[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཡིག་ཚང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་ནས་བོད་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱ་ལྷག་གི་ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། མི་དང་སྲོག་ཆགས་གཉིས་ཀའི་ཐུན་མོང་གི་རྣམ་དཔྱོད་དང་བློ་གྲོས་ཀྱི་ཉིང་ཁུ་འདུས་ཡོད་པས། བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས་ཀྱི་ཐད་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་གལ་ཆེན་ལྡན་པའི་ལྟ་བ་བཏོན་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ། ངོས་འཛིན། ཁྱད་ཆོས། བདེ་སྲུང་ཕན་ནུས།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] R29“214”
[ཡིག་ཚང་མཚན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2014-04-0135-08
དེ་ཡང་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ཞེས་པའི་སྨན་སྦྱོར་འདི་ལ་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ཡིག་ཚང་གི་ངོས་ནས་དཔྱད་ན་མ་མཐར་ཡང་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱ་ལྷག་གི་ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པར་མ་ཟད། སྔ་རབས་བོད་ཀྱི་དྲང་སྲོང་དག་གིས་རང་བྱུང་གི་ཆ་རྐྱེན་འོག་ཏུ་（自然条件下）སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྨ་གསོའི་གཤིས་སྤྱོད་（行为）ལ་བརྟེན་ནས་རྨ་གསོའི་ཕན་ནུས་ལ་ཚོད་ལྟ་བྱས་ཏེ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་པས། དེང་རབས་གསོ་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་གསོན་བཟུང་བྱས་ཏེ་དངོས་བཤེར་ཁང་（实验室）དུ་ལུས་སྟེང་ལ་སྨན་ནུས་ཚོད་ལྟ་བྱེད་པ་དང་བསྡུར་ན་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་ཀྱི་མི་ཆོས་ཀུན་སྤྱོད་（科学研究中的伦理与道德）དང་མཐུན་ལ། ཁྱད་པར་དུ་བཅད་འབྱོར་སྨན་སྣ་འདི་དག་གི་ཕན་ནུས་ངོས་འཛིན་ལ་མི་དང་སྲོག་ཆགས་གཉིས་ཀའི་ཐུན་མོང་གི་རྣམ་དཔྱོད་དང་བློ་གྲོས་ཀྱི་ཉིང་ཁུ་འདུས་ཡོད་པས། སྨན་ནུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་གལ་ཆེན་ཡོད་ངེས་རེད།《དཔལ་ལྡན་རྒྱུད་བཞི་》ཡིས་གཙོས་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་གཞུང་ལུགས་དག་ཏུ་སྲོག་ཆགས་དང་སྨན་པ་གཉིས་ཀར་བརྟེན་ནས་ངོས་བཟུང་བའི་སྨན་སྦྱོར་ལ་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལས་གཞན་ཞིག་ཡོད་པའི་སྐོར་མཐོང་ཐོས་མ་བྱུང་།དེ་བས་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ངོས་འཛིན་གྱི་ཐབས་ལམ་འདི་ལྟ་བུ་ནི་བོད་ཀྱི་སྨན་ནུས་ངོས་འཛིན་གྱི་ཐབས་ལམ་ཁྲོད་ཧ་ཅང་དམིགས་བསལ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཐ་ན་འཛམ་གླིང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་གསོ་རིག་ཁྲོད་དུའང་ཡོད་རེ་སྐན། སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྨ་གསོའི་གཤིས་སྤྱོད་ལ་བརྟེན་ནས་སྨན་རྫས་ཀྱི་ཕན་ནུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ནི་ཉེ་བའི་ལོ་འདི་དག་ལ་རྒྱལ་ཁབ་སྐོར་ཞིག་ཏུ་གཞི་ནས་དོ་ཁུར་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་བཞིན་པའི་ལས་གཞི་གསར་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པས་འདིར་ཁོ་བོས་ཡིག་ཚང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་ནས་སྨན་སྦྱོར་འདིའི་ངོས་འཛིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་བདེ་སྲུང་ཕན་ནུས་ལ་རགས་ཙམ་བརྗོད་པ་ལ།
དང་པོ། ངོས་འཛིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལ་པྱད་པ།
1.ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་བ། བོད་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ངོས་འཛིན་ཐད་དར་ལྡིང་གི་གཤེན་སྟོན་ཡེ་ཤེས་བློ་གྲོས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《རྨ་བཅོས་འཆི་སོས་ལ་ཆུའི་ཞལ་གདམས་》ལས། “རྨ་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་འདི།། སྲོག་ཆགས་མཚོན་གྱིས་རྨས་པའི་ཚེ།། བཙལ་ནས་རྨ་དང་ཆག་སར་གླན།། མྱུར་དུ་སོས་པ་གཤེན་གྱིས་གཟིགས།། སྲོག་ཆགས་རང་རང་གིས་རྙེད་ཅིང་།། ཆག་པ་འབྱོར་ཞིང་བཅད་སོས་པའི།། ནུས་པ་དེ་ལྟར་ལྡན་པའི་ཕྱིར།། མིང་ཡང་དེ་དང་མཐུན་པར་བཏགས།།”① ཞེས་པ་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་དུ། “འདིར་བཤད་པའི་བཅད་འབྱོར་གྱི་སྨན་ཕལ་མོ་ཆེ་རྣམས་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེའི་གདུང་སྲས་དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་ཀྱིས་མཛད་པའི་ཤ་སོས། རུས་འབྱོར། རྒྱུས་མཐུད་ཀྱི་གདམས་པ་《དར་ཀན་གྱི་རྒྱུད་》ལས་བཏུས།”② ཞེས་གསུངས་ཡོད། དེ་ཡང་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེའི་འཁྲུངས་ལོ་ལ་དེང་སྐབས་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཕལ་ཆེ་བའི་བཞེད་དགོངས་གཅིག་ཏུ་ཁེལ་ས་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་1917རེད། དེ་ལྟར་ན་ད་ལྟའི་བར་དུ་ལོ་3931འགོར་ཡོད་པས་དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་ཀྱིས་ཤ་སོས། རུས་འབྱོར། རྒྱུས་མཐུད་ཀྱི་གདམས་པ་《དར་གན་གྱི་རྒྱུད་》ཅེས་པའི་སྨན་དཔྱད་གཞུང་འདི་ཉིད་བརྩམས་པ་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་མ་མཐར་ཡང་མི་ལོ་3800ལྷག་འགོར་ཡོད་པ་རེད། དེ་བས་བོད་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ལོ་ངོ་3800ལྷག་ལ་གཏུག་ཆོག་ལ། སྨན་སྦྱོར་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་རྒྱ་གར་ཚེ་ཡི་རིག་བྱེད་བོད་དུ་མ་དར་གོང་བོད་ཀྱི་གསོ་དཔྱད་དར་རྒྱས་ཅི་ཙམ་ཕྱིན་པའི་ཆ་ཞིག་ཀྱང་ང་ཚོས་ངང་གིས་རྟོགས་ཐུབ། ཁྱད་པར་དུ་བོད་ཀྱི་ཡབ་མེས་སྤྱི་དང་སྒོས་སུ་ཚེ་རིག་འཛིན་པའི་སྨན་དཔྱད་མི་སྣ་དག་གིས་སྟོད་ལྷ་རབས་ནས་བར་མངའ་དར་དང་། སྨད་སིལ་ཆད་ནས་དེང་གི་བར་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དར་རྒུད་སྣ་ཚོགས་ཁྲོད་ནས་བོར་བརླག་དང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་རུ་མ་བཅུག་པར་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་ཡོད་པ་འདི་ལས་སྨན་སྦྱོར་འདིའི་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་ཡང་གསལ་བོར་མཚོན་ཐུབ། བཅད་འབྱོར་སྨན་སྣ་ཉི་ཤུའི་རྣམ་གྲངས་སྐོར་ལ་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་གཞུང་ལུགས་རྣམས་སུ་བཞེད་པ་མི་མཐུན་པ་ཆེར་མེད། དེའུ་དམར་དགེ་བཤེས་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་མཛད་པའི་སྨན་གཞུང་གྲགས་ཅན་《ཤེལ་གོང་ཤེལ་ཕྲེང་》ལྟར་ན། “ཕག་ལྡང་བཅར་འབྱོར་མྱུ་གུ་ཤིང་།། འུག་པ་བཅད་འབྱོར་སྟག་ཤ་བ།། གླ་བ་བཅད་འབྱོར་རྒུ་དྲུས་པ།། ཕྱི་བ་བཅར་འབྱོར་བྲག་ལྕམ་པ།། སྤྲེའུ་བཅད་འབྱོར་བོང་དཀར་བ།། སྦྲུལ་ནག་བཅད་འབྱོར་སྲད（སྲད་མ་སེར་ཆེན་རི་ལས་སྐྱེ་བ་）སེར་བ།། ཐང་དཀར་བཅད་འབྱོར་ཡུ་མོ་ཟ་（སྔོན་མོ་དུལ་དུལ）།། ཤ་བ་བཅད་འབྱོར་སྲོལ་གོང་པ།། ལྕོ་ག་བཅད་འབྱོར་འབུ་སུ་ཧང་།། གོང་མོ་བཅད་འབྱོར་གང་གཱ་ཆུང་།། གོ་བོ་བཅད་འབྱོར་གབ་སྐྱེས་པ།། ཉ་མོ་བཅད་འབྱོར་ཆུ་ལོ་བ།། བྱ་རོག་བཅར་འབྱོར་ཆུ་ཚན་པ།། མི་རྒོད་བཅད་འབྱོར་ལྕགས་གཅོད་པ།། བྱ་ཝང་བཅད་འབྱོར་མ་ཏང་（འཆིན་བུ་）པ།།སྤྱང་ཐོང་བཅད་འབྱོར་རྩ་ཨ་ཝ།། ངང་པ་བཅད་འབྱོར་ཁུར་མོང་བ།། དོམ་ནག་བཅད་འབྱོར་ལྡུམ་ནག་པ།། སྟག་མོ་བཅད་འབྱོར་གུར་ཏིག་པ།། ཐང་སྨུག་བཅད་འབྱོར་གཟིག་མཇུག་པ།། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ཚོགས་པ་ན།། རྨས་མ་ཐག་ཏུ་སྨན་བཏབ་པས།། དེ་མ་ཐག་ཏུ་འཚོ་བས་ན།།ལྷ་མིན་དམག་ལ་ཉམ་མི་ང་།།”③ ཞེས་འཁོད་པ་དེ་དག་གི་སྐྱེས་གནས་དང་བཅས་པ་རེའུ་མིག་གིས་མཚོན་ན་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཡིན།
ད་ལྟའི་དུས་ནས་ཡར་བརྩིས་པའི་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱའི་སྔོན་གྱི་བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཆ་རྐྱེན་དང་བདེ་སྲུང་གི་འདུ་ཤེས་ཅུང་དམན་པའི་དབང་གིས་ཁོ་ཚོར་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་མདའ་དང་། རྡོ། རྭ། ཤིང་། མཆེ་བ། མེ་སོགས་ཀྱིས་རྨས་སྐྱོན་བཟོ་སྲིད་ཅིང་། དེ་ལ་རྨ་བཅོས་བྱེད་པའི་དཔྱད་ཕྲ་མོ་ཙམ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཡོད་དེ། ཟུར་མཁར་བློ་གྲོས་རྒྱལ་པོ་མཆོག་གིས། “སྤྱོད་ལམ་དང་ཁ་ཟས་ཕན་གནོད་གོམས་པ་ལ་བརྟེན་པའི་སྤང་བླང་དང་། དེ་འདྲའི་རིག་པའི་རྗེས་སུ་དཔགས་ནས་རྫས་རེ་རེ་གཉིས་གཉིས་ཙམ་དང་དཔྱད་ཕྲ་མོའི་སྒོ་ནས་ཕན་འདོགས་པ་དག་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་མ་བྱོན་གོང་དུའང་ཡོད་ཅིང་། རྒན་པོ་རྣམས་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་རིམ་པར་བརྒྱུད་པ་བོན་པོ་རྣམས་ལའང་ཡོད་པར་གྲགས་ཏེ། དཔེར་ན་མདོ་ཁམས་ཀྱི་ཡུལ་བྱེ་བྲག་པ་འགའ་ཞིག་དང་། ཀློ་ཁ་ཁྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་ཀུན་ཏུ་སྤྱོད་པ་བཞིན་ནོ།།”④ ཞེས་པ་དང་། ཡང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གིས། “རྨ་ཁ་གསར་པ་ལ་མར་ཁུ་བཏང་ནས་རྩ་ཁ་སྡོམ་པ། སྦང་མའི་འཇིབ་བྱེད་པ་ལ་སོགས་པ་ཀློ་དང་བོད་དུ་མི་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་ཡོད”⑤ཅེས་པ་ལྟར་རོ།། དེས་ན་ཆག་རྨས་ལ་གསོ་བཅོས་བྱ་རྒྱུ་དེ་ནི་དུས་སྐབས་དེའི་སྨན་པ་གཙོ་བྱས་པའི་མི་རྣམས་ཀྱི་ལས་འགན་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་ནི་བློས་དཔྱད་དུ་བཏུབ། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་དུ་ཡུལ་ལུང་སོ་སོ་དང་ཚོ་ཁག་ཕན་ཚུན་བར་དམག་འཐབ་རྒྱུན་མི་ཆད་པར་འབྱུང་བ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་ཁྲོད་ཀྱི་ལྡོག་ཏུ་མེད་པའི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཏུ་འཁུམས། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མཚོན་ན་ཡང་ངང་ཚུལ་དེ་ལས་མ་འདས་པའི་ཕྱིར་ན། ཆག་རྨས་གསོ་བཅོས་ཀྱི་ནུས་པ་ལྡན་པའི་བཅད་འབྱོར་སྨན་ནི་བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་ངོས་བཟུང་བ་ཞིག་ཡིན་པས་《དཔལ་ལྡན་རྒྱུད་བཞི་》སོགས་དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ནས་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་གཞུང་ལུགས་རྣམས་སུ་འཁོད་པའི་སྨན་སྦྱོར་རྣམས་དང་བསྡུར་ན་ལོ་ངོ་2500ལྷག་གིས་སྔའོ།།
2.ངོས་འཛིན་གྱི་ཐབས་ལམ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་སྨན་ནུས་ངོས་འཛིན་གྱི་ཐབས་ལམ་ཆ་ནས་སྔ་རབས་བོད་ཀྱི་དྲང་སྲོང་དག་གིས་རང་བྱུང་གི་ཆ་རྐྱེན་འོག་ཏུ་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྨ་གསོའི་གཤིས་སྤྱོད་ལ་བརྟེན་ནས་རྨ་གསོའི་ཕན་ནུས་ལ་ཚོད་ལྟ་བྱས་ཏེ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་སྟེ། དེའུ་དམར་དགེ་བཤེས་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས། “འདི་དག་ནི་སེམས་ཅན་དེ་དག་སྨས་མ་ཐག་འཚོ་བ་མཐོང་ནས་དྲང་སྲོང་རྣམས་ཐབས་ལ་མཁས་པས་སྨན་དེ་དག་ངོས་འཛིན་པར་བྱ་བའི་ཕྱིར། བྱ་རྣམས་སྒོ་ང་ལ་སྣག་ཚ་དང་གཞན་གྱི་ཕྲུ་གུ་ལ་ཁྲག་གིས་རི་མོ་བྱས་ནས་སྨས་ཆག་གི་ཉམས་བཏོད་ནས་བཞག་པས། སེམས་ཅན་དེ་དག་གི་ཕ་མས་སྨས་པར་སྙམ་ནས། སྔོ་དེ་དག་ཁྱེར་ནས་སྨས་པ་འདྲ་བའི་རི་མོ་ལ་གླན་ཡོད་པས་ངོས་ཟིན། སླར་སྔོ་དེ་བླངས་ནས་རི་མོ་བཞིན་བཅག་པ་དང་། བཅད་ནས་བཞག་ཀྱང་ཡང་སྔོན་བཞིན་མ་ནོར་བར་སྔོ་དེ་བཀབ་ནས་ཆག་པ་འབྱོར། བཅད་པ་སོས་ཡོད་པས་ངོ་མཚར་དང་བཅས་གསང་སྨན་ཁྱད་ནོར་དང་དམ་པའི་མཆོག་ཏུ་གཙིགས་ཆེར་མཛད་པར་གྲགས་སོ།།”⑥ ཞེས་གསུངས་པ་ལ། དེང་རབས་སྲོག་ཆགས་གཤིས་སྤྱོད་རིག་པའི་（动物行为学）ཐད་ནས་བལྟས་ན་ཡང་། སྲོག་ཆགས་ལ་ཁ་ཟས་འཚོལ་ལེན་དང་། མངའ་ཁོངས་བདག་འཛིན། ཕྲུ་གུ་གསོ་སྐྱོང་སོགས་ཀྱི་གཤིས་སྤྱོད་ཡོད་ཅིང་། འདིར་བཤད་པའི་བཅད་འབྱོར་རྨ་སྨན་ངོས་བཟུང་བའི་བྱ་སྤྱོད་དེ་ཡང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་བདག་སྐྱོང་གཤིས་སྤྱོད་（亲代抚育）དམ་ཆག་རྨས་གསོ་བཅོས་ཀྱི་གཤིས་སྤྱོད་དུ་གཏོགས་པ་རེད། སྲོག་ཆགས་མང་པོ་ཞིག་ལ་དེ་ལྟ་བུའི་གཤིས་སྤྱོད་སྣ་ཚོགས་ཤིག་འཛོམས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་སའི་གོ་ལའི་ཡུལ་གྲུ་ཀུན་ཏུ་རིགས་རྒྱུད་ཀྱི་རབས་མཐུད་ཅིང་། འཚོ་གནས་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཁག་ཐེག་བྱུང་ཐུབ་ཡོད་པ་རེད།
བཅད་འབྱོར་སྨན་རིགས་དེ་དག་ངོས་ཟིན་པའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ངོས་ནས་བལྟས་ན། ཕལ་ཆེ་བ་ནི་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་དག་ཏུ་ཆེས་རྒྱུན་མཐོང་གི་སྲོག་ཆགས་རིགས་ཡིན་པ་ལས་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོའི་འགྲམ་རྒྱུད་དང་ཡང་ན་ས་བབ་དམའ་སའི་གླིང་ཆེན་གཞན་དུ་འཚོ་བའི་སྐོར་ནི་མ་ཡིན་ཞིང་། ཁྱད་པར་དུ་བྱ་གོང་མོ་དང་གོ་བོ། འཕྱི་བ། གླ་བ་སོགས་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་མ་གཏོགས་ཡུལ་གྲུ་གཞན་དག་ཏུ་ཧ་ཅང་ཉུང་།
བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་སྨན་སྣ་རིགས་དེ་དག་གི་སྐྱེས་གནས་སམ་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱི་ཐད་ནས་བལྟས་ན་ཡང་། རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལས་ཆ་སྙོམས་རྨིད་3265-4375ཡོད་པའི་བོད་ཡུལ་གྱི་ས་བབ་མཐོ་སར་སྐྱེས་ཤིང་། རྒྱུན་པར་འཚོལ་བདེ་བའི་སྔོ་སྨན་གྱི་རིགས་ཡིན་པ་ལས། རྙེད་དཀའ་བའི་རིན་པོ་ཆེའི་རིགས་ཀྱི་སྨན་དང་། སྲོག་ཆགས་ཀྱིས་ཐེག་དཀའ་བའི་ས་རྡོའི་རིགས་ཀྱི་སྨན། འཁྱེར་དཀའ་བའི་ཆུ་སྨན་སོགས་ནི་མ་ཡིན།མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་ཐད་ནས་བལྟས་ན། ཉེ་བའི་ལོ་འདི་དག་ལ་བོད་ཡུལ་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་དུ་ཐོན་པའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་མང་པོ་དང་། བྲག་བརྐོས་ཀྱི་རི་མོ་སྣ་ཚོགས། བོད་ཀྱི་སྔ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་བཅས་ལ་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་ཚེ། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་གནའ་སྔ་མོའི་དུས་ནས་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་གནས་གཞི་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། བོད་མི་རིགས་ནི་འདི་ལྟ་བུའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་གཞིས་སྡོད་བྱས་པའི་གནའ་བོའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། སྲོག་ཆགས་སྣ་ཚོགས་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་དང་ངོས་འཛིན། གཡུང་འདུལ། བདག་སྐྱོང་བཅས་བྱེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཡང་མི་རིགས་གཞན་དང་བསྡུར་ན་ཧ་ཅང་འཛོམས་པོ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཁྱད་པར་དུ་བོད་པ་ཚོར་གནའ་སྔ་མོའི་དུས་ནས་སེམས་ཅན་ཀུན་གྱི་ཚེ་སྲོག་ལ་འདྲ་མཉམ་དུ་ལྟ་ཞིང་། དུས་རྒྱུན་སྲོག་ཆགས་ལ་གནོད་འཚེ་མི་གཏོང་བར་འཆམ་མཐུན་མཉམ་གནས་བྱེད་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་ལེགས་པོ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། དེ་ལྟ་བུའི་ཕྱི་ནང་གི་མཐུན་རྐྱེན་བཟང་པོ་ཡོད་པར་བརྟེན་བོད་པ་དག་གིས་སྲོག་ཆགས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གཤིས་སྤྱོད་སྐོར་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་པར་སྟབས་བདེ་བཟོས་ཡོད་པ་ཡིན།
གཉིས་པ། བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས་ལ་དཔྱད་པ།
བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་ལྷག་གི་ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། མི་དང་སྲོག་ཆགས་གཉིས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་བློ་གྲོས་ཀྱི་ཉིང་བཅུད་གཏམས་པའི་སྨན་སྦྱོར་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་དེ་ལ་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ཏུ་འཁོད་པའི་སྨན་སྦྱོར་གཞན་དག་དང་བསྡུར་ན་བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས་གལ་ཆེན་ཡོད་དེ།
1.འཕྲལ་རྐྱེན་གློ་བུར་བ་ལས་བྱུང་བའི་བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས། དུས་རྒྱུན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་མདའ་རྡོ་གྲི་མདུང་རྭ་ཤིང་མཆེ་བ་མེ་སོགས་ལས་བྱུང་བའི་གློ་བུར་རྐྱེན་རྨ་དང་། ས་འགུལ་དང་འགྲིམ་འགྲུལ་གྱི་དོན་རྐྱེན་སོགས་རང་བྱུང་གོད་ཆག་ནི་དུས་ནམ་འབྱུང་ལ་ངེས་པ་མེད་ཅིང་། དེང་གི་དུས་འདིར་དེ་འདྲའི་འཕྲལ་རྐྱེན་གློ་བུར་བ་འབྱུང་མང་ལ། གལ་ཏེ་རྨས་སྐྱོན་ཆུང་ངུ་ཙམ་ལ་ཡང་དུས་ལྟར་ཁྲག་གཅོད་རྨ་གསོ་བྱ་མ་ཐུབ་ཚེ་ཚེ་སྲོག་གི་ཉེན་ཁ་ལ་འཕྲད་པའི་གནས་ཚུལ་ཡང་ཧ་ཅང་མང་། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་རྨ་སྨན་ལ་དེ་ལྟ་བུའི་གནས་ཚུལ་ཁྲོད་རྨས་སྐྱོན་བྱུང་བའི་རྨས་མ་མང་པོ་སྲོག་གི་ཉེན་ཁ་དང་ནད་ཀྱི་ཟུག་རྔུ་ལས་སྐྱོབ་པའི་སྨན་ནུས་ཆེ་བར་མངོན། ལྷག་པར་དུ་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ནང་ཚན་ཡུ་མོ་ཟའམ་ཡུ་མོ་མདེའུ་འབྱིན་ལ་“མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་སྐྱེ་དངོས་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བྱི་བ་དཀར་པོའི་ཁྲག་རྩ་བཅད་ནས་ཚོད་ལྟ་བྱས་པས་ཁྲག་གཅོད་པའི་ནུས་པ་ཧ་ཅང་ཡག་པོ་ཡོད་”⑦པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་རེད།
2.རིམས་འགོག་དུག་སེལ་གྱི་ཕན་ནུས། སྤྱིར་རིམས་འགོག་དང་དུག་སེལ་ནི་ནད་མེད་བདེ་ཐང་དུ་གནས་ཤིང་ཚེ་བསྲིང་བའི་ཐབས་ལམ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེ་ཡང་དེང་གི་དུས་འདིར་སའི་གོ་ལའི་དྲོད་ཚད་ཇེ་མཐོར་སོང་བ་དང་བསྟུན་ནས་རིམས་ནད་སྣ་ཚོགས་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཟས་སྐོམ་དུག་ཏུ་འགྱུར་བའི་གནས་ཚུལ་ཡང་ཧ་ཅང་ཚབས་ཆེ་བས། དེ་ལ་སྔོན་འགོག་དང་གསོ་བཅོས་བྱེད་པའི་གཉེན་པོ་འཚོལ་བ་ནི་ཁ་ཚ་དགོས་གཏུག་གི་གནད་དོན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་རེད། དེས་ན་བོད་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ནི་ཆག་པ་འབྱོར་ཞིང་བཅད་པ་སོས་པ། རལ་བ་འདྲུབས་པའི་སྨན་སྦྱོར་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་རིམས་འགོག་དུག་སེལ་གྱི་ནུས་པའང་ཡོད་ངེས་ཡིན་ཏེ། སྨན་སྣ་དེ་དག་གིས་ནུས་པ་རྐྱང་སེལ་གྱི་ཐད་ནས་བལྟས་ན།《བཤད་རྒྱུད་སྦྱོར་བ་སྨན་གྱི་གནས་》 སུ། “བོང་ང་དཀར་པོས་རིམས་དུག་མཁྲིས་ཚད་སེལ།།” ཞེས་པ་དང་། “གང་ག་ཆུང་གིས་དུག་དང་ཚད་འཁྲུ་གཅོད།། སྲོལ་གོང་བ་ཡིས་མགོ་ཆག་དུག་ཚད་སེལ།། སྟག་ཤས་རྨ་འདྲུབ་གཉན་གསོད་དུག་ནད་སེལ།། ཡུ་གུ་ཤིང་གིས་རྨ་སྦྱོར་དུག་ཚད་སེལ།། རེ་རལ་འོམ་བུས་ཤ་དུག་སྦྱར་དུག་སེལ།། ཆུ་རྩས་གཉན་སྦྱོང་རྨ་ཡི་སྐམ་རྩི་བྱེད།།”⑧ ཅེས་དང་། 《གསོ་དཔྱད་རིན་པོ་ཆེའི་འཁྲུངས་དཔེ་》 ལས། “རྒུས་དྲུས་ཉིན་སྲིབ་གཉིས་ཀར་སྐྱེས།། ལོ་མ་ཕྲ་ལ་འཇམ་པ་སྟེ།། སྡོང་པོ་མེ་ཏོག་དག་གིས་གང་།། མེ་ཏོག་དཀར་སེར་དམར་བའི་མདངས།། ཚིགས་པ་རེ་རེ་ན་སྐྱེས།། འབྲས་བུ་དག་གིས་བྱུར་བུར་གང་།། རོ་ནི་ཁ་ལ་བསྐ་བ་ཡིན།། རང་གི་ནུས་པས་རྨ་ཚད་འཇོམས།།དུག་དང་རིམས་ཀྱི་གཉེན་པོ་ཡིན།།”⑨ཞེས་སྨན་སྣ་ཉི་ཤུའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྨན་སྣ་བརྒྱད་ལ་རིམས་འགོག་དུག་སེལ་གྱི་ནུས་པ་ལྡན་པ་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། ཁྱད་པར་དུ་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ནང་ཚན་སྔོ་སྟག་ཤ་ལ་བོད་ཀྱི་སྨན་གཞུང་དག་ན་“གཉན་འཇོམས་དཔའ་བོ་”དང་“གཉན་དུག”གི་གབ་མིང་སྦྱར་བ་འདིའི་ངོས་ནས་ཀྱང་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ཡིས་རིམས་འགོག་དུག་སེལ་གྱི་ནུས་པ་གལ་ཆེན་ཐོན་ཐུབ་པ་ཤེས་ཐུབ།
3.དབྱང་ཆད་འགོག་པ་དང་ལུས་ཐང་ཆད་པ་འགོག་པ། རྒས་ཀ་སྲ་བ་བཅས་ཀྱི་ཕན་ནུས། དབྱང་རླུང་ངམ་གསོ་རླུང་གི་སྟུག་ཚད་དམའ་བ་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་གི་ཁྱད་ཆོས་ཤིག་ཡིན་པས་དེ་ནི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་འཚོ་གནས་བྱེད་པའི་མི་རྣམས་དང་། དེ་མིན་ལྗོངས་རྒྱུ་དང་། རི་འཛེགས། ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་གདོང་གཏད་དགོས་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། གནའ་སྔ་མོའི་དུས་ནས་ཡུལ་གྲུ་འདིར་གཞིས་ཆགས་པའི་བོད་པ་ཚོས་ཀྱང་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁོར་ཡུག་གི་ཆ་རྐྱེན་འདི་འདྲའི་འོག་ཏུ་དུས་ཡུན་རིང་མོའི་འཐབ་རྩོད་བརྒྱུད་ནས་གོམས་འཕྲོད་བྱུང་ཡོད་ན་ཡང་ད་དུང་ཡོངས་སུ་འཕྲོད་མཐུན་བྱུང་ཡོད་པ་ཞིག་མ་ཡིན། འདི་ལྟ་བུའི་ཁོར་ཡུག་ཏུ་ལས་ཀ་གཉེར་བའི་མི་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་གོམས་འཕྲོད་མ་བྱུང་ཚེ་ལུས་ཐང་ཆད་པ་དང་། རྒས་སླ་བ། ཚེ་ཐུང་བ་སོགས་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་འཕྲད་སྲིད། དེ་བས་དེང་སྐབས་གསོ་རིག་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འཕྲོད་པའི་བདེ་སྲུང་སྨན་རྫས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་དང་བྱེད་མུས་སུ་ཡོད། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ནང་ཚན་བྱ་རོག་བཅད་འབྱོར་ཆུ་ཚན་པ་ནི་སྲོ་ལོ་དམར་པོའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་ནི་དེའུ་དམར་བའི་《ཤེལ་ཕྲེང་》 དུ། “ལར་སྲོ་ལོའི་རིགས་ཐམས་ཅད་ཚན་ཡིན་ལ། ཁྱད་པར་དུ་དམར་པོ་ཚན་དམར་འདི་ལ་ཚན་རང་ཟེར་བར། དབྱེ་བ་ལྷ་ཚན་འདྲེ་ཚན་ཕོ་མོ་མ་ནིང་ལྔ་དང་། དེ་ལའང་གངས་ཚན། གཡའ། སྤང་། ཆུ་སོགས་ཀྱི་དབྱེ་ཡང་། སྐྱེ་ས་དང་ཤད་ཆེ་ཆུང་ཕྲ་སྦོམ་གྱི་དབྱེ་བ་ལྟ་བུ་ལས་ཆེར་མེད།”⑩ ཅེས་པ་དང་། དེ་ལྟ་བུའི་སྲོ་ལོ་དམར་པོ་དེ་ལ་དེང་སྐབས་བོད་སྨན་གྱི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དབྱང་ཆད་འགོག་པ་（抗缺氧）དང་། རྒས་ཀ་སྲ་བ（抗衰老） ལུས་ཐང་ཆད་པ་འགོག་པར་（抗疲劳）ཕན་ནུས་ཆེ་བ་གཏན་ཁེལ་བྱས་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་“དེང་གི་དབྱང་འགོག་ཚོད་ལྟ་སྟེ་རྒྱུན་མཐོང་གི་དབྱང་འགོག་ཚོད་ལྟའི་བྱེད་ཐབས་གཉིས་བཀོལ་ནས་སྲོ་ལོ་དམར་པོའི་སྤྱིན་ཐུམ་དང་སྔོ་སྟག་ཤ་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་པའི་འབྲས་རྟགས་ནི་སྔོ་སྟག་ཤའི་ཐུན་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དག་སྲོ་ལོ་དམར་པོའི་སྤྱིན་ཐུམ་ལས་དབྱང་ཆད་འགོག་པའི་དུས་ཚོད་རིང་བ་དང་། སྟོང་ཆའི་གཤིབ་བསྡུར་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་འགྱུར་ནུས་པ་ཆེ་བ་”⑾ཡོད། དེས་ན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་དབྱང་ཆད་འགོག་པ་དང་ལུས་ཐང་ཆད་པ་འགོག་པ། རྒས་ཀ་སྲ་བ་བཅས་ཀྱི་ཕན་ནུས་ཆེ་བ་ནི་བསྙོན་དུ་མེད།
4.བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས་གཞན་དག་གི་སྐོར། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྨན་སྣ་སྐོར་ཞིག་ནི་མིག་དང་པགས་པ། སོ་སོགས་ཀྱི་བདེ་སྲུང་ལ་ཕན་ནུས་ཆེ་སྟེ། དེ་ཡང་མིག་གི་བདེ་སྲུང་ཐད་དུ། 《དཔལ་ལྡན་རྒྱུད་བཞི་》 ནང་། “ཨ་ཝ་བྱང་ཁོག་རྨ་དང་མིག་ལ་ཕན།།”⑿ཞེས་པ་དང་། 《འཇམ་དབྱངས་སྔོ་འབུམ་》དུ། “ཆུ་ལོ་（ཆུ་རྩའི་ལོ་མ）བཙིར་བའི་ཁུ་བ་ནི།། མིག་ཏུ་བླུགས་ན་ལིང་ཏོག་ཕན།།”⒀ཞེས་སྤྱང་ཐོང་བཅད་འབྱོར་རྩྭ་ཨ་ཝ་དང་ཉ་མོ་བཅད་འབྱོར་ཆུ་ལོ་བ་གཉིས་ནི་མིག་ལ་ཕན་པར་བསྟན་ཡོད། སྤྱིར་མིག་ནི་མི་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་དབང་བོ་རྣམ་ལྔ་ལས་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ་བས་བོད་ལུགས་གསོ་རིག་གཞུང་དུ་བསྟན་པའི་མིག་སྨན་སྐྱེར་བའི་ཁཎྜ་སོགས་ལས་གཞན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་ལྟ་བུའི་སྦྱོར་སྡེ་ལས་བསྔོག་འདོན་བྱ་རྒྱུ་ཡང་སྨན་པ་རྣམས་དང་སྒོས་སུ་ནད་མེད་ཚེ་བསྲིང་གི་ལས་ཀ་གཉེར་མཁན་ཚོས་དོ་ཁུར་བྱ་དགོས་པའི་ལས་དོན་ཞིག་ཏུ་སེམས།
པགས་པའི་བདེ་སྲུང་གི་ཐད་དུ། འཕྱི་བ་བཅད་འབྱོར་བྲག་ལྕམ་པ་ནི་པགས་ནད་མཛེར་བ་ལ་ཕན་པས་མིང་གཞན་ལ་བོད་ཀྱི་སྨན་གཞུང་དག་ཏུ་“མཛེར་ལྡུམ་པ་”ཞེས་ཀྱང་འབོད་ལ། ཆུ་ལོ་བའང་མཛེར་བ་ལ་ཕན་པའི་སྐོར་《འཇམ་དབྱངས་སྔོ་འབུམ་》 དུ། “འཛེར་བ་དག་ལ་ལུམས་བྱས་ན།། ཐོག་（ཐོགས་）པ་མེད་པར་ཞི་བར་འགྱུར།།”⒁ཞེས་འཁོད་ཡོད། པགས་ནད་གསོ་བཅོས་བྱ་རྒྱུ་ནི་གསོ་རིག་གི་ལས་འགན་དང་ནད་པའི་རེ་བ་ཡིན་པས་མ་ཚད། པགས་མདོག་ལེགས་ཤིང་བཞིན་མདངས་མཛེས་པར་གནས་རྒྱུ་ནི་དེང་གི་དུས་འདིར་ནད་མེད་བདེ་ཐང་དུ་གནས་པའི་མི་ཕལ་མོ་ཆེའི་བདེ་སྲུང་གི་འཚོལ་སྙེག་ཀྱང་ཡིན་པས་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་པགས་ནད་གསོ་བཅོས་ལས་གཞན་ད་དུང་བཞིན་མདངས་མཛེས་སྤྲས་བྱེད་པའི་བཅད་འབྱོར་ངོ་སྣུམ་སོགས་བདེ་སྲུང་མཁོ་ཆས་（美容保健品）ཐད་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་རིན་ཐང་གལ་ཆེན་ལྡན། གཞན་ཡང་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་ཁྲག་གཅོད་དང་། རིམས་འགོག དུག་སེལ་བཅས་ཀྱི་ནུས་པ་ལྡན་པའི་ཆ་ནས་སོའི་བདེ་སྲུང་ཐད་དུའང་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་ལྡན། སྤྱིར་མི་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་སོ་ཡིས་ཁ་ཟས་འབྲེག་གཅོད་དང་ཟས་སྲ་མཁྲེགས་ཅན་གྱི་རིགས་ཞིབ་བུར་བཏང་ཚེ་ཕོ་བར་མྱག་བཞུ་དྭངས་སྙིགས་འབྱེད་པར་རམ་འདེགས་བྱེད་ཐུབ་པར་མ་ཟད། སོ་ལ་འབྲེལ་བའི་ཆུ་རྩ་ནི་སྙིང་ཁམས་དང་མཁལ་མ་སོགས་དོན་སྣོད་སྐོར་ཞིག་དང་འབྲེལ་ཡོད་པས། གལ་ཏེ་སོ་ལ་ནད་བྱུང་ཚེ་ཁ་ཟས་ཀྱི་དྭངས་སྙིགས་འབྱེད་པ་དང་། སྙིང་མཁལ་སོགས་ལའང་གནོད་པ་ཐེབས་སྲིད་པ་ཡིན། ཡུན་ནན་སྨན་དཀར་（云南白药）ལ་ཁྲག་གཅོད་ཀྱི་ནུས་པ་ཡོད་པའི་དབང་གིས་ཡུན་ནན་སྨན་དཀར་སོ་སྨན་ལའང་སོའི་བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ཆེ་བར་གཞིགས་ན། བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུའི་སོ་སྨན་སྦྱོར་བཟོ་བྱས་ཚེ་དེ་ལ་སོའི་བདེ་སྲུང་གི་ཕན་ནུས་ཆེ་བ་གོར་མ་ཆག
མདོར་ན་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་ཆ་ནས་དཔྱད་ན་བོད་སྨན་བཅད་འབྱོར་ཉི་ཤུ་ལ་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱ་ལྷག་གི་ངོས་འཛིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་དུས་ཀྱི་སྨན་ནུས་ངོས་འཛིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཡོད་པར་མ་ཟད། བཅད་འབྱོར་རྨ་གསོ་དང་སྒོས་སུ་ནད་མེད་ཚེ་བསྲིང་གི་ཐད་དུའང་ཕན་ནུས་ཆེ་བར་མངོན་ནོ།།
མཆན་འགྲེལ།
①②གོ་འཇོ་དབང་འདུས། 《བོད་སྨན་གྱི་གཤག་ལས་དར་རྒྱས་རྒུད་གསུམ་གྱི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་བ་ཉི་གཞོན་འདྲེན་པའི་སྐྱ་རེངས》 མཚོ་སྔོ་དགེ་ཐོན་སློབ་ཆེན་མི་རིགས་དགེ་ཐོན་སློབ་གླིང་གི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ། 2/2004, p2-3
③དེའུ་དམར་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས། 《ཤེལ་གོང་ཕྲེང》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001.5 p298
④ཟུར་མཁར་བློ་གྲོས་རྒྱལ་པོ། 《སྨན་པ་རྣམས་ཀྱིས་མི་ཤེས་སུ་མི་རུང་བའི་ཤེས་བྱ་སྤྱིའི་ཁོག་དབུབས》 སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001.5 p287
⑤སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། 《གསོ་རིག་ཁོག་འབུགས་དྲང་སྲོང་རྒྱས་པའི་དགའ་སྟོན》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2004.8 P108
⑥དེའུ་དམར་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས། 《ཤེལ་གོང་ཕྲེང་》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001.5 p298
⑦དགའ་བའི་རྡོ་རྗེ། 《འཁུངས་དྲི་མེད་ཤེལ་གྱི་མེ་ལོང་》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002.3 p282
⑧གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། 《གསོ་རིག་རྒྱུད་བཞི》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2000.5 p70-73
⑨མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། 《སྔོ་འབུམ་སྨན་གྱི་གཏེར་མཛོད》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006.6 p169
⑩དེའུ་དམར་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས། 《ཤེལ་གོང་ཕྲེང》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001.5 p312
⑾བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། 《སྔོ་སྟག་ཤའི་སྨན་ནུས་ཞིབ་འཇུག》 ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་དུས་དེབ། 2/2007 p106
⑿གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། 《གསོ་རིག་རྒྱུད་བཞི》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2000.5 p70-73
⒀⒁མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། 《སྔོ་འབུམ་སྨན་གྱི་གཏེར་མཛོད》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006.6 p38
