 བཀྲ་བྷ། བོན་གྱི་ལྷ་རབས་ལ་དཔྱད་པ། ཟི་ལིང་།［M］.མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:17.
  པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:14.
 པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:19.
 པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:19.
 པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་དང་གླང་རུ་ནོར་བུ་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྲིགས། གཏམ་ཤུལ་དགའ་ཐང་འབུམ་པ་ཆེ་ནས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་བོན་གྱི་གནའ་དཔེ་བདམས་བསྒྲིགས། ལྷ་ས།［M］.བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007:35.
 ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། པེ་ཅིང་།［M］.ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1994:373-374.
  སྐྱ་ཙ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། བོད་སྔ་རབས་ཀྱི་སྒྲུང་གི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་དགྲ་ལྷའི་དཔངས་བསྟོད། པེ་ཅིང་།［M］.ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། 2016:1.
 ནོར་བུ་དབང་ལྡན། སྒྲུང་རྒྱུད་དང་གླིང་སྒྲུང་རིག་པའི་རྣམ་བཤད། པེ་ཅིང་།［M］.མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:1.
 ཨུ་རྒྱན་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བསྒྲིགས། གུ་རུ་ཆོས་དབང་གི་རང་རྣམ་དང་ཞལ་གདམས། འབྲུག་པར་མའི་པོད་དང་པོ། P14. བརྒྱུད་ལུང་འདྲེན་ཁུངས། གཡང་མོ་མཚོ། བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་དང་དེས་བསྟན་པའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལ་དཔྱད་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ། 2014:38.ལོའི་དེབ་བཞི་པ།
 ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། །པོད་གཉིས་པ། ཟི་ལིང་།［M］.མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:44.

 ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། །པོད་གཉིས་པ། ཟི་ལིང་།［M］.མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:44.

 གཡང་མོ་མཚོ། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ཏེ་རུ་པ་ཏིའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་ཀརྣའི་བྱུང་རབས་ལ་དཔྱད་པ།［J］ཀྲུང་གོའི་བོད་
རིག་པ 2017:38.
 སྒྲུང་འདི་ནི་ད་ལྟ་བར་དུ་རྙེད་པའི་འཛམ་གླིང་གི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ་དག་ལས་ཆེས་སྔ་ཤོས་སུ་འདོད་ཅིང་། ཆེས་སྔ་བར་ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་ཉིས་སྟོང་ལྷག་ལ་འདེད་ཐུབ་པར་འདུག སྒྲུང་དེར་མེ་སོ་ཕོ་ཐཱ་མི་ཡ（Mesopotamia）ཡི་དཔའ་བོ་གིལ་གཱ་མེ་ཤ་རྒྱལ་པོ་ཡི་མཛད་པའི་སྐོར་བྲིས་ཡོད།