གཡང་མོ་མཚོ།

[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ རྩོམ་འདིས་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བར་མཛད་པའི་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་བརྗོད་བྱ་དང་མཛད་པ་པོ། མཛད་དུས་སོགས་ངོ་སྤྲོད་གང་འཚམ་བྱས་ཤིང་། འདིས་བསྟན་པའི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ལས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐོར་དམིགས་སུ་བཏོན་ནས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རྙིང་ཅན་ལྔའི་ཡ་གྱལ་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་དང་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་བར་ལ་འབྲེལ་བ་གྲུབ་ཡོད་མེད་ཀྱི་གནད་དོན་ནས་འཕྲོས་ཏེ་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་ལ་དཔྱད་པ་བཏང་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ》 གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ། གསང་བ་ཆོས་ལུགས། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] K281
[ཡིག་ཚང་མཚན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2014-04-0021-18
གླེང་གཞི།
              དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ཆོས་འབྱུང་གི་ཡི་གེ་《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ་》རུ་འཕན་པོའི་དགེ་བཤེས་ནེའུ་པཎྡི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལུང་ཁུངས་གང་ཉིད་ལ་དོགས་སློང་མཛད་པའི་ཞོར་དུ་ཁོང་དང་དུས་ཐོག་གཅིག་གི་བཅོམ་ལྡན་རིག་པའི་རལ་གྲི་(1227-1305)ལ་བཀའ་བཀྱོན་གྱི་ཚིག་གཅིག་གསུངས་ཡོད། སྤྱིར་རིགས་པ་སྨྲ་བ་རྣམས་ནི་དོན་ཆུང་ངུ་ལའང་དོགས་པ་ཆེ་བས་ཚུལ་འདི་སྣང་མེད་དུ་བྱས་ཏེ་ཡེངས་ནས་ཡུན་རིང་དུ་སོང་མོད། བར་སྐབས་ཤིག་ལ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་བརྗོད་སྟངས་ཤིན་ཏུ་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་རྣམ་ཐར་བཀའ་ཆེམས་ཡིན་པ་ཕྱིས་ཇོ་བོ་རྗེས་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་གྲགས་པའི་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས་མཐོང་བར་བརྟེན། གོང་གི་ནེའུ་པཎྡི་ཏའི་དོགས་པ་ལའང་དྲན་པ་སོས་ཏེ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལ་ཡོངས་གྲགས་སུ་སོང་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐོག་མའི་ཁུངས་དང་བར་གྱི་འཕེལ་རིམ། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ལ་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས། ཡང་གསང་ཐེའུ་རང་གི་ལུགས་བཅས་རང་ལུགས་རྣམ་པ་གསུམ་དུ་ཇི་ལྟར་བྱས་ཚུལ་བཅས་ལ་བློ་ཁ་ཅུང་ཟད་ཕྱོགས་སོང་། སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཕལ་མོ་ཆེར་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་སྐོར་གྱི་གཏམ་ནི་རྒྱས་བསྡུས་ཞིབ་རྩིང་གང་རུང་ཞིག་བཞུགས་ལ། ཁྱད་པར་དུ་ཉེ་བའི་ལོ་འདི་དག་གི་རིང་ལ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་རྙིང་རེ་གཉིས་ཀྱང་སྟོད་མངའ་རིས་སོགས་ནས་གསར་དུ་རྙེད་དེ་ཐུན་མོང་གི་བགོ་སྐལ་དུ་གྱུར་བ་ནི་མངོན་པར་དགའ་འོས་པ་ཞིག་རེད། རྩོམ་འདིའི་གཞི་བཅོལ་ས་སྟེ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བའི་གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་མཛད་པའི་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ནི་བོད་དུ་ཆོས་དང་ཆོས་སྨྲ་བ་ཇི་ལྟར་བྱོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཕྱི་ནང་གི་རིག་གནས་ཇི་ལྟར་དར་ཚུལ། རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱོན་བྱོན་ཚུལ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བ་ལ་ངེས་པར་མཁོ་བའི་དཔྱད་གཞི་གལ་ཆེན་དུ་མཐོང་ཞིང་། ལྷག་དོན་དཔེ་རྙིང་འདི་པར་དུ་བསྐྲུན་ནས་སྤྱི་མཐུན་གྱི་ལོངས་སྤྱོད་དུ་སོང་མེད་པར་དམིགས་ནས།《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་ངོ་སྤྲོད་རགས་རིམ་གྱིས་རྩོམ་གྱི་མདུན་བསུས་ཏེ། དཔེ་རྙིང་འདིས་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐོར་ཇི་ལྟར་བསྟན་ཚུལ་དང་དེ་ལས་འཕྲོས་པའི་བརྟག་བྱ་འགའ་ལ་རང་བློ་འཇུག་པར་བྱའོ།།
དང་པོ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ངོ་སྤྲོད་མདོར་བསྡུས།
              གཅིག 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་བརྗོད་བྱ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》བྱ་བའི་དཔེ་རྙིང་འདིའི་བརྗོད་བྱའི་ཐད་གཞུང་དངོས་ཀྱི་དབུ་རུ། སྣང་སྲིད་སི་ལུར་བཤད་པའི་སྡེ།། ཕྱིར་རྒོད་རྩོད་པ་འཇོམས་པའི་རྒྱུད།། མཁས་པའི་ཁྱད་འདོན་བྱེད་པའི་ལུང་།། ཕོ་ཉམས་ཁྲོལ་མོར་སྟོང་པའི་མན་ངག་ལས།། ཕྱི་སྣོད་འཇིག་རྟེན་ཆགས་ཚུལ་དང་།། གོང་མ་རྗེའི་གདུང་རབས་དང་།། འོག་མ་འབངས་ཀྱི་མི་རབས་དང་།། སྟོང་སྡེ་ཡུལ་གྱི་ས་གཅད་དང་།། དམ་པ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་ཚུལ་དང་།།གཡུ་རུང་བོན་གྱི་བསྟན་ཚིག་དང་།། འབྱུང་རྩིས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ་དང་།། རྒྱུད་བཞི་སྨན་གྱི་ལོར་རྒྱུད་དང་།། འཕྲིན་ལས་དབྱངས་ལྟའི་བྲེལ་བ་དང་།། བརྗོད་བྱ་སྒྲའི་བསྟན་ཆོས་དང་།། སྨྲ་བ་སྟོང་སྡེའི་རུ་དར་དང་།། སྐྱིད་རྟགས་འཚོན་པའི་བཀའ་མཆིས་རྣམས།། དྲིས་ལན་ཚུལ་དུ་བསྟན་པར་བྱ།། ཞེས་མདོ་རྒྱུད་ཀྱི་གཞུང་ལས་གསུངས་པའི་བཀའ་དགོངས་འགྲེལ་སོགས་ཐེག་པ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་བསླབ་བྱ་སྤྱི་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་གོང་མ་རྗེའི་གདུང་རབས་དང་འོག་མ་འབངས་ཀྱི་མི་རབས་སོགས་དོན་ཚན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་བསྟན་པ་ལྟར། བོད་དུ་ཆོས་དང་ཆོས་སྨྲ་བའི་སྐྱེས་བུ་ཇི་ལྟར་བྱོན་ཚུལ། འཇིག་རྟེན་སྲིད་ལུགས་ལ་དབང་མཛད་པའི་རྒྱལ་བློན་ན་རིམ་ཇི་ལྟར་བརྒྱུད་ཚུལ་སོགས་ཕྱི་ནང་གི་རིག་གནས་དང་ཆོས་སྲིད་ལུགས་ཟུང་གི་གནད་རྣམས་གཞི་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ་ལེགས་པར་བསྟན་ཡོད། རྒྱ་བོད་ཀྱི་གཙུག་ལག་བསྟན་བཅོས་ལས་བཤད་མཛོད་ཀྱི་རིགས་སུ་གྲགས་པ་ལ་མངོན་པ་སྡེ་བདུན་གྱི་དགོངས་པ་འགྲེལ་བར་པཎྜི་ཏ་ལྔ་བརྒྱ་འདུས་ནས་མཛད་པར་གྲགས་པའི་《བྱེ་བྲག་བཤད་མཛོད་ཆེན་མོ་》དང་།①ཕག་གྲུ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོས་(1110-1170)མཛད་པའི་《གཞུང་རྡོ་རྗེ་ཚིག་རྐང་གི་འགྲེལ་པ་བཤད་མཛོད་མ་》སོགས་བགྲང་དུ་ཡོད་ལ།② མཛད་པ་པོས་གཞུང་འདིར་བཤད་མཛོད་ཅེས་པའི་མཚན་བྱང་གསོལ་བ་ཡང་གཞུང་འདིའི་བསྟན་དོན་དང་གཞུང་ཚད་ལ་དགོངས་ནས་བཏགས་པར་བསམ།པར་མ་སྣ་ཚོགས་ལས་གཞུང་འདིའི་མཚན་བྱང་ལ་《སྤོ་ཏི་བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》དང་《བཤད་མཛོད་སྤུ་ཏི་ཕྲ་མོ་》ཞེས་སོགས་སུ་གྲགས་མོད། མཛད་པ་པོས་གཞུང་དངོས་ཀྱི་མཇུག་ཏུ། པུ་ཏི་བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་འདི།། ཁོ་བོ་དོན་དམ་སྨྲ་སའི་སེངྒེས།། མདོ་དང་རྒྱུད་ལུང་སྔོན་པའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་།། ལུཊ་སྡེ་ཆེན་པོ་ཀུན་ནས་ལེཊ་སྡུས་ནས།། ཚིཊ་སྡེབས་ལེཊ་པའི་སྒྲིག་ཏེ་ཡི་གེར་བཀོད།། ཅེས་འཁོད་པར་བརྟག་ན། དེ་དག་ནི་བསྟན་བཅོས་གཅིག་གི་མཚན་བྱང་རྒྱས་བསྡུས་མི་འདྲ་བ་གཞུང་གི་མགོ་མཇུག་བར་གསུམ་དུ་བྱུང་བ་ཙམ་ལས་དོན་དམ་དུ་སོ་སོ་བ་མིན་པ་ཤེས་སླ། མདོར་ན་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》བྱ་བ་འདིས་ནི་ཕྱི་ནང་ཤེས་བྱའི་གནས་ཀུན་དང་། བོད་དུ་ཆོས་དང་ཆོས་སྨྲ་བ་ཇི་ལྟར་རིམ་པར་བྱོན་ཚུལ་ལ་ཕྱོགས་ལྷུང་ཞེན་པའི་སྒྲོག་ཏུ་མ་ཚུད་པར་གསང་སྔགས་གསར་རྙིང་དང་བན་བོན་ཆོས་བརྒྱུད་སོགས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་མ་ལུས་དང་། བོད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་སྲིད་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་གོང་མ་རྗེའི་གདུང་རབས་དང་འོག་མ་འབངས་ཀྱི་མི་རབས་སོགས་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་རྣམ་གྲངས་མཐའ་ཡས་བསྟན་པའི་བཤད་པའི་གཏེར་མཛོད་ཆེན་མོ་ཞིག་ཡིན་ནོ།།
              གཉིས། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་མཛད་པ་པོ་དང་མཛད་དུས།
              1. མཛད་པ་པོའི་སྐོར། བསྟན་བཅོས་འདིའི་མཛད་པ་པོའི་སྐོར་ལ་གཞུང་འདིའི་མཛད་བྱང་དུ། ཨེ་མ་ཧོ། སྤོ་ཏི་བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོརུ་འདི།། ཁོ་བོ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེངྒེ་ངས།། མདོ་དང་རྒྱུད་ལུང་སྔོན་པའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་།། ལུཊ་སྡེ་ཆེནོ་ཀུནས་ལེཊ་སྡུས་ནས།། ཚིག་སྡེབ་ལེཊ་པའི་སྒྲིག་ཏེ་ཡི་གེར་བཀོད།། ཅེས་བསྟན་པས།③ ཚིག་དོན་འདིར་བརྟག་ན། དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཞེས་པ་ནི་མཛད་པ་པོའི་མཚན་དངོས་ཡིན་ནམ་རྗེ་འདི་བས་རྩོད་པ་སེང་གེའི་ང་རོས་ཕྱིར་རྒོལ་གྱི་གླང་པོ་བཅོམ་པས་འདྲ་འབྲེལ་གང་རུང་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་གྲགས་པའི་མཚན་ཡིན་པའི་དོགས་པ་ནི་རང་སྟོབས་ཀྱིས་བསལ་བར་མི་ནུས་ལ། རང་རེའི་ལོ་རྒྱུས་སུ་ཆོས་སྨྲ་བ་ལ་འཇིགས་པ་མེད་ཅིང་ཕས་རྒོལ་གྱི་ངན་སྨྲ་ལོག་རྟོག་གསུང་གིས་ཚར་བཅད་དེ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་རུ་གྲགས་པའི་མཁས་པ་ནི་མང་སྟེ། ཕྱྭ་བ་ཆོས་ཀྱི་སེང་གེའི་(1109-1169)སློབ་མ་རིགས་པའི་སེང་ཆེན་བརྒྱད་ཀྱི་ཡ་གྱལ་དན་འབག་པ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་དང་། རོང་སྟོན་སྨྲ་བའི་སེང་གེར་གྲགས་པའི་རོང་སྟོན་ཤཱཀྱ་རྒྱལ་མཚན་ནམ་རོང་སྟོན་ཤེས་བྱ་ཀུན་རིག(1367-1449) ས་སྐྱ་བླ་མ་དམ་པ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན་(1312-1375)གྱི་མཆེད་གྲོགས་སློབ་དཔོན་སྨྲ་བའི་སེང་གེ གཞུང་བརྒྱ་སྨྲ་བའི་སེང་གེར་གྲགས་པའི་ས་སྐྱ་པའི་བླ་མ་གཞུང་བརྒྱ་བ་དངོས་གྲུབ་དཔལ་འབར་(1456-1527) གཞན་ད་དུང་ཉང་སྟོན་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་དང་གཙང་སྟོན་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་སོགས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་ཆོས་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ན་རིམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ལྟར་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད། སྐབས་བབ་དངོས་འབྲེལ་དུ་གྱུར་པའི་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་བྱ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཕྲན་གྱི་མཐོང་ལམ་དུ་མ་སོན་པས། གོང་དུ་ཞུས་པ་ལྟར་མཚན་འདི་ནི་མཛད་མཁན་གང་དེའི་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་མཚན་དངོས་ཡིན་མིན་ལ་ཡང་བློ་རྩེ་གཉིས་སུ་བྱེད་མོད། འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཤེས་བྱེད་མ་རྙེད་པའི་སྔ་རོལ་དུ་གཞུང་འདིའི་མཛད་བྱང་ལས། པུ་ཏི་བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་འདི། ཁོ་བོ་དོན་དམ་སྨྲ་སའི་སེངྒེས་ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》བྱ་བའི་དཔེ་རྙིང་འདིའི་མཛད་པ་པོ་ནི་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཡིན་པར་འཛིན་པར་རིགས།
              མཛད་པ་པོའི་གནས་ཚུལ་གྱི་ཤེས་བྱེད་ཅིག་ནི་གཞུང་དངོས་ལས་བོད་རུ་བཞིའི་ས་བཅད་ཀྱི་སྐབས་སུ་ལྷོ་གྲུ་ཤུལ་ཡུལ་གྱི་ས་བཅད་དང་དགེ་མཚན་བྱེ་བྲག་ཏུ་གླེང་ཡོད་པ་དེ་ཡིན་པར་འདོད་དེ། འདིའི་གཞུང་དངོས་ལས། དེ་ནས་ལྷོ་གྲུ་ཤུལ་བའི་ས་གཅད་ནི།། སྨད་ན་མེ་ཁྱེར་་མཚོ་བཞི་མི་སྐྱིད་ལ་ཡུལ་བཟང་། གཉན་དང་བཤད་ཁུ་གཉིས་མཆོད་རྟེན་གྱི་བང་རིམ་དང་འདྲ་སྟེ་སྨད་ན་ང་ཆེ་ཟེར། ཡུལ་ལ་དགེ་བཅུ་ཚང་པ་དེ་ང་ཡིན།། ཕུ་འབྲོག་མདའ་ཞིང་འཛོམ་པ་ང་ལ་ཡོད།། སྡེ་དང་དགོན་པ་འཛོམ་པ་ང་ལ་ཡོད།།ལས་སྒོ་ཚོང་དུས་འཛོམ་པ་ང་ལ་ཡོད།། དུང་རང་གི་འབྲུ་སྒོ་ང་ལ་ཡོད།། ལི་བྱུང་གི་ཤིང་སྒོ་ང་ལ་ཡོད།། ཤ་འུགི་སྟག་སྒོ་ང་ལ་ཡོད།། རྒྱ་བོད་མོན་གསུམ་གྱི་མདུན་ས་ང་ལ་ཡོད།། དཀོན་ནོར་ཡིད་བཞིན་གྱི་བྱུང་ས་ང་ལ་ཡོད།། ཟོང་དགོས་འདོད་ཀྱི་འབབ་ས་ང་ལ་ཡོད།། ཅེས་དང་། མགོ་ནག་མིའི་འཁྲུངས་ས་ང་ལ་ཡོད།། དཀར་མོ་ནས་ཀྱི་སྐྱེ་ས་ང་ལ་ཡོད།། ང་རྒྱ་ལ་རྟགས་ན་རྒྱ་རྒྱལ།། བོད་ལ་རྟགས་ན་བོད་རྒྱལ།། རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀྱི་ལོ་ཙྪ་ཡིན།། ལྷོ་བྱང་གཉིས་ཀྱི་ཟམ་པ་ཡིན།། བྱ་ཡར་འགྲོའི་སྡད་ས་ཡིན།། བོང་བུ་མར་ཡོང་གི་དྲེས་ས་ཡིན།། ཞེས་པ། ངའི་ཡུལ་ལ་ཆེ་བའི་ཡྟོན་ལ་སོང་ན།། ཡ་རབས་གོང་དུ་བཞག་སྡུ་ཡོད།། མ་རབས་འོག་ཏུ་བཞག་ས་ཡོད།། བར་ན་མཆོད་གནས་ལ་ཞབས་རྟོག་སྒྲུབ་དུ་ཡོད།། ཤེས་པ་ཕྱོཊ་མེད་དུ་སྐྱོང་ས་ཡིན།། སོ་ནམ་གཞི་ལ་བྱས་ས་ཡོད།། བོད་འབྲོག་གཟུང་དུ་འབྲེལ་བ་ཡོད།། ཅེས་པ་སོགས་ནི།④ བོད་རུ་བཞིའི་ས་བཅད་ལས་ལྷོ་གྲུ་ཤུལ་ཡུལ་གྱི་བརྟན་པ་སྣོད་དང་གཡོ་བ་བཅུད། དམ་པའི་ཆོས་དང་འཇིག་རྟེན་ལོངས་སྤྱོད་ལ་དགེ་མཚན་དང་ཆེ་བ་ཅི་མཆིས་པའི་རྣམ་པར་བསྔགས་ཚུལ་ཡིན་ལ། ཁྱད་པར་དུ། ངའི་ཡུལ་ལ་ཆེ་བའི་ཡྟོན་ལ་སོང་ན་ཞེས་པའི་ཚིག་ཟུར་འདི་ལས། གྲུ་ཤུལ་ཡུལ་ནི་གཞུང་འདིའི་མཛད་པ་པོ་རང་གི་ཡུལ་དངོས་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། གྲུ་ཤུལ་བྱ་བའི་ཡུལ་འདིར་དཔྱད་ན། ས་སྐྱ་ཁྲི་ཆེན་ཨ་མེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས་(1597-1660)ཀྱིས་མཛད་པའི་《བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་བཀའ་གདམས་བསྟན་པ་རྒྱས་པའི་ཉིན་བྱེད་》ལས། “སངས་རྒྱས་སྟོན་པ་ནི་འཁྲུངས་ཡུལ་ལྷོ་བྲག་གྲུ་ཤུལ་སྒོ། ཡབ་སུམ་པ་བཀྲ་ཤིས་ཀྱི་སྲས་སུ་བྱི་བ་ལོ་ལ་འཁྲུངས་”ཞེས་དང་།⑤ ཀ་ཐོག་སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་《གངས་ལྗོངས་དབུས་གཙང་གནས་སྐོར་ལམ་ཡིག་ནོར་བུ་ཟླ་ཤེལ་གྱི་སོ་དོ་》ལས། “དེ་ནས་ཕལ་ལ་བརྒལ་ན་རཏྣའི་གདན་ས། གྲུ་ཤུལ་བྱང་ཆུབ་གླིང་། མདོ་མཁར་ལྷུན་གྲུབ་ཕོ་བྲང་སོགས་ཡོད་ཟེར་”ཞེས་པ།⑥འཇིགས་བྲལ་ཡེ་ཤེས་རྡོ་རྗེས་(1904-1987)མཛད་པའི་《བདུད་འཇོམས་ཆོས་འབྱུང་》ལས། “ལང་གྲོ་དཀོན་མཆོག་འབྱུང་གནས་ཀྱི་ཡང་སྲིད་སྤྲུལ་པའི་གཏེར་ཆེན་རཏྣ་གླིང་པ་ནི། ལྷོ་བྲག་གྲུ་ཤུལ་དུ་ཡབ་ཕྱུག་པོ་མདོ་སྡེ་དར་”ཞེས་པ་དང་“ཡུམ་སྲི་ཐར་སྨན་གཉིས་ཀྱི་སྲས་སུ་རབ་བྱུང་བདུན་པའི་ཆུ་ལུག་སྟོན་ཟླ་ར་བའི་ཚེས་བཅོ་ལྔར་སྐུ་འཁྲུངས་”ཞེས་གསུངས་པ་རྣམས་གུང་བསྒྲིགས་ནས་བརྟག་ན།⑦ཡུལ་དེ་ནི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ས་རིས་ལྟར་ན་གཡོ་རུའི་སྟོང་སྡེ་བཅུ་ལས་ལྷོ་བྲག་སྟོང་སྡེའི་ཁོངས་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་ཞིག་ཡིན། ཡང་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས། ཤ་འུགི་སྟག་སྒོ་ང་ལ་ཡོད་ཅེས་བསྟན་པ་ལྟར། “ཤ་འུག་སྟག་སྒོ་ནི་གཡོ་”རུའི་ལྷོ་མཐའི་རུ་མཚམས་ཡིན་པ་མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》དང་ལྷོ་བྲག་ལྷ་ལུང་དགོན་ནས་མཛད་པར་གྲུབ་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》སོགས་ལས་ཤེས་ཤིང་། འབྲུག་པད་མ་དཀར་པོའི་《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་པདྨོ་རྒྱས་པའི་ཉིན་བྱེད་》ལས་ཕ་དམ་པ་སངས་རྒྱས་བོད་དུ་ལན་ལྔར་བྱོན་ཚུལ་བརྗོད་དུས། “གཉིས་པ་ཁ་ཆེ་ནས་བྱོན། གསུམ་པ་བལ་པོ་ནས། བཞི་པ་མཚོ་སྣའི་ཤ་འུག་སྟག་སྒོ་ནས་གཉལ་དུ་བྱོན་ནས་”ཞེས་གསུངས་པ་གཞིར་བཟུང་ན།⑧ གྲུ་ཤུལ་བྱ་བའི་ཡུལ་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་འདི་ནས་འདི་བར་ཞེས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཚད་གཟུང་བར་མི་ནུས་ཀྱང་། ཡུལ་དེའི་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་ནི་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ལྷོ་བྲག་སྟོང་སྡེ་དང་དེང་གི་ས་བཅད་ལྟར་ན་ལྷོ་ཁའི་ལྷོ་བྲག་རྫོང་ནས་མཚོ་སྣ་རྫོང་བར་གྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་པར་འདོད།མདོར་ན་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ནི་བོད་ཀྱི་ལྷོ་མཐའི་ཡུལ་གྲུ་སྟེ་ལྷོ་མོན་གྱི་འབྲུག་སོགས་དང་འདབས་འབྲེལ་དུ་སོང་བའི་གྲུ་ཤུལ་ཕྱོགས་ཀྱི་མི་ཡིན་པར་སྙམ། གཞན་ད་དུང་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས། “ལྷོ་ཕྱོཊ་མོན་གྱི་རྒྱལ་པོ་རྣམས།། མངའ་བདག་གཙང་མའི་གདུང་བརྒྱུད་ཡིན།། འོན་ཀྱང་རང་གི་ཡབ་མེས་ཡིག་ཚད་གཟིགས་”ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར།⑨ དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་དང་བོད་ལྷོ་མཐའི་ཡུལ་གྱི་འབྲེལ་བ་བརྗོད་སྐབས་རང་གི་ཡབ་མེས་ཡིག་ཚང་གཟིགས་ཞེས་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་ནས་བརྒྱུད་པའི་ལྷོ་མོན་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོར་ཡབ་མེས་ཞེས་འབོད་ཚུལ་ལ་བརྟག་ན། མཛད་པ་པོ་རང་ཉིད་ཀྱང་ལྷ་སྲས་གཙང་མའི་གདུང་རྒྱུད་དམ་ལྷོ་མོན་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱལ་རྒྱུད་དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཡོད་པར་འདོད་ལ། གལ་སྲིད་ཚུལ་འདི་འགྲུབ་ན་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་དང་དངོས་བརྒྱུད་ཀྱི་འབྲེལ་བ་གང་རུང་ཡོད་པའི་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཡིས་བསྟན་པའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཁུངས་ཐུབ་ལྟ་བུར་ངོས་གཟུང་བྱ་ཆོག་པར་བསམ།
              དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་དང་ལྷོ་གྲུ་ཤུལ་གྱི་འབྲེལ་བ་ནི་རིགས་པས་བརྟག་ན་ཡང་འགྲུབ་སྟེ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་དཔེ་རྒྱུན་དེང་སང་འབྲུག་ཏུ་བཞུགས་ཡོད་ཅིང་། གཞུང་འདི་ས་དེར་འཕྲིན་ལས་རྒྱས་ཚུལ་ལ་བསམ་ན་ཡང་གཞུང་འདིའི་བྱེད་པོ། གཞུང་འདི་བྱེད་ས་དང་དར་ས་སོགས་ནི་གཞི་གཅིག་ཏུ་འབྲེལ་བ་ཤེས། ཁྱད་པར་དུ་འདི་དང་དངོས་འབྲེལ་གྱི་ལུང་གི་ཤེས་བྱེད་ཅིག་གཞུང་རང་ནས་རྙེད་པ་ནི། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་ལྷོ་ཕྱོགས་མོན་གྱི་རྒྱལ་རྒྱུད་དང་ལྷ་སྲས་གཙང་མའི་འབྲེལ་བ་བསྟན་ཡོད་དེ། “འོད་སྲུང་སྲས་པོ་མངའ་བདག་དཔལ་གོར་ཙན།། དེ་ཡི་གདུང་རྒྱུད་དཔལ་གྱི་བསམ་ཡསུ།། ལྷ་གླིང་ཀ་ར་ཞེསུ་གྲཊ་པ་ཡིན།། ཡུམ་བརྟན་སྲས་པོ་ཡུམ་བརྟན་མགོན།། དེའི་གདུང་བརྒྱུད་ཡར་སྟོད་བུག་པ་ཅན། དྲུང་ཆེན་ལྷ་དབང་པ་ཡི་བརྒྱུད་རྣམས་ཡིན། ལྷོ་ཕྱོཊ་མོན་གྱི་རྒྱལོ་རྣམས། མངའ་བདག་གཙང་མའི་གདུང་བརྒྱུད་ཡིན། འོན་ཀྱང་རང་གི་ཡིག་ཚད་གཟིགས་”ཞེས་པ་ལྟར།⑩རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་རིགས་སྲས་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ལ་བརྟེན་ནས་ལྷོ་མོན་སྤ་གྲོའི་ཕྱོགས་ལ་སྤྱུགས་ཚུལ་ནི་《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ་》དང་《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ》 《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་རྣམས་སུ་བསྟན་ཡོད་ལ། ལྷ་སྲས་གཙང་མ་ལྷོ་མོན་སྤ་གྲོ་ཡུལ་གྱི་ཕེབས་ལམ་དུ་ལྷོ་བྲག་མཁོ་མཐིང་ནས་བཞུགས་ཚུལ་དང་ཕྱིས་སུ་འབྲུག་སྤ་གྲོ་སོགས་སུ་བྱོན་ནས་དགོན་རྙིང་ཞིག་གསོའི་ལས་ལ་ཞུགས་ཤིང་ཡབ་མེས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དང་ཟབ་ཆོས་རི་བྲག་སོགས་ལ་སྦས་ནས་མཐར་འབྲུག་སྤྱལ་ཀ་ནས་སྐུ་གཤེགས་ཚུལ་སོགས་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པར་ལྷོ་བྲག་གཏམ་ཤུལ་ནས་འཁྲུངས་པའི་རྙིང་མའི་གཏེར་སྟོན་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་(1124-1192)གྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》ལས་ཅུང་ཞིབ་རྒྱས་སུ་འཁོད་ཡོད་ཅིང་།⑾ འདིར་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་མོན་སྤ་གྲོ་ལ་སྤྱུགས་ཚུལ་དང་ཁྱད་པར་དུ་ཁོང་གི་གདུང་རྒྱུད་ལྷོ་མོན་ཕྱོགས་སུ་འཕེལ་ཚུལ་ཁ་གསལ་ངང་བསྟན་ཡོད་པར་བརྟག་ན། དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ནི་བོད་ལྷོ་མཐའི་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་རྒྱུས་མངའ་ཡོད་ལ། ཁྱད་པར་དུ་གོང་གི་ལུང་ཚིག་ལས། འོན་ཀྱང་རང་གི་ཡིག་ཚང་གཟིགས་ཞེས་པའི་ཚིག་གིས་འཐུས་པར་བྱས་ཡོད་པ་ལས་ཀྱང་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་སྐུ་དངོས་སུ་བཞུགས་སྐབས། ལྷོ་བྲག་སོགས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་བོད་ལྷོ་མཐའི་ཡུལ་དང་དེང་གི་འབྲུག་ཡུལ་སོགས་ན་བོད་བཙན་པོའི་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་འབྲུག་སྤ་གྲོ་བར་དུ་བྱོན་པའི་ཕེབས་ལམ་གྱི་གནས་ཚུལ་དང་། བར་དུ་གདུང་རྒྱུད་བསྐྱེད་ཚུལ། ཐ་མར་སྐུ་གྲོངས་ཚུལ་སོགས་ཀྱི་བྱུང་རབས་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་རྣམ་པར་འཁོད་པའི་ཡིག་ཚང་ངམ་ངག་རྒྱུན་ཅི་རིགས་བཞུགས་ཡོད་ཚུལ་ཡང་ངང་ངམ་ཤུགས་ཀྱིས་རྟོགས། ཚུལ་འདི་དག་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་དྲིལ་ནས་བརྟག་ན། དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་བྱ་བའི་མཛད་པ་པོ་འདིའི་འཁྲུངས་ཡུལ་ནི་ལྷོ་གྲུ་ཤུལ་ཕྱོགས་ཡིན་ཞིང་། གྲུ་ཤུལ་ཡུལ་གྱི་མཁས་པ་འདིས་མཛད་པའི་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་དཔེ་རྒྱུན་ཡང་བོད་ལྷོ་མཐའི་ཡུལ་གྲུ་དག་ན་བཞུགས་ལ། དེང་སང་འབྲུག་ཏུ་དཔེ་ཅུང་དག་པ་ཞིག་བཞུགས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་འདིར་ཐུག་པར་བསམ་མོ།།
              2.མཛད་དུས་ཀྱི་སྐོར། མཛད་པ་པའི་འཁྲུངས་འདས་མ་ངེས་ཀྱང་། གཞུང་འདི་ནམ་མཛད་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་ནི་གཞུང་རང་ནས་ཤེས་སྙམ་སྟེ། གཞུང་དངོས་ཀྱི་ལེའུ་གསུམ་པ་གོང་མ་རྗེའི་གདུང་རབས་སྐབས་སུ། ཐོག་མར་བོད་གློ་བུར་གྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་རབས་ནས་དབུ་བརྩམས་ཏེ། བར་དུ་རྒྱལ་པོས་བསྟན་པ་བསྣུབས་པ་དང་བླ་ཆེན་དགོངས་པ་རབ་གསལ་སོགས་ཀྱིས་བསྟན་པ་གསོས་པ། ལོ་ཙཱ་བ་ཆེན་པོ་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་ནས་བོད་ལ་གསང་སྔགས་གསར་འགྱུར་གྱི་སྲོལ་དར་བ། ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤ་བོད་དུ་ཕེབས་ནས་བོད་ལ་བཀའ་གདམས་པ་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་བ། རྗེ་བཙུན་མར་པ་ལ་སློབ་མ་གནམ་གྱིས་ས་བཀབ་པ་ལྟ་བུ་བྱོན་ཚུལ། བོད་ལ་ཁྲི་སྐོར་གྱི་རྒྱལ་པོ་བཅུ་གསུམ་བྱུང་ཚུལ་སོགས་ནས་ཕག་གྲུའི་སྡེ་སྲིད་རིམ་བྱོན་བར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བྲིས་མཐར། “དེ་ནས་སྡེ་ཕག་མོ་གྲུབ་པའི་གདུང་རབས་ནི།། རྟའི་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་ཏེ།། ལྷ་ལྕམ་གངས་མའི་མཚོ་ལ་སྐུ་འཁྲུངས།། ལྷ་དབང་རྒྱ་བྱིན་སྐྱེ་བ་ཡིན།། རྒྱ་དང་ཧོར་གྱི་ཁ་གནོན་ཡིན་པ་ལས།། རྒྱའི་དམག་ཟློག་པ་ཡིནོ།། དེ་ལ་དང་པོ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་དེ།། གཉིས་པ་ཤཱཀྱ་རིན་པོ་ཆེ།། གསུམ་པ་ཤཱཀྱའི་རྒྱལ་མཚན་དང་།། བཞི་པ་གྲགས་པའི་བྱང་ཆུབ་མཚན།། ལྔ་པ་བསོད་ནམས་གྲགས་པ་སྟེ།། དྲུག་པ་གྲགས་པའི་རྒྱལ་མཚན་དབང་།། བདུན་པ་གྲཊ་པའི་འབྱུང་གནས་དཔལ།། བརྒྱད་པ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་ཏེ། བདག་པོ་ཀུན་དགའ་གདུང་ཆད་དེ།། གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་དཔལ་པོ་ཡི།། ཅུང་པོ་ངག་དབང་གྲགས་ཞེས་བྱ།། ཆེ་སར་སྟོན་ནས་རྒྱལ་པོར་སྐོས།།”ཞེས་བཀོད་པར་བརྟག་ན།⑿ སྣེ་གདོང་གོང་མའི་གདུང་རབས་ལས་བདུན་པ་གྲག་པའི་འབྱུང་གནས་བྱ་བ་ནི་སྤྱན་སྔ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་ཡིན་ཞིང་། གོང་མ་འདིས་སྤྱི་ལོ་1445བར་དུ་སྲིད་བཞེས་ལ། སྤྱན་སྔ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་གྲོངས་རྗེས་ཡབ་ཆེ་ས་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་ལོ་གསུམ་ལ་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་ཡོད་མེད་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་མི་མཐུན་མོད། ཕལ་མོ་ཆེས་ནི་སྤྱན་སྔ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་གྲོངས་པའི་ལོ་དེའམ་ལོ་གསུམ་གྱི་རྗེས་སུ་སྡེ་སྲིད་གོང་མའི་ཁྲི་ལ་སྤྱན་སྔ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་ཀྱི་གཅུང་པོ་ཀུན་དགའ་ལེགས་པ་གསོལ་ཡོད་པ་ཞལ་བཞེས་པས། ཆེ་སར་སྟོན་ནས་རྒྱལ་པོར་བཀོད་ཅེས་པའི་སྐབས་ནི་སྣེ་གདོང་གོང་མ་དགུ་པ་སྲིད་ཁྲིར་མ་བཞུགས་གོང་དུ་ཡིན་ངེས་ལ། ཀུན་དགའ་ལེགས་པ་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་དུས་ཀྱང་འཆད་ལུགས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་ཆེ་ས་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་སྣེ་གདོང་གོང་མར་བསྐོས་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་1445དང་ཡང་ན་སྤྱི་ལོ་1448གང་རུང་ཞིག་ལ་ངོས་བཟུང་ན་འོས། དེ་ལྟར་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》རུ་བོད་དུ་གོང་མ་རྗེའི་གདུང་རབས་བྱོན་ཚུལ་ལ་ཕག་གྲུ་སྡེ་སྲིད་ཁྲི་རབས་དགུ་པའི་སྐབས་ནས་རྫོགས་པར་བྲིས་ཡོད་ཚུལ་ལ་བརྟག་ན། དཔེ་རྙིང་འདིའི་མཛད་དུས་ནི་སྣེ་གདོང་གོང་མ་དག་གི་རིང་ལ་འཁེལ་ཞིང་། མཛད་དུས་ཞིབ་ཕྲ་ནི་བོད་དབུས་གཙང་གཉིས་ལ་ཆེ་ས་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་ཡབ་སྲས་དང་དེ་གཉིས་ཀྱི་ཕྱོགས་གཏོགས་དཔོན་རིགས་བར་ལ་ཆབ་སྲིད་འཕྲོག་རེས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་སྟག་ལོའི་སྡེ་གཟར་ཆེན་མོ་དང་། ཆེ་ས་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་རིན་སྤུངས་པའི་ལྕམ་མོ་ཀུན་དགའ་དཔལ་འཛོམས་ཁབ་ཏུ་བསུས་པས་རིན་ཕག་བར་ལ་གཉེན་འབྲེལ་གྱི་དབུ་བརྙེས་ནས་རིན་སྤུངས་པའི་སྟོབས་ཤུགས་རིམ་པར་འཕེལ་ཞིང་དཔལ་ཕག་མོ་གྲུ་པའི་སྲིད་དབང་ནི་མར་འགྲིབ་བཞིན་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཏུ་བཞག་ན་འཚམ་སྙམ།
              གསུམ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་མ་ཕྱིའི་ངོ་སྤྲོད། དེ་ལྟར་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བར་གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་མཛད་པའི་ཆོས་སྲིད་རིག་གནས་ཀྱི་བཤད་མཛོད་ཆེན་མོ་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》བྱ་བ་འདི་ད་སྔ་པར་དུ་བསྐྲུན་ནས་རང་རེའི་སྤྱི་མཐུན་གྱི་ལོངས་སྤྱོད་ལྟ་བུར་སོང་མེད་པར་དམིགས་ནས། ད་ནི་གཞུང་འདིའི་པར་མི་འདྲ་བ་གསུམ་གུང་ལེགས་པར་བསྒྲིགས་ཏེ་དཔེ་འདིའི་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ། ཉར་ཚགས་དང་པར་སྐྲུན་སོགས་ཅུང་ཟད་གླེང་བར་འདོད་དེ། ཏན་མར་ཁུའི་(Danmark)སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཨེ་རུས་ཁུ་ཧ་ར་(Erik Haarh)ལགས་ཀྱིས་ཡར་ལུང་བཙན་པོ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྟོག་ཞིབ་ཡུན་རིང་བྱས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་1969ལོར་གང་དེའི་འབྲས་བུར་སྨིན་པའི་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན《ཡར་ལུང་རྒྱལ་རབས་》(The YarlungDynasty)བྱ་བ་རུ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་གླེང་སྐབས་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་ལུང་དྲངས་ཏེ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཡོད་པ་ནི་ཕྲན་གྱིས་མཐོང་བའི་དཔེ་འདི་དང་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་སྔ་ཤོས་སུ་མཐོང་ལ།⒀ བོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་རིག་གནས་ཀྱི་བྱ་གཞག་ལ་གྲུབ་འབྲས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་ཨ་རིའི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཉམས་ཞིབ་པ་བོད་ཀྱི་ནང་བསྟན་དཔེ་ཚོགས་ལྟེ་གནས་(TibetanBuddhist Resource Center)ཀྱི་འགན་འཛིན་འཇམ་དབྱངས་རྣམ་རྒྱལ་(Gene Smith)ལགས་ཀྱིས་ཀྱང་ལོ་དེར་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་རྩོམ་མཁན་དང་ལོ་ཚིགས།བརྗོད་བྱ། ས་བཅད་སོགས་ངོ་སྤྲོད་དང་བཅས་གནད་དོན་འགར་དཔྱད་བརྗོད་ཚིག་ཉུང་དོན་འདུས་ཤིག་དཔེ་འདིའི་འགོ་བརྗོད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་བྲིས་ནས་དཔར་པ་ནི་དཔེ་འདིར་ཆེད་དུ་དམིགས་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཐོག་མར་མཐོང་།⒁མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ་1988ལོར་《ཡར་ཀླུང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་གླེང་བ་》(The EtiologicalProblem of the Yarlung Dynasty)ཞེས་པ་དང་སྤྱི་ལོ་1994ལོའི་《ཅན་ལྔ་ཞེས་པའི་དཔེ་རྙིང་ལས་འཕྲོས་པའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་རྒྱུད་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་》(The Origin Myths ofthe First King of Tibet as Revealed in the Can lnga)ཞེས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དུ་ཨེ་རུས་ཁུ་ཧ་ར་ཡིས་《ཡར་ལུང་རྒྱལ་རབས་》སུ་བཀོད་པའི་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལ་གཞི་བཅོལ་ཏེ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་བརྗོད་ལུགས་ལ་དཔྱད་པ་བཏང་ཡོད།⒂
              ཕྲན་གྱི་མཐོང་ཆོས་སུ་གྱུར་པའི་དཔེ་འདིའི་མ་ཕྱི་གསུམ་ནི་སྔོན་འབྲས་ལྗོངས་མི་རྗེ་འབའ་ཉག་ཨ་ཐིང་མཆོག་གིས་བསྡུ་ཉར་གནང་ཞིང་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་ལོ་ཁེ་ཧྲི་ཆན་ངྷི་ར་(Lokesh Chandra)ཡིས་ངྷི་ལི་ནས་དཔར་ཏེ་གྲུབ་པའི་དཔེ་གཅིག་དང་། ཡོ་རོབ་ཏན་མར་ཁུ་(Danmark)རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཁོ་པིན་ཧ་གིན་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་(The RoyalLibrary of Copenhagen)དུ་ཉར་པའི་དབུ་མེད་བྲིས་མའི་པར་གཅིག འབྲུག་ཐིམ་ཕུག་ནས་དཔར་པའི་དཔེ་གཅིག་དང་བཅས་གསུམ་ཡིན་ལ། འདིར་དཔེ་རེ་རེ་ངེས་གཟུང་བྱ་རྒྱུ་སྟབས་བདེ་བའི་ཕྱིར་དཔེ་གསུམ་ལ་རིམ་བཞིན་དུ་འབྲས་ལྗོངས་པར་མ་དང་། ཡོ་རོབ་པར་མ། འབྲུག་པར་མ་ཞེས་བཏགས་ཡོད། དཔེ་དེ་གསུམ་ལས་འབྲས་ལྗོངས་དང་འབྲུག་གི་དཔེ་གཉིས་ལ་ཕྲན་དངོས་སུ་མཇལ་མྱོང་ཞིང་། ཡོ་རོབ་ཀྱི་དབུ་མེད་བྲིས་མ་ནི་ཨེ་རུས་ཁུ་ཧྰ་(Erik Haarh)ལགས་ཀྱིས་《ཡར་ལུང་རྒྱལ་རབས་》ཞེས་པའི་མཇུག་ལ་མཆན་གྱི་ཚུལ་དུ་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་སྐབས་སོ་གཉིས་ནས་སོ་བཞིའི་བར་གྱི་ཡི་གེ་རྣམས་པར་རིས་དང་བཅས་ཏེ་ལ་ཏིང་ཡི་གེས་བྲིས་ནས་བཀོད་ཡོད་པ་དེར་མཇལ་བ་ཙམ་ལས་དཔེ་ཆ་ཆ་ཚང་ལག་སོན་དུ་མ་གྱུར།⒃ ཁོ་པིན་ཧ་གིན་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་པའི་དཔེ་འདིར་སྡོམ་ལྡེབ་གྲངས་བརྒྱ་དང་བཅུ་གཉིས་ཙམ་ཡོད་ཅིང་ལྡེབ་རེ་རེའི་ངོས་ལ་ཡི་གེ་ཐིག་ཕྲེང་དྲུག་ཡོད།
              དེ་སྔ་འབྲས་ལྗོངས་སྒང་ཐོག་ཏུ་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་པར་རྙིང་ཞིག་བཞུགས་པ་ཕྱིས་སུ་རྒྱ་གར་གྱི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་ལོ་ཁེ་ཧྲི་ཆན་ངྷི་ར་(Lokesh Chandra)ལགས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་དང་ཨེ་ཤེ་ཡའི་བསྟན་བཅོས་རིག་གནས་(Satapitaka Series)ཞེས་པའི་དཔེ་ཚོགས་སུ་བསྒྲིགས་ནས་སྤྱི་ལོ་1969ལོར་ངྷི་ལི་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས། གླེགས་བམ་དེའི་འགོ་བརྗོད་དུ་འཇམ་དབྱངས་རྣམ་རྒྱལ་(Gene Smith)ལགས་ཀྱིས་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་རྩོམ་མཁན་ལོ་ཚིགས་དང་བཅས་པ་ངོ་སྤྲོད་གནང་ཡོད། འབྲས་ལྗོངས་མ་དཔེ་ངྷི་ལི་ནས་བསྐྱར་དུ་དཔར་པའི་གླེགས་བམ་གང་དེའི་དབུ་ཤོག་ནང་མར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་མཚན་བྱང་ལ་《དུས་རབས་བཅོ་ལྔའི་དུས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ཕྱོགས་བསྡུས་》 (The15th Century Tibetan Compendium of Knowledge)ཞེས་གསོལ་ཡོད།
ཡར་སྔོན་འབྲུག་ཏུ་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་དབུ་ཅན་བྲིས་མ་དཔེ་དག་པ་ཞིག་བཞུགས་པ་དེ་སྤྱི་ལོ་1976ལོར་རྒྱ་གར་གྱི་ངྷི་ལི་ནས་བསྐྱར་དུ་དཔར་ཞིང་འབྲུག་རྒྱལ་ས་ཐིམ་ཕུག་ནས་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཡོད།⒄གླེགས་བམ་དེའི་མཚན་བྱང་ལ་《བོད་ཀྱི་ནང་བསྟན་རིག་གཞུང་གི་ཤེས་བྱ་ཕྱོགས་བསྡུས་ཏེ་བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》(BSAD MDZOD YID BZIN NOR BU: A Compendium ofTibetan Lamaist Scholastic Learning) ཞེས་གསོལ།
གཉིས་པ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐོར།
              གཅིག གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལ་ངོས་འཛིན་མདོར་བསྡུས། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་བསྟན་པའི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་གླེང་ཚུལ་ནི་ཅུང་ཟད་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་ནང་“གློ་བུར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་གསུམ་སྟེ། གྲགས་པ་ལྷ་རབས་བསྟོད་རར་གླེང་བ་དང་གཅིག སྨད་པ་ཚ་ཞང་སྐྱོན་བརྗོད་ཞང་བློན་གྱི་ལུགས་སུ་གླེང་བ་དང་གཉིས། གསང་བ་མི་རབས་ཆོས་ལུགས་མ་བསྟོད་མ་སྨད་པར་དྲང་པོར་གླེང་བ་དང་གསུམ་མོ་”ཞེས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ནི་རྒྱལ་པོའི་ཁུངས་མ་བསྟོད་མ་སྨད་དྲང་མོར་བརྗོད་པའི་ལུགས་ཡིན་པར་བསྟན་ལ། འདིར་བརྗོད་པའི་གསང་བ་མི་རབས་ཞེས་པ་ནི་གཞུང་འདི་ལས། “གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལྟར་ན་རྒྱ་ནས་ཆད།། གྲགས་པ་བོན་ལུགས་ལྟར་ན་ལྷ་ནས་ཆད།། ཡང་གསང་མུ་སྟེགས་ལྟར་ན་ཐེ་བྲང་ཡིན།།⒅ཞེས་པའི་སྐབས་ཀྱི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བརྗོད་སྟངས་འདི་ཡིན་སྙམ། དེའི་ཐད་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ལུགས་གསུམ་དང་ཅན་ལྔའི་ཐད་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་གལ་ཆེན་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས། “གྲགས་པ་ཆོས་ལུགས་གདུང་རྒྱུད་དག་ལས་ཆད།། གདུང་རྒྱུད་རིགས་གསུམ་ཤཱཀྱ་ཆེན་པོ་དང་།" ལི་ཙ་བྱི་དང་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པ།།”ཞེས་ལུགས་འདིར་གྲགས་པ་ཆོས་ལུགས་ཞེས་པའི་བརྡ་སྦྱར་ཡོད་པས། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡི་ལུང་ཁུངས་ནི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》མ་ཡིན་སྙམ། མིང་འདིའི་ཡོང་ཁུངས་ལ་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་ཅན་ལྔའི་ཡ་གྱལ་རྗེ་ཉིད་གསུངས་པ་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ལ་གཏུགས་ཡོད་ཀྱང་།⒆ མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཞེས་པ་ནི་ཕྱིས་སུ་སྦྱར་བའི་ཐ་སྙད་ཅིག་དང་། ཐ་སྙད་དེ་ནི་ཅན་ལྔའི་ཁོངས་སུ་སོང་བའི་རྗེ་ཉིད་ཀྱིས་གསུངས་པ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ཞེས་པ་བསམ་བཞིན་དུ་བཅོས་ཏེ་གྲུབ་པར་འདོད་ལ།⒇གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ནི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལ་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་སོགས་ཀྱི་སྐབས་ནས་ཐོག་མར་དར་མོད། ཐ་སྙད་ཀྱི་གོང་དུ་དེའི་གདགས་གཞི་ཡོད་དགོས་པས། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བརྗོད་ལུགས་དངོས་ནི་ཐ་སྙད་རང་ལས་དར་སྔ་བར་བསམ་ཞིང་། ཚུལ་འདི་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་སྒྲུང་རབས་སྣ་ཚོགས་བོད་དུ་དར་བའི་ལོ་རྒྱུས་དང་སྦྱར་ནས་བརྟག་ན་ཤེས་ཐུབ་སྙམ། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལས་རྒྱལ་པོ་རུ་པ་ཏིའི་གཏམ་གྱི་ས་བོན་གྱུར་པའི་《མ་ཧྰ་བྷ་ར་ཏ་》ཡི་སྒྲུང་རབས་རེ་གཉིས་ནི་བསྟན་པ་སྔ་དར་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙྰ་བ་སྐ་བ་དཔལ་བརྩེགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པ་》དང་《ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པའི་བསྟོད་པ་》བརྒྱུད་བོད་དུ་དར་ལ།（21） ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་PT1038ལས་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་གནོད་སྦྱིན་ཛ་རུ་བཤད་པ་དང་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》སོགས་སུ་ཤྰཀྱ་རི་བྲག་པར་བསྟན་པ་སོགས་དངོས་འབྲེལ་དུ་གྱུར་པའི་རིགས་དེ་དག་ལས་བྱེ་བྲག་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་ནི་བོད་དུ་དར་སྔ་བ་ཤེས་ཤིང་། གཞན་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་གཏམ་རྒྱུད་དང་སྒྲུང་རྒྱུད་སྣ་ཚོགས་དར་བ་དང་།（22） དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་སྤུ་དེ་གུང་རྒྱལ་གྱི་རིང་ལ་རྒྱ་གར་ནས་བོད་ལ་རོ་ལངས་གསེར་སྒྲུབ་ཀྱི་སྒྲུང་དང་མ་སངས་ཀྱི་སྒྲུང་། མཆིལ་བའི་སྒྲུང་སོགས་དར་བར་གསུངས་པའི་དགོངས་གཞི་ལ་ལེགས་པར་དཔྱད་ན་ཡང་།（23） རྒྱ་གར་གྱི་སྒྲུང་སྣ་ཚོགས་ནི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་སྔ་མ་དག་གི་སྐུ་རིང་ལ་བོད་དུ་དར་ཡོད་ངེས་ལ། དེ་དག་ནི་བསྟན་པ་སྔ་དར་ལ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བརྗོད་གཞིར་ཅི་ལ་མི་སྲིད་བསམ།
              གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལྟར་ན་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ནི་རྒྱ་གར་ཡིན་ལ། དེ་ལ་ཡང་བྱེ་བྲག་གི་ཁས་ལེན་འཛིན་མཚམས་ནི་ཅུང་སོ་སོ་བར་མཐོང་སྟེ། རིགས་གཅིག་གིས་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་གདུང་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་སྟེ་ ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རིགས་རྒྱུད་དུ་འདོད་ཅིང་། ནང་གསེས་སུ་རྒྱལ་པོ་སྐྱ་སེང་གི་བུ་རུ་འདོད་པ་དང་རྒྱལ་པོ་དམག་བརྒྱ་བའི་བུ་རུ་འདོད་པ་བཅས་ལུགས་གཉིས་དང་། རིགས་གཞན་ཞིག་གིས་གདུང་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་སྟེ་ཤཱཀྱ་ལི་ཙ་བྱིའི་རིགས་རྒྱུད་དུ་འདོད་ཅིང་། དེ་ལ་ནང་གསེས་སུ་རྒྱལ་པོ་གཟུགས་ཅན་སྙིང་པོའི་བུ་རུ་འདོད་པ་དང་རྒྱལ་པོ་གསལ་རྒྱལ་གྱི་བུ་རུ་འདོད་པའི་རང་ལུགས་གཉིས་ཡོད། རིགས་དང་པོའི་དང་པོ་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱལ་པོ་སྐྱ་སེང་གི་བུ་རུ་འདོད་པའི་བརྗོད་ལུགས་ལ་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་》ལྟ་བུ་དང་།（24）རིགས་དང་པོའི་གཉིས་པ་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱལ་པོ་དམག་བརྒྱ་བའི་བུ་རུ་འདོད་པ་ལ་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》དང་དེའི་རྗེས་འབྲངས་ཀྱི་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་《དང་《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་》 《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས་》（25）ལྟ་བུ་ཡོད། དེ་དག་ལས་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ནི་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱལ་པོ་དམག་བརྒྱ་བའི་བུ་རུ་འདོད་པའི་རིགས་སུ་སོང་ཡོད།
              རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་ཤཱཀྱ་ལི་ཙ་བྱིའི་གདུང་རྒྱུད་དུ་གཏུགས་པའི་ཁུངས་དངོས་ནི། 《དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ་》ལས། “དེ་ལ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཤཱཀྱ་ཆེན་པོ་དང་།ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པ་དང་། ཤཱཀྱ་ལི་ཙ་བྱི་གསུམ་པོའི་རིགས་གང་ཡིན་པ་ལ་མ་མཐུན་པ་ཡོད་ཀྱང་། འཇམ་དཔལ་རྩ་བའི་རྒྱུད་ན་སྲོང་བཙན་ནས་དར་མ་ཡན་ཆོད་དུ་ལུང་བསྟན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་བ་ཞིག་སྣང་ལ། དེའི་སྐབས་སུ་རྩ་བའི་རྒྱུད་ལས། ལི་ཙ་བྱི་རྣམས་རིགས་སུ་བྱུང་། ཞེས་འབྱུང་བས་ལི་ཙ་བྱིའི་རིགས་ཡིན་པ་དག་གོ་”ཞེས་དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ལས་ཀྱང་། “ཀ་བཀོལ་མ་ལས་ཤཱཀྱ་རི་བྲགས་པའི་རྒྱུད་པ་ཅེས་སྣང་ཡང་། འཇམ་དཔལ་རྩ་རྒྱུད་ལས། ལི་ཙཱ་ལྦི་རྣམས་རིགས་སུ་བྱུང་།།” （25）ཞེས་བསྟན་པས། དེ་ལྟར་ན་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཤཱཀྱ་ལི་ཙ་བྱི་ལ་གཏུགས་པའི་ཁུངས་ནི་《འཇམ་དཔལ་རྩ་རྒྱུད་》ཡིན་ཞིང་། ལུགས་འདི་ལའང་ནང་གསེས་སུ་རྒྱལ་པོ་གཟུགས་ཅན་སྙིང་པོའམ་རྒྱལ་པོ་གསལ་རྒྱལ་ལ་སོགས་པའི་གདུང་རྒྱུད་དུ་གཏུགས་པའི་རང་ལུགས་དུ་མ་སྣང་མོད། དེ་དག་གི་རྩ་བའི་ཁུངས་ནི་མངའ་རིས་རྒྱལ་པོ་བྱང་ཆུབ་འོད་ཀྱིས་བསྐུལ་ནས་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་ཤཱཀྱ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་བསྒྱུར་པའི་《འཕགས་པ་འཇམ་དཔལ་གྱི་རྩ་བའི་རྒྱུད་》ཡིན་ཞིང་།（26） སྒྲ་སྒྱུར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་ཤཱཀྱ་བློ་གྲོས་ནི་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་དང་དུས་མཉམ་ཡིན་ལ། ལོ་ཙཱ་བ་ཁོང་གཉིས་ཀྱིས་སྔ་དར་གྱི་སྐབས་ལོ་ཙཱ་བ་སྐ་བ་དཔལ་བརྩེགས་ཀྱིས་ཁ་ཆེའི་དཔེ་ལ་གཏུགས་ཏེ་བསྒྱུར་བའི་《བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་སྤྱོད་པ་ལ་འཇུག་པ་》ཡི་འགྱུར་དེ་ཡུལ་དབུས་ཀྱི་དཔེ་དང་འགྲེལ་པར་མཐུན་པར་བཅོས་ཤིང་བསྒྱུར་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ་པས།（27） 《འཕགས་པ་འཇམ་དཔལ་གྱི་རྩ་བའི་རྒྱུད་》འདི་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་སྟོད་ཆར་བོད་དུ་བསྒྱུར་ཡོད། འགོས་ལོ་ཙཱ་བ་གཞོན་ནུ་དཔལ་གྱི་དུས་སུ《འཕགས་པ་འཇམ་དཔལ་གྱི་རྩ་བའི་རྒྱུད་》འདི་བོད་ནས་འཕྲིན་ལས་དར་མོད། 《འཕགས་པ་འཇམ་དཔལ་གྱི་རྩ་བའི་རྒྱུད་》ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་ལུང་བསྟན་ཡིན་ཚུལ་ཐད་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་དགག་བཞག་གནང་ཡོད།（28）
              གཉིས། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་སྐོར། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》དུ།“ལ་ལས་སློབ་དཔོན་ཤེས་རབ་གོ་ཆས་མཛད་པའི་ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་འགྲེལ་བར་རྒྱལ་པོ་སྐྱ་སེང་ལ་མི་མ་ཡིན་གྱི་བུ་ལྔ་བྱུང་བའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱི་རིམ་པར་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་འཁྲུངས་བར་བསྟན་”ཞེས་གསུངས་ལ།（29）ནེའུ་པཎྟི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ་》རུ། “བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ཆེན་པོ་འདིའི་བདག་པོར་གྱུར་པ་ནི། རི་བྲག་པ་སྐྱ་སེང་གེའི་བུ་ལྔ་ཚིགས་པ་ཡིན་པར། སློབ་དཔོན་ཤེས་རབ་གོ་ཆས་མཛད་པའི་ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བའི་བསྟོད་པའི་འགྲེལ་པ་ལས་བཤད་ཅེས་ཟེར་བ་ནི། སྣར་ཐང་པ་རིག་རལ་གྱི་རྫུན་ཡིན་ཏེ། དེ་ལས་མ་བཤད་པའི་ཕྱིར་རོ་”ཞེས་ལྷ་ལས་ཕུལ་བྱུང་གི་བསྟོད་འགྲེལ་ནི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བའི་ཁུངས་དངོས་མིན་པར་བཞེད།（30） འོན་ཀྱང་། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་(1136-1204)གྱིས་ལ་ལ་ཞེས་གསུངས་པ་དེའི་འཇུག་ཡུལ་དངོས་ནི་བཅོམ་ལྡན་རིག་པའི་རལ་གྲི་(1227-1305)མིན་པ་ནི་མཁས་པ་གཉིས་ཀའི་ལོ་ཚིགས་ལ་བལྟས་ཙམ་གྱིས་ཤེས་ནུས་ལ། དེར་བརྟེན་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་བསྟན་པའི་ལ་ལ་ཞེས་པ་ནི་བཅོམ་ལྡན་རིག་པའི་རལ་གྲི་མ་ཡིན་པའི་འཇུག་ཡུལ་གཞན་ལ་གོ་དགོས་ཏེ། ཁོང་གི་སྔོན་དང་ཁོང་དང་སྐབས་ཐོག་གཅིག་པའི་ཆོས་འབྱུང་དང་ལོ་རྒྱུས་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡི་གེ་སྔ་མའི་གྲས་ལ། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་(1011-1075))གི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་》དང་།（31） ཀླུ་མེས་ཚུལ་ཁྲིམས་ཤེས་རབ་ཀྱི《བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་》（32）རོང་ཟོམ་ཆོས་ཀྱི་བཟང་པོ(1042-1036)ཡི་ཆོས་འབྱུང་།（33） གཙང་ནག་པ་བརྩོན་འགྲུས་སེང་གེ་ཡི་ཆོས་འབྱུང་། ཁྲོ་ཕུ་ལོ་ཙཱ་བ་བྱམས་པ་དཔལ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་། (1172-1236) ཆག་ལོ་ཙཱ་བ་ཆོས་རྗེ་དཔལ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་། (1197-1264) མཆིམས་ནམ་མཁའ་གྲགས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་། (1210-1285) དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་།（34） བྱང་ཇི་སྟོན་པས་སྤྱི་ལོ་1286ལོར་མཛད་པའི་《རྒྱལ་རབས་དཔག་བསམ་ལྗོན་ཤིང་》སོགས་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་ནི་བཅོམ་ལྡན་རིག་པའི་རལ་གྲིའི་གོང་ངམ་ཁོང་དང་ཕལ་ཆེར་དུས་མཉམ་ཡིན་པའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཡང་ཡིན།（35） དེ་ལས་ཕལ་མོ་ཆེ་ནི་ཡུལ་དུས་ཀྱི་དབང་གིས་ད་ལྟ་མཇལ་རྒྱུ་མེད་པའང་མངོན་སུམ་ཡིན། ནེའུ་པཎྟི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ཀྱི་དགག་བཞག་ནི་ཤིན་ཏུ་དཔྱད་གཟོད་ཡིན་ཏེ། བསྟན་འགྱུར་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་པོད་དང་པོར་བཞུགས་པའི་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པ་》དང་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》སྟེ་རྩ་འགྲེལ་གཉིས་གུང་བསྒྲིགས་ན། འགྲེལ་བ་ལས། “སྣ་ཚོགས་པའི་གཟུགས་བསྟན་པས་བསླུས་ནས། སྲིད་སྒྲུབ་ཀྱི་ཁ་ལོ་བ་རང་ཉིད་ཀྱིས་བྱས་ཏེ། གཡུལ་དཀྱེབས་འཐབ་དཀའི་རིགསུ་དཔུང་གི་ཚོགས།། བཅོ་བརྒྱད་དང་བཅས་པ་བརླག་པར་གྱུར་ཏོ།། རུ་པ་ཏི་ཞེས་བྱ་བའི་རྒྱལ་པོ་དཔུང་གི་ཚོགས་གཅིག་དང་བཅས་པ་གཡུལ་འགྱེད་པའི་ཚེ། བུད་མེད་ཀྱི་ཆ་ལུགས་སུ་བྱས་ཏེ་བྲོས་ནས་རི་ཁ་བ་ཅན་གྱི་རི་ཁྲོད་དུ་ཞུགས་ཏེ། གནས་པའི་རིགས་ལས་དེང་སང་ན་ཡང་བོད་ཅེས་བྱ་བར་གྲགས་པ་ཡིན་ནོ་”ཞེས་པ་ཙམ་ལས།（36） རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་རི་བྲག་པའི་རྒྱུད་པ་ཡིན་པ་ལྟ་ཅི། ཐ་ན་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་མཚན་ཡང་ཚིག་ཟིན་ཙམ་ལའང་ཐོན་མེད་པས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོ་དག་གི་རང་བཟོ་རུ་ཟད་སྙམ། དེའི་ཕྱིར།《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》སོགས་སུ་འཁོད་པའི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པ་ནས་བརྒྱུད་པར་བཤད་པའི་ཁུངས་ནི་བསྟན་འགྱུར་གྱི་བསྟོད་ཚོགས་ན་བཞུགས་པའི་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》བྱ་བ་དེར་ངོས་བཟུང་བ་ནི་སྒྲུབ་པར་དཀའ་ངེས་སྙམ། དེ་བས་ནེའུ་པཎྡི་ཏས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་ལ་དོགས་སློང་མཛད་ཚུལ་དང་། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་ལ་འབྲེལ་བར་འདོད་པ་ལ་ཡང་དཔྱད་རིན་ཆེ་བསམ། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བའི་འཆད་ལུགས་ནི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོས་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》བོད་དུ་བསྒྱུར་བ་ནས་བཟུང་ཐོག་མར་དར་བ་ཞིག་མ་ཡིན་ལ། དེ་ལས་བྱུང་སྔ་བའི་ཕྱིར་རོ།།
གསུམ་པ། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གྱི་སྐོར།
              གཅིག ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལ་ངོས་འཛིན་མདོར་བསྡུས། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གྱི་འབྲི་སྟངས་ལ་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》དུ་ཟ་བཞུགས་རྒན་རབས་ཅན་ཞེས་འབྱུང་ལ། 《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་དང་། 《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་》ལས་ཐང་མ་འཇུག་དྲལ་ཅན། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས་ཟངས་མ་གཞུང་རལ་ཅན་ཞེས་འབྱུང་། དེ་དག་ལས་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་》ལས་ཐང་མ་ཞེས་པ་ནི་ཡིག་མཁན་གྱིས་ཟ་ཡི་ཡི་གེ་འཛིན་མ་ནུས་པར་ཐང་མ་ཞེས་པར་བྲིས་པ་ཡིན་ཏེ། དཔེར་ན་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》འབྲས་ལྗོངས་པར་མ་ལས་རྨུ་ཐག་ཟང་གཡག་ལ་རྨུ་ཐགས་ཐང་གཡག་ཅེས་བྲིས་པ་ལྟ་བུའོ།།（37）
              ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གྱི་རྩོམ་མཁན་སྐོར་ལ།《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས་ཡབ་འབངས་དང་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་》ལས་ཡབ་ཚན་འབངས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ཐང་མ་འཇུག་དྲལ་ཅན་ཞེས་ཡབ་འབངས་སམ་ཡབ་ཚན་འབངས་ཡིན་པར་བསྟན་ཡོད། སྤྱིར་ཡབ་འབངས་ཞེས་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གཞུང་ལ་གྲགས་པའི་ཐ་སྙད་ཅིག་སྟེ། དེ་ནི་བཙན་པོ་ཡབ་ཀྱི་མངའ་རིས་ཏེ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བོད་ཀ་གཡག་དྲུག་གི་རྒྱལ་པོར་གསོལ་མཁན་གྱི་རུས་ཚོ་དྲུག་ལ་གོ་ཞིང་། འདིར་ཡབ་འབངས་ཞེས་པ་གང་ཟག་བྱེ་བྲག་ལ་གོ་ན་འོས་པར་མ་མཐོང་ལ། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་འདི་ནི་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ཇི་ལྟར་ཡིན་པའི་གནས་ལ་ནང་བྱན་ཆུད་པའི་རྒྱལ་པོའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་དམ་བཙན་པོའི་གཞུང་གི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བས་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་དེའི་རིགས་ལ་གོ་ན་ཅུང་འོས་པར་བསམ། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》དུ། “དེ་ནས་གླེང་པའི་ཞིབ་རྩིང་གསུམ།། རྐྱང་པ་གཅིག་རྒྱུད་རྩི་བ་ཡིན།། དེ་མིང་ཟ་གཞུག་རྒན་རབས་ཅན།།” ཞེས་པ་དང་།（38）《བླ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར་》གྱིས་ཡིག་རྙིང་མགོ་ཟླུམ་དས་ཆད་གཞིར་བཟུང་སྟེ་དེའི་ཚུལ་བཀྲལ་བ་ནི། “རྒྱལ་རབས་རྐྱང་པ་ནི།ཆེ་ལོངས་ཙམ་ཞིག སྐུ་ཚེ་གང་ཙམ་དང་། ཡབ་ལ་སྲས་གང་འཁྲུངས་”ཅེས་པའོ།། འདི་ནི་མགོ་ཟླུམ་དས་ཆད་བཞིན་ནོ་ཞེས་འཁོད་པར་གཞིགས་ན།（39）ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ནི་རྒྱལ་རབས་ཞིབ་རྩིང་འབྲིང་གསུམ་ལས་རྐྱང་པ་ཆིག་རྒྱུད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་བརྗོད་པའི་རྒྱལ་རབས་རྩིང་པ་སྟེ། བཙན་པོ་ཡབ་སུ་ནས་སྲས་གང་ལ་ཆབ་སྲིད་གཏད་ཚུལ་གཙོ་བོར་སྟོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་སླ། དེང་སང་མངོན་སུམ་དུ་བསྟན་དུ་ཡོད་པའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རྙིང་རེ་འགའ་ལས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གྱི་རྣམ་པར་གོ་བ་ཅུང་ལེན་ཐུབ་པར་འདོད་དེ། ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་PT1286ལས། “ལྡེ་ཉག་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་། གནམ་མུག་མུག་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། མུ་ཁྲི་བཙན་པོ། མུག་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་ས་དྀང་དིང་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲད། དྀང་ཁྲི་བཙན་པོ་དིང་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་། སོ་ཐམ་ཐམ་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲད། དེ་ཁྲི་བཙན་”པོ་ཞེས་རྒྱལ་པོ་གོང་མ་གོང་མ་ནས་འོག་མ་འོག་མ་བར་དུ་བརྒྱུད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་པས།（40） མདོར་ན་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱ་བ་འདི་ཡང་PT1286དང་རིགས་མཚུངས་ཏེ། འདི་བཙན་པོའི་གཞུང་དང་འབྲེལ་ཚུལ་ནི་《སྦ་བཞེད་》དུ་བློན་ཆེན་པོ་འགོས་ཁྲི་བཟང་ཡབ་ལྷག་གིས་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་ལ་རྗེའི་གདུང་རབས་དང་འབངས་ཀྱི་ས་བཅད་སོགས་སྐྱེ་བོ་མི་ཆོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་གནང་བར་ཞུས་ཚུལ་དང་།（41） 《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ་》ལས་བཙན་པོ་ཁྲི་རལ་བ་ཅན་གྱིས་ཞང་བློན་རྣམས་ལ་ཅན་ལྔ་བསྒྲགས་ཏེ་མི་ཆོས་གཏན་ལ་ཕབ་ཚུལ་སོགས་མདོར་ན་བཙན་པོ་གང་རུང་དང་སྦྱར་བ་ལས་ཤེས་ཐུབ།（42）
              ཅན་ལྔ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལ་བརྟག་པར་བྱ་བར་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ནི་ཤེས་བྱེད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ལ། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལ་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས། “དགུང་ཕུབ་ཀྱི་བླ་ན་འབྲོ་རྗེ་ལེགས་པ་བཞུགས། གནམ་ཕུབ་ཀྱི་བླ་ན་གནམ་ལྷ་དཀར་གསུམ་བཞུགས། སྤྲིན་ཕུབ་ཀྱི་བླ་ན་སྐར་མ་ཡོལ་ལྡེ་བཞུགས། རྒུང་གཡོལ་གྱི་བླ་ན་རྒྱ་ལྷ་འབྲོང་ནམ་བཞུགས།གནམ་ཡེལ་གྱི་བླ་ན་འོ་དེ་གུང་རྒྱལ་བཞུགས། སྟེང་མེར་གྱི་བླ་ན་ཡབ་ལྷ་བརྡལ་དྲུག་བཞུགས། སྤྲིན་ཕུབ་ཀྱི་བླ་ན་བདུད་རྗེ་ཆེན་པོ་བཞུགས། ཁ་ཡེལ་གྱི་བླ་ན་ལྡེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བཞུགས། རྨུ་ཟིལ་གྱི་བླ་ན་རྨུ་རྗེ་བཙན་པོ་བཞུགས། དོག་མེར་གྱི་བླ་ན་སྟང་ས་མགོན་བུ་བཞུགས། ཟོ་རོ་ཆེན་པོའི་འོག་ན་དོག་ལྷ་སྨིན་བུ་བཞུགས། ས་མེར་གྱི་འོག་ན་མེར་ལྷ་སྨོངས་བུ་བཞུགས། ས་ལྷགས་ཀྱི་འོག་ན་ས་ལྷ་འཁོར་མོ་བཞུགས། སྟིང་རུམ་གྱི་འོག་ན་སྟིང་ལྷ་གང་ཆེན་བཞུགས།གསང་གཅིག་གི་བླ་ན་གསང་ལྷ་དེ་པ་བཞུགས། བར་སྙང་གི་བླ་ན་བདུད་རྗེ་ཆེན་པོ་བཞུགས་” （43）ཞེས་འཁོད་པར་བརྟག་ན། 《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ཡིས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ་འདོད་པ་ཤེས་ཐུབ།
              ཡིན་ན་ཡང་། སྐབས་སུ་བབ་པའི་དཔེ་རྙིང་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ལས། “དེ་ཡང་ཟངས་མ་གཞུང་རལ་ཅན་ལས་ནི།། དམག་བརྒྱ་པ་ལ་བུ་དགུ་བཅུ་གོ་དགུ། ཕ་དང་བརྒྱ་ཡོད་པས་དམག་བརྒྱ་པར་བཏགས་སོ།། སྐྱ་བསེང་ལ་བཙུན་མོ་ལྔ་བརྒྱ་ཡོད་ཀྱང་སྲས་མེད་དེ།། སྲིད་ཀྱི་ཆོ་ག་མང་དུ་བྱས་ཀྱང་བུ་མེད་ནས།། དཀཽག་ལ་གསོལ་བ་བཏབ་ཅི་བྱས་ཀྱང་བུ་མ་བྱུང་བ་ལ།། དྲང་སྲོང་སྔོན་ཤེས་ཅན་གཅིག་ན་རེ། ཁྱོད་ཀྱི་སྐྱེ་བ་སྔ་མ་ཤ་བ་ཕོ་མོ་གཉིས་འདོད་ཆགས་སྤྱོད་པ་ལ་མདའ་རྒྱབ་བསད་པས་དེའི་རྣམ་སྨིན་གྱི་བུ་ཡོང་བ་མིན་ནོ་”ཞེས་གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཡིས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་གདུང་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དམག་བརྒྱ་བའི་བུ་ཆུང་རུ་པ་ཏིའམ་རུ་བ་སྐྱེས་བྱ་བ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ཁུངས་སུ་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བསྟན་ཡོད།（44）གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཡིས་མཁས་པ་ལྡེའུས་གསུངས་པའི་བླ་ན་བཞུགས་པ་བཅོ་བརྒྱད་དང་འབྲེལ་པའི་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོ་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱ་བ་འདི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་སུ་བསྟན་པ་ལ་བརྟག་གཞི་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པར་བསམ།
              གཉིས། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་དང་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར། གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་སུ་བསྟན་པའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་གླེང་བར་འདོད་དེ། རྒྱུ་མཚན་གྱི་ཕྱོགས་དང་པོ་ནི་བསྟན་འགྱུར་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་བསྟོད་ཚོགས་སུ་བཞུགས་པའི་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》ནི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་གདུང་རྒྱུད་དུ་སྨྲ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་དངོས་མིན་པ་གོང་དུ་སོང་བ་ལྟར་ཡིན་ལ། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་དངོས་གང་ཡིན་པ་ལྷང་ངེར་འབུད་རྒྱུ་ནི་ཁ་ཚ་དགོས་གཏུགས་སུ་གྱུར་ཡོད། དེ་ཡང་ནེའུ་པཎྡི་ཏས་མཚོན་པའི་བོད་སྔ་རབས་མཁས་པས་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》ནི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་སུ་མི་འགྲོ་བར་བཞེད་མོད། ཁུངས་དངོས་གང་ཡིན་པ་ནི་རང་རང་གི་གཞུང་ལས་དངོས་སུ་བསྟན་མེད་ལ། ཕྱིས་སུ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བར་བྱོན་པའི་གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་ཡིས་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》རུ་དེའི་ཁུངས་དངོས་ནི་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ཡིན་པར་བསྟན་པས། ཚུལ་འདིར་བསམ་ན་རང་རྒྱུད་ལ་ནེའུ་པཎྡི་ཏའི་དོགས་པ་ནི་ཕྱིས་སུ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་བསལ་ཡོད་པ་ལྟ་བུའི་དྲན་སྣང་ཞིག་ངང་གིས་སྐྱེ་ཡོང་།
              རྒྱུ་མཚན་གྱི་ཕྱོགས་གཉིས་པ་ནི་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས་ཤེས་ཏེ། ད་ལྟ་མཇལ་ཐུབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡི་གེ་དག་ལས་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་རྣམ་ཐར་ཞལ་ཆེམས་ཡིན་ཞིང་ཕྱིས་ཇོ་བོ་རྗེས་ར་ས་འཕྲུལ་སྣང་གཙུག་ལག་ཁང་གི་ཀ་བ་བུམ་པའི་དབྱིབས་ཅན་ནས་བཏོན་པར་གྲགས་པའི་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ནི་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》སོགས་སུ་བསྟན་པའི་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱུད་པ་རྒྱལ་པོ་རུ་པ་ཏི་བྱ་བ་དེ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ཡིག་ཆ་སྔ་མར་མཐོང་ལ། དེ་ལས། “ཁོ་བྲེད་ནས་རི་ལ་བྲོས་པས་ལྷ་རི་གྱང་མཐོའི་རྩེ་མོར་བྱུང་ངོ་།། ད་རུང་དུ་བྱང་ཕྱོགས་ཁ་བ་ཅན་དུ་ཁ་བལྟས་ནས་ལྷ་རི་ཡོལ་པོའི་རྩེ་ལ་བྲོས་པས།གནམ་གྱི་ལྷས་ཁོའི་སྤྱི་བོའི་དབུ་སྐྲ་ལ་ལྷ་ཐག་དང་དམུ་ཐག་བཏགས་ནས་ཡར་ལ་ཐེན་ཏེ་གནམ་རིམ་པ་བཅུ་གསུམ་གྱི་སྟེང་དགའ་ལྡན་ལྷ་ཡུལ་དུ་བྱོན་ནོ།། དེ་དུས་ཙ་ན་རྒྱལ་བུ་རུ་བ་སྐྱེས་ཞེས་བྱ་བ་ཁོང་མིང་ནི། ལྷ་ཅིག་གནམ་གྱི་ཡབ་ལྷ་སྲིད་པ་མགོན་བཙུན་ཕྱྭའི་ལྷ་ཞེས་བྱ་བར་མིང་བཏགས་སོ།།” ཞེས་པའི་བར་དང་། དེའི་མཇུག་གི་ལུང་དོན་དག་ལ་བལྟས་ན།（45） 《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ཡི་རང་ལུགས་ནི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་རྒྱ་གར་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་དམག་བརྒྱ་བའི་སྲས་ཡིན་པ་གང་ཞིག་ཕྱིས་བོད་ཀྱི་བྲོས་ལམ་དུ་གནམ་གྱིས་ལྷས་དམུ་ཐག་གིས་ཐེན་ནས་གནམ་རིམ་པ་བཅུ་གསུམ་གྱི་སྟེང་ནས་སྲིད་པའི་ཕྱྭ་ལྷ་མཛད་དེ་ལྷ་རབས་ཐེན་དགུ་མཆེད་བཞིའི་ཡབ་མེས་བྱས་ཤིང་། ཕྱིས་སུ་ཡང་བོད་དུ་ཕེབས་ཏེ་ཤེས་པ་ཅན་བཅུ་གཉིས་ཀྱིས་གཉའ་བར་ཁྲི་ལ་བཏེགས་ནས་རྒྱལ་པོར་བཀུར་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད། དེ་ལྟར་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》རུ་རྒྱ་གར་རྒྱལ་པོའི་གདུང་རྒྱུད་དུ་འདོད་པའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འཆད་སྟངས་དང་སྲིད་པ་ཕྱྭའི་ལྷ་རུ་འདོད་པའི་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་ཀྱི་འཆད་སྟངས་གཉིས་སོ་སོར་མ་ཕྱེ་པར་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་བྲིས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལྟར་འབྲི་དོན་ནི་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས། “འོད་གསལ་ལྷ་ལས་བབ་དང་ཤཱཀྱ་ཡི།། རྒྱལ་རྒྱུད་ཡིན་པའང་འགལ་བ་མ་ཡིན་ཏེ།། ཟས་གཙང་སྲས་དང་དགའ་ལྡན་ལྷ་གནས་ནས།། བབས་པ་འགལ་བ་མེད་པ་ཇི་བཞིན་ནོ།།” ཞེས་གསུངས་པ་ལས་ཆེས་ཐོག་མའི་གནས་སྐབས་ཤིག་ལ་གསང་བསྒྲགས་ཀྱི་ལུགས་གཉིས་ནི་ཕུན་ཚུན་གཅད་བྱ་གཅོད་བྱེད་དུ་མི་འགྲོ་ཞིང་གཞི་མཐུན་པར་གསུངས་ཚུལ་ལས་རྒྱུ་མཚན་ཅུང་ཤེས་ཐུབ་བསམ།（46）《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ནི་ཇོ་བོ་རྗེ་སྙེ་ཐང་དུ་བཞུགས་སྐབས་ཏེ་སྤྱི་ལོ་1049ཡས་མས་ལ་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་གྲགས་ལ། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་(1124-1192)གྱིས་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》ཀྱི་མཇུག་གི་ལུང་ཁུངས་ཀྱི་སྐབས་དང་།（47） མཁས་པ་ལྡེའུ་ཡིས་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》རུ་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཆོས་ཁྲིམས་གཏན་ལ་ཕབ་ཚུལ་གླེང་སྐབས་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》བཀོད་ཡོད་པར་གཞིགས་ན།（48）འདིའི་འཕྱི་མཐའ་ཡང་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་་ཙམ་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག་པར་བསམ། དེ་ལྟར་ཇོ་བོ་རྗེ་བོད་དུ་བཞུགས་དུས་སམ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་སྐབས་ཙམ་ལ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་བརྗོད་ལུགས་ལ་གསང་བསྒྲགས་ཡང་གསང་གསུམ་གྱི་རྣམ་གཞག་ད་དུང་གྲུབ་མེད་ཅིང་། དུས་དེར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་རྩོམ་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་གསང་བསྒྲགས་སོགས་ཀྱི་བརྡ་ཁྱད་མ་བྱས་པར་རྒྱ་གར་ནས་ཆད་པ་དང་འོད་གསལ་ལྷ་ནས་ཆད་པའི་བརྗོད་ལུགས་རྣམས་གཞུང་གི་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་བྲིས་དང་འབྲི་བཞིན་ཡོད་ལ། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ཕྱིར། གསང་བསྒྲགས་གཉིས་ཀྱི་བརྗོད་ལུགས་ནི་ཆེས་ཐོག་མའི་སྐབས་ཤིག་ལ་དུས་ཕྱིས་ལྟར་ཆོས་བརྒྱུད་མི་འདྲ་བའི་མཚོན་བྱེད་དུ་སོང་མེད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོ་དག་གིས་གསང་བསྒྲགས་ཡང་གསང་སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་བྱས་པའི་རྗེས་སུ་ཕན་ཚུན་སོ་སོར་སོང་ནས་རང་རྐྱ་འཕེར་བའི་བརྗོད་ལུགས་འབའ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བར་བསམ།དེ་ཡང་ཤེས་པར་བྱ་བ་ནི་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》རུ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱུད་པར་སྨྲ་བའི་རྒྱུ་མཚན་ལ། ཀ་བཀོལ་མའི་ཕྱི་མོ་ནུབ་ནས་ཕྱིས་ལྷ་སའི་དཀོན་གཉེར་གྱི་ངག་ལས་བྲིས་ཟེར་བ་སོགས་དུ་མ་སྣང་བའི་ཕྱིར་ཞེས་དཔེ་མ་དག་པའི་རྐྱེན་གྱིས་དེ་ལྟར་འདོད་ཚུལ་གསུངས་མོད་ཀྱང་།（49）《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་པ་》རུ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་ཤྰཀྱ་རི་བྲག་པའི་རྒྱུད་པར་བསྟན་མེད་ཚུལ་དང་། 《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》རུ་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལས་ཤྰཀྱ་རི་བྲག་པ་ཡིན་པའི་ཁུངས་ལ་ཟངས་མ་བཞུགས་ཅན་ཡིན་པར་གསུངས་ཚུལ་གཉིས་གུང་བསྒྲིགས་ན། 《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》འདི་ཉིད་ནི་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པར་སྨྲ་བའི་བརྗོད་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་ཐོག་མ་ཡིན་མིན་ལ་དོགས་གཞི་ཆེ་བས་དེའི་ཕྱི་མོ་ཉམས་མ་ཉམས་དང་འབྲེལ་བ་ཆེར་མ་མཆིས་བསམ།
              མཁས་པ་ལྡེའུས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱ་བ་འདི་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་ལ་སྦྱར་ཞིང་གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལ་འབྲེལ་བ་དངོས་འགལ་མ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན་མིན་པར་སྙམ་ལ། མཁས་པ་གཉིས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་མི་འདྲ་བའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་དུ་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ལྟར་གསང་བསྒྲགས་ཀྱི་ལུགས་གཉིས་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་བསྟན་ཡོད་པས།མཁས་པ་ལྡེའུས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལས་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས་ཀྱི་སྐོར་བྲིས་ཏེ་དེའི་ཁུངས་ནི་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱས་པ་དང་། གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐོར་བྲིས་ཏེ་དེའི་ཁུངས་ནི་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱས་པར་བསམ། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་སུ་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བསྟན་པ་འདི་ནི་མཁས་པ་ལྡེའུ་ཡི་ལུགས་ལ་གོམས་པ་སྔ་སོང་ཞིག་གི་བློ་ངོར་མི་བདེ་མོད།ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་འདི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་སྲིད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་《ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་》ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པ་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ཁུངས་སུ་མི་འགྲོ་བའི་ཚུལ་ནས་ཐོག་མར་སྨོས་ཏེ། ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་ལ་མཁས་པ་ལྡེའུས་ཇི་ལྟར་བསྟན་ཚུལ་དང་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་ཇི་ལྟར་བཀྲལ་ཚུལ་གཉིས་གུང་བསྒྲིགས་ནས། དེ་དག་ལས་འཕྲོས་ཏེ་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ་སོགས་ཀྱིས་གསང་བསྒྲགས་ལུགས་གཉིས་མི་འགལ་གསུངས་ཚུལ་དང་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས་གསང་བསྒྲགས་གཉིས་གཞི་གཅིག་ཏུ་བྲིས་ཚུལ་སོགས་ལ་བློ་ཁ་ཕྱོགས་ན།ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་བྱ་བ་འདི་ནི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་གསང་བསྒྲགས་ལུགས་གཉིས་གཞི་གཅིག་ཏུ་བསྟན་པའི་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》དང་རིགས་མཚུངས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་འབའ་ཞིག་དང་། དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བར་བོད་ལྷོ་མཐའི་གྲུ་ཤུལ་ཡུལ་ནས་མཛད་པའི་《བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་》ཡིས་བསྟན་པའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་གྱི་འབྲེལ་བར་གཞི་བཅོལ་ན། ནེའུ་པཎྡི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་གྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་དངོས་གང་ཡིན་ལ་དོགས་པ་མཛད་ཚུལ་དང་། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཅན་ལྔ་དང་འབྲེལ་བར་བཞེད་པ་ཡང་དཔྱད་པ་དོན་མཐུན་ཡིན་སྙམ། དེ་ལྟར་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་སྐབས་ལ་ཡོངས་སུ་དར་ཁྱབ་དུ་སོང་བའི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་གདུང་རྒྱུད་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དེའི་ཁུངས་དངོས་ལ་ད་དུང་མུ་མཐུད་དུ་བརྟག་གཞི་ཆེ་བསམ་མོ།།
མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།
              གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་བྲམ་ཟེའི་རིག་གནས་དང་ནང་བསྟན་རིག་གནས་བོད་དུ་དར་བ་དང་བསྟུན་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རང་ལུགས་འདི་བོད་དུ་དར་ཁྱབ་བྱུང་ཞིང་། དེ་དག་ལས་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པའི་རིགས་སུ་འདོད་པའི་གཏམ་གྱི་ཁུངས་ནི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་སྒྲུང་རབས་ཆེན་མོ་《མ་ཧྰ་བྷ་ར་ཏ་》ཡིན་ལ། དེར་འཁོད་པའི་སྐྱ་སེང་བུ་ལྔ་དང་དགྲ་ངན་དཔུང་ཚོགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་བོད་དུ་དར་ཚུལ་ནི། ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཅིང་གཏན་ལ་ཕབ་སྟེ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་བསྟོད་ཚོགས་སུ་བཞུགས་པའི་《ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་བཤད་པ་》དང་《ལྷ་ལས་ཕུང་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་པ་》ལ་དེའི་སྐོར་གྱི་གཏམ་རེ་གཉིས་གྲགས་ཤིང་། རྒྱ་གར་གྱི་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ལ་ནང་བྱན་ཆུད་པའི་ས་སྐྱ་པཎྡི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་《ལེགས་པར་བཤད་པ་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་》རུ། བློ་དང་བརྩོན་འགྲུས་ཡོད་གྱུར་ན།། དེ་ཡིས་སྒྲུབ་པར་མི་ནུས་གང་།། དགྲ་ངན་དཔུང་ཚོགས་བཅུ་གཉིས་པོ།། སྐྱ་བསད་པ་ཡིས་བཅོམ་ཞེས་ཐོས།། ཞེས་སྒྲུང་རབས་འདིའི་གཏམ་བྲིས་པ་ལ་ཁོང་ཉིད་ཀྱི་སྲས་ཀྱི་ཐུ་བོ་ལྷོ་པ་ཀུན་མཁྱེན་རིན་ཆེན་དཔལ་གྱིས་མཛད་ཅིང་ཕྱིས་དམར་སྟོན་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་རྗེ་ས་པཎ་གྱི་སྐུ་མདུན་ནས་ཞུ་དག་བགྱིས་ནས་གྲུབ་པའི་《ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད་ཀྱི་འགྲེལ་བ་》དང་། འབྲུག་ཁམས་སྤྲུལ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མའི་(1730-1779)《དབྱངས་ཅན་ངག་གི་རོལ་མཚོ་》སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་སྙན་འགྲེལ་ཅི་རིགས་སུ་སྐྱ་སེང་བུ་ལྔ་དང་དགྲ་ངན་དཔུང་ཚོགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་རྒྱས་པར་བཞུགས། དེ་ལྟར་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ནི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་བྲམ་ཟེའི་སྒྲུང་རབས་དང་སངས་རྒྱས་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་སྐྱེས་རབས་རྣམ་ཐར་སོགས་བོད་དུ་གྲགས་པ་དང་བསྟུན་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་རྩོམ་མཁན་རིམ་བྱོན་གྱི་གསར་གཏོད་ཀྱི་སྨྱུག་རྩེ་ལས་རིམ་གྱིས་ཉིང་ལག་རྒྱས་ཏེ་ཁོ་ལག་རྫོགས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། མཐའ་གཅིག་ཏུ་དེ་ནི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་དུས་ལ་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》སོགས་དང་འབྲེལ་ནས་བྱུང་བར་ངོས་བཟུང་ན་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དེ་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་དང་འབྲེལ་ཚུལ་བསྟན་པ་དང་། གྲུ་ཤུལ་དོན་དམ་སྨྲ་བའི་སེང་གེས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དེ་ཟངས་མ་བཞུགས་རལ་ཅན་དང་འབྲེལ་ཚུལ་བསྟན་པ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་PT1038ལས་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་རྒྱ་གར་དང་འབྲེལ་བར་བསྟན་པ་སོགས་ཀྱི་དོན་རྣམས་འགྲེལ་དཀའ་བར་འགྱུར་ངེས་ལ། ཁྱད་པར་དུ་ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས། རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཞལ་ནས་ཞེས་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》དངོས་སུ་དྲངས་ཏེ་རང་ལུགས་སུ་བཞག་པ་དང་ཆབས་ཅིག ལ་ལ་ན་རེ་ཞེས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བརྗོད་སྟངས་གཞན་ཞིག་དྲངས་ནས་དེར་དགག་གཞག་མཛད་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ལ་ད་དུང་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་》མ་ཡིན་པའི་ཁུངས་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་དེའི་ཚིག་ཟུར་ལ་བརྟག་པས་ཤེས། དེའི་རྐྱེན་གྱིས། གསང་བ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་དངོས་གང་ཡིན་པའི་བརྟག་བྱ་འདི་ནི་བསྟན་པ་སྔ་དར་ལ་《མ་ཧྰ་བྷ་ར་ཏ་》ཡི་གཏམ་ཅི་རིགས་བོད་དུ་ཐོག་མར་ཇི་ལྟར་དར་ཚུལ་དང་སྦྱར་ནས་དཔྱད་དགོས་བསམ།
              བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལ་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་སྨྲ་བ་དག་གིས་ཅན་ལྔས་གཙོས་པའི་ཡིག་རྙིང་དག་གུང་བསྒྲིགས་ནས་དེ་དག་གི་རང་ལུགས་ལ་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་མཐར་རྒྱལ་པོའི་གདུང་རབས་ལ་ལུགས་གསུམ་ལས་མི་འདའ་བའི་རྣམ་གཞག་བྱས་ལ། དེ་ནས་བཟུང་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྣམས་སུ་ལུགས་གསུམ་གྱི་ཐ་སྙད་མ་གཏོགས་ཅན་ལྔའི་ཡི་གེ་ནི་ཆེས་ཆེར་མ་གྲགས། རྙིང་མའི་གཏེར་སྟོན་གུ་རུ་ཆོས་ཀྱི་དབང་ཕྱུག་(1212-1270)གི་རང་རྣམ་དུ་ཁོང་གིས་དགུང་ལོ་ལྔ་ཡི་སྟེང་ནས་གསན་བསམ་མཛད་པའི་རིག་པའི་གནས་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ཐོ་ཡིག་ཅིག་བཀོད་ཡོད་པ་དེ་ལས། “དགུངས་ལོ་ལྔ་ལོན་པའི་ཚེ་ནས། བྱིས་པ་སྒོར་འཇུགི་བསྟན་ཆོས་དང་། བསླབ་པའི་མཐའ་བཅུ། མི་ཆོ་ཤིང་ཙ། བ་ལ་བྱམ་བམ་པོ་བརྒྱད་པ། སྐྱེའོ་གསོ་བའི་ཐིགས་བྱང་བུ་དགུ་བཀྲ། བླ་མ་རོང་ཟོང་གིས་མཛད་པའི་ཆབ་སྲིད་ཆེ་ཆུང་། ཟ་འོག་གུར་ཁྱིམ།ཐང་ཡིག་བདུན་པ། རྒྱལ་རབས་གསང་བའི་ཆོས་ལུགས།སྒྲགས་པ་བོན་ལུགས། ཀྱང་ལུགས་གཉིས་སྤུན་པོ།། གསེར་སྐད་དགུ་པ། རྒྱལ་སྡེ་བདུན་བདུན་པོ་དེ་མཁྱེནོ།། སྤྱོད་འཇུག་སྒྲུང་འབུམ། ཞེལ་ལོགས་སྒྲུང་འབུམ། རོ་སྒྲུང་ཉེར་གཅིག་པའི་འགྱུར་གཉིས། རྒྱལ་པོ་ར་མ་ནའི་བསྟན་ཆོས།བྱ་སྒྲུང་། སྲིན་སྒྲུང་། སྡེ་རྒྱུད་ཆེ་ནོའི་སྒྲུང་འབུམ་ལ་སོགས་པ། བྱིས་པ་དགའ་བའི་བསྟན་ཆོས་བརྒྱད་དང་བཞི་ཙམ་མཁྱེནོ་སྐད་དོ།” ཞེས་པ་ལྟར།（50） གུ་རུ་ཆོས་ཀྱི་དབང་ཕྱུག་གིས་དགུང་ལོ་བཞི་ཙམ་ནས་ཀློག་སོགས་ཡི་གེའི་རྣམ་གཞག་ཁོང་དུ་ཆུད་མ་ཐག་ཏུ་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས་དང་བསྒྲགས་པ་བོན་ལུགས། རྒྱལ་རབས་སྤུན་པོ་ཅན་སོགས་ལ་སློབ་གཉེར་མཛད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལས་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་རྣམ་གཞག་སྣ་ཚོགས་ནི་བསླབ་པ་ཀུན་གྱི་ཐོག་མ་ཡིན་པ་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐབས་ཙམ་ལ་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ཁུངས་ཀྱི་བརྗོད་པ་དེ་དག་ནི་རྗོད་བྱེད་ཀྱི་ཆ་ནས་གོ་སླ་ཞིང་བརྗོད་བྱའི་ཆ་ནས་རང་བཞིན་གྱིས་ཡིད་དབང་འགུགས་ནུས་པས། བྱིས་པ་ལོ་ལྔ་ཅན་གྱི་བློ་ངོར་ཤིན་ཏུ་འཚམ་པའི་བྱིས་སྒྲུང་འབའ་ཞིག་གི་རྣམ་པས་འབངས་དམངས་ཁྲོད་དུ་ཡང་དར་ཁྱབ་སོང་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ་བོ།།
མཆན་འགྲེལ།
              ①འདིའི་མཚན་གཞན་ལ་«བྱེ་བྲག་བཤད་མཚོ་ཆེན་མོ་»ཞུ་ཞིང་། «རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་»སོགས་སུ་«བྱེ་བྲག་བཤད་མཛོད་ཆེན་མོ་»ཞེས་དང་ཅོ་ནེ་གྲགས་པ་བཤད་སྒྲུབ་ཀྱི་«གྲུབ་མཐའ་ཀུན་གྱི་སྙིང་བོའི་དོན་བསྡུས་པ་བློ་གསལ་འཇུག་པའི་ཁང་བཟང་»སོགས་སུ་«བྱེ་བྲག་བཤད་མཚོ་ཆེན་མོ་»ཞེས་བྲིས་ཡོད། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་«རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1987ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་171ལ་གསལ། ཅོ་ནེ་གྲགས་པ་བཤད་སྒྲུབ་ཀྱིས་མཛད་པའི་«གྲུབ་མཐའ་ཀུན་གྱི་སྙིང་བོའི་དོན་བསྡུས་པ་བློ་གསལ་འཇུག་པའི་ཁང་བཟང» ཅོ་ནེ་གྲགས་པ་བཤད་སྒྲུབ་ཀྱི་གསུང་འབུམ་པོད་ད་པ། ཤོག་ངོས་17ནས་49བར་ལ་གསལ།
              ②ཡོན་ཏན་བཟང་པོས་བསྒྲིགས་པའི་«ས་སྐྱའི་ལམ་འབྲས་»པོད་གོ་པ། ཤོག་ངོས་1ནས་310བར་ལ་གསལ།
              ③འབྲུག་པར་མའི་«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་»ཡི་ལྡེབ་ངོས་524ལ་གསལ།
              ④འབྲུག་པར་མའི་«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ་»ཡི་ལྡེབ་ངོས་208ནས་211བར་ལ་གསལ།
              ⑤ཨ་མེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས་ཀྱིས་མཛད་པའི་«བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་བཀའ་གདམས་བསྟན་པ་རྒྱས་པའི་ཉིན་བྱེད་» མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1995ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་155ལས་གསལ།
              ⑥ཀ་ཐོག་ཆོས་ཀྱི་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་«དབུས་གཙང་གནས་ཡིག» སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2001ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་275ལ་གསལ།
              ⑦འཇིགས་བྲལ་ཡེ་ཤེས་རྡོ་རྗེས་མཛད་པའི་«བདུད་འཇོམས་ཆོས་འབྱུང» སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1996ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་34ལ་གསལ།
              ⑧འབྲུག་པད་མ་དཀར་པོས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་པདྨོ་རྒྱས་པའི་ཉིན་བྱེད» འབྲུག་པད་མ་དཀར་པོའི་གསུང་འབུམ་པོད་གཉིས་པ། ལྡེབ་ངོས་212ལ་གསལ།
              ⑨⑩འབྲུག་པར་མའི་«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ» ཡི་ལྡེབ་ངོས་182、182ལ་གསལ།
              ⑾ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2010ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་404ལ་གསལ།
              ⑿འབྲུག་པར་མའི་«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ»ཡི་ལྡེབ་ངོས་186ནས་189ལ་གསལ།
              ⒀Erik Haarh,TheYar-lung dynasty: A study with particular regard to the contribution by myths and legends to the history of ancient Tibet and the origin and nature of its kings, G.E.C. Gad's forlag, Koebenhavn, 1969.
              ⒁Lokesh Chandra, ed., A 15th Century Tibetan Compendium of Knowledge: The BsadMdzod Yid Bzhin Nor Bu by Don-dam-smra-ba’i-seng-ge, New Delhi, 1969.
              ⒂ Samten G Karmay, “The Etiological Problem of the Yarlung Dynasty”, H.Uebach, J. L. Panglung, ed.,Tibetan Studies, Munich, 1988. p219-222. Samten G Karmay,“The Origin Myths of the First King of Tibet as Revealed in the Can lnga”, P. Kvaerne,ed., Tibetan Studies, Vol.1, Oslo: The Institute for Comparative Research in Human Culture,1995. P408-429.
              ⒃Erik Haarh,The Yar-lung dynasty: A study with particular regard to the contribution by myths and legends to the history of ancient Tibet and the origin and natureof its kings , G.E.C. Gad's forlag, Koebenhavn,1969, p407-413.
              ⒄Don-dam-smra-ba’i-seng-ge, BSAD MDZOD YID BZIN NOR BU: A Compendium of Tibetan Lamaist Scholastic Learning, KunsangTopgey, Thimphu, 1976.
              ⒅འབྲུག་པར་མའི་«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ»ཡི་ལྡེབ་ངོས་172ལ་གསལ།
              ⒆ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2010ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་459ལ་གསལ།
              ⒇ Samten G. Karmay, “The Etiological Problem of the Yarlung Dynasty”, The Arrow and Spindle: Studies in History, Myths, Rituals and Beliefs in Tibet, MandalaBook point, Kathmandu, 1998, p241.
              （21）«ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པ»ནི་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་པོད་དང་པོའི་ལྡེབ་ངོས་43ནས་45བར་དུ་བཞུགས་ལ། «ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པའི་བསྟོད་པ»ནི་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་པོད་དང་པོའི་ལྡེབ་ངོས་1ནས་4བར་དུ་བཞུགས་སོ།།
              （22）ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་བོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1988ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་147ལ་གསལ།
              （23）དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1986ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་164ལ་གསལ།
              （24）སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་》 སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1989ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་129ནས་130ལ་གསལ།
              （25）ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོའ་མ》 ཀནསུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་གང་གིས་སྤྱི་ལོ་1989ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་76ནས་78བར་ལ་གསལ།
              （26）དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ་ལགས་ཀྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་1པོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་159ལ་གསལ།
              （27）སྡེ་དགེའི་བཀའ་འགྱུར་གྱི་པོད་གྱ་བརྒྱད་པའི་ལྡེབ་ངོས་88 ནས་334བར་ལ་གསལ།
              （28）ཕོ་ལྷ་བའི་གསེར་བྲིས་བསྟན་འགྱུར་གྱི་པོད་ལ་པའི་ལྡེབ་ངོས་76ལ་གསལ།
              （29）དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་མཛད་པའི་«རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་བསྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ» «མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་འབུམ»གྱི་སྟོད་ཆ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2009ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་67 ནས་72བར་ལ་གསལ།
              （30）ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་བོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1988ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་156ལ་གསལ།
              （31）ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི་«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་ སྤྱི་ལོ་2005ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་4ལ་གསལ།
              （32）ཁུ་སྟོན་གྱི་«ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ»ནི་«ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན» «རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» «དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས» «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན» «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»སོགས་ལས་གསལ། དེ་དག་ལས་«དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས»སུ་དཔེ་རྙིང་འདིའི་མཚན་གཞན་ལ་«བསྟན་བཅོས་རིན་ཆེན་བང་མཛོད»ཅེས་གྲགས།
              （33）དུང་དཀར་རིན་པོ་ཆེས་ཀླུ་མེས་ཚུལ་ཁྲིམས་ཤེས་རབ་ཀྱི་«བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས»ལ་ཁུངས་བྱས་ཏེ་དབུས་གཙང་མཁས་པ་མི་བཅུས་བླ་ཆེན་རང་ལ་གཏུགས་མེད་ཅེས་འདོད། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་མཛད་པའི་«བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་སྐོར་བཤད་པ» མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1983ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་53ལ་གསལ།
              （34）སོག་བཟློག་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་«སློབ་དཔོན་སངས་རྒྱས་གཉིས་པ་པདྨ་འབྱུང་གནས་ཀྱི་རྣམ་པར་ཐར་བ་ཡིད་ཀྱི་མུན་སེལ» འབྲུག་རྒྱལ་ཡོངས་དཔེ་མཛོད་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1985ལོར་དཔར་པའི་གླེགས་བམ། ལྡེབ་ངོས་150ལ་གསལ།
              （35）ཁྲོ་ཕུ་ལོ་ཙྰ་བ་དང་དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱི་ཆོས་འབྱུང་གི་གནས་ཚུལ་བྲག་སྒོམ་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་«མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»་གི་དབུ་རུ་བྲིས་པའི་དཔེ་ཐོ་རུ་གསལ་ལ། གཙང་ནག་པ་དང་ཆག་ལོ་ཙྰ་བ། མཆིམས་ནམ་མཁའ་གྲགས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་གི་གནས་ཚུལ་ནི་བུ་སྟོན་རིན་པོ་ཆེའི་ཆོས་འབྱུང་དུ་གསལ། བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་མཛད་པའི་«མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང» ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1982ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་4དང་7ལ་གསལ།
              （36）བྱང་ཇི་སྟོན་པའི་«རྒྱལ་རབས་དཔག་བསམ་ལྗོན་ཤིང»བྱ་བ་ནི་ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་འབྲི་དུས་ཀྱི་ལུང་ཁུངས་གལ་ཆེན་ཡིན་ཚུལ་«དེབ་ཐེར་དམར་པོ»རང་དུ་གསལ། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་མཛད་པའི་«དེབ་ཐེར་དམར་པོའི་གལ་ཆེའི་ཚིག་འགྲེལ་གནད་བསྡུས» མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2013ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་43ལ་གསལ།
              （37）སློབ་དཔོན་ཤེས་རབ་གོ་ཆས་མཛད་པའི་«ལྷ་ལས་ཕུལ་དུ་བྱུང་བར་བསྟོད་པའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ»སྣར་ཐང་པར་མ། ལྡེབ་ངོས་96ནས་132བར་ལ་གསལ།
              （38） «བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ»འབྲས་ལྗོངས་པར་མའི་ལྡེབ་ངོས་154ལ་གསལ།
              （39）ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་བོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1988ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་459ལ་གསལ།
              （40）ཡོ་སོབ་དགེ་རྒན་བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བརྩམས་པའི་«བླ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར» སུ་ཏི་ལིན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1976ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་62ལ་གསལ།
              （41）དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི་«ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་གནའ་ཡིག་ཞིབ་དཔྱད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས» ཧྲང་ཧེ་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2008ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་61ནས་62བར་ལ་གསལ།
              （42）དབའ་གསལ་སྣང་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་«དབའ་བཞེད» དུ་བསྡུས་པའི་«སྦ་བཞེད » བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2010ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་132ལ་གསལ།
              （43）དབའ་གསལ་སྣང་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་«དབའ་བཞེད»དུ་བསྡུས་པའི་«བཀའ་གཙིགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཞིབ་མོ་ལ་ཞབས་བཏགས་པ» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2010ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་240ལ་གསལ།
              （44）མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་«རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1987ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་230ལ་གསལ།
              （45）«བཤད་མཛོད་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུ»འབྲུག་ཐིམ་ཕུག་ལག་བྲིས་པར་མའི་ལྡེབ་ངོས་153ལ་གསལ།
              （46）ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་«བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ» ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1989ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་76ནས་78བར་ལ་གསལ།
              （47）དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན» མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2006ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་86ལ་གསལ།
              （48）ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་བོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1988ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་462ནས་463བར་ལ་གསལ།
              （49）མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་«རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་1987ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་262ལ་གསལ།
              （50）དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན» མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ་2006ལོར་དཔར་པའི་དེབ་གཟུགས། ཤོག་ངོས་86ལ་གསལ།