[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་ཡི་གེ་འདི་བོད་ཀྱི་གནའ་དེང་གི་ཡིག་ཚགས་ཀུན་ན་མཐོང་ཡུལ་དུ་གྱུར་བ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་འདིའི་བརྡ་འགྲེལ་ལ་དེ་སྔའི་ཡི་གེ་ཞིབ་འཇུག་སྨྲ་བ་ཡོངས་ཀྱིས་བརྡ་དོན་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་རྣམ་བཞག་ལ་མ་གཞིགས་པར་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ནས་དེང་སང་གི་ཡི་གེ་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་གོ་དོན་གཅིག་ཏུ་བྱས་ནས་འགྲེལ་ཚུལ་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་གྱུར་ཡོད་པས། དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཡིག་ཚགས་སྣ་ཚོགས་གོ་བསྡུར་ནས་ཐ་སྙད་འདི་ཉིད་ཀྱི་གོ་དོན་ལ་རིམ་གྱིས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་ཚུལ་བསྟན་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་། ཕྱག་འཚལ། གོ་དོན།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] H214
[ཡིག་ཚང་མཚན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2015-01-0111-07
ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་ཐ་སྙད་འདི་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གསར་རྙིང་དང་ནང་བསྟན་གྱི་གཞུང་ཀུན་ན་མང་དུ་འབྱུང་བས་ཀློག་པ་པོ་སུ་ཞིག་ལ་ཆ་མཚོན་ནའང་ཧ་ཅང་གསལ་ཆ་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་ལ། འདིའི་བརྡ་དོན་གྱི་འགྲེལ་ཚུལ་ལའང་ཡི་གེ་སྨྲ་བ་འགའ་ཞིག་གིས་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་ཕྱག་ནི་ལག་པའི་ཞེ་ས་དང་། འཚལ་ནི་ལག་པས་གུས་འདུད་བྱ་བ་སོགས་སུ་འགྲེལ་ནས་གནའ་དེང་གཉིས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ཁྲོད་ཀྱི་བརྡའི་གོ་དོན་གཅིག་མཚུངས་སུ་འགྲེལ་ཡང་། དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་བརྡ་གསར་རྙིང་གི་རྣམ་བཞག་ནི་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ནས་རྣམ་བཞག་འདི་གཅིག་པུར་ཕྱེ་བ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ཐ་སྙད་སྣ་གཅིག་ལ་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱི་མི་འདྲ་བའི་ཁྲོད་ཀྱི་བརྡ་དོན་འགྱུར་ལུགས་སོགས་ལ་གཞིགས་ནས་གོ་དོན་ལ་གསར་རྙིང་གི་ལུགས་གཉིས་སུ་ཕྱེ་ནས་གོ་དོན་འགྲེལ་དགོས་པ་མ་གཏོགས། སྔོན་གྱི་བརྡ་ལ་དེང་སང་གི་གོ་དོན་གྱིས་འགྲེལ་ན་བརྡ་དོན་གོ་ལོག་ཏུ་འགྲོ་བ་མང་སྟེ། ཕྱག་བྱ་བ་ནི་ལག་པ་དང་། ལག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་དོན་ཅན་ལ་ཕྱག་རྒྱ། ཕྱག་རྒྱུན། ཕྱག་བྲིས། ཕྱག་ཚ། ཕྱག་བཟོས་མ། ཕྱག་རིས། ཕྱག་ཐམ་སོགས་ལག་པའི་དོན་ལ་གོ་བ་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱག་དཔེ། ཕྱག་འདེབས། ཕྱག་ཚང་། ཕྱག་བརྡར། ཕྱག་ཕེབས། ཕྱག་ལྡེ། ཕྱག་ཤན། ཕྱག་ལས། ཕྱག་སྲོལ། ཕྱག་མཛོད་ལྟ་བུ་སོགས་ཕྱག་དང་འབྲེལ་མེད་ཀྱི་མིང་བརྡ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་པའི་རིགས་ལ་ཞིབ་ཏུ་མ་དཔྱད་ན་གཡག་ཞར་བས་རྩྭ་ཟ་བ་བཞིན་དུ་འགྱུར་བ་མང་།
དང་པོ། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ལས་བྱུང་བའི་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་གོ་དོན་གྱི་སྐོར།
ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་P.T.1286 ཁྲོད་དུ་། “ཁྲྀ་འི་བདུན་ཚིགས་ཀྱྀ་སྲས། ཁྲི་ཉག་ཁྲྀ་བཙན་པོའ། ། ས་དོག་ལ་ཡུལ་ཡབ་ཀྱི་རྗེ། དོག་ཡབ་ཀྱི་ཆར་དུ་གཤེགས་སྰོ། ལྷ་རྀ་གྱང་དོར་གཤེགས་ན། རྀ་རབ་ལྷུན་པོ་ཡང་དགུའ་དུད་དུད། ཤྀང་སྡོང་པོ་ཡང་བང་ཐང་ཐང་། ཆབ་ལི་མ་ཡང་དངོ་སིལ་སིལ།གོར་ཕ་བོང་ལ་སྩོགས་པ་ཡྔ་མཉེད་ཁྲུང་ཁྲུང་གིས་པྱག་འཚལ་ལོ།”①ཞེས་པ་འདི་ལ་སྐུ་ཞབས་དབང་རྒྱལ་(王尧)ལགས་ཀྱིས། “墀顿祉之子即为墀聂墀赞也。来作雅砻大地之主，降临雅砻地方，当初降临神山降多之时，须弥山为深深鞠躬致敬，树木为奔驰迎接，泉水为之清澈迎候，石头石块均弯腰作礼，”②ཞེས་ཏེ་པྱག་འཚལ་བྱ་བ་ལ་“弯腰作礼”ཞེས་དོན་བསྒྱུར་ནས་རྡོ་གོར་མས་ཕྱག་འཚལ་བར་འགྲེལ་བ་དང་། དེ་བཞིན་ཤོག་དྲིལ་ཡི་གེ་ཚན་པ་འདི་ལས། “རྒྱལ་པོ་གཞན་དང་མྱྀ་མཚུངས་པ་འྀ་ཆོས། པྱག་མཉེད་ཁྲུང་ཁྲུང་གྀས་འཚལ་ཞྀང་། སླེ་བ་འོད་ཀྱིས་ལེན། མྱྀ་བཅུན་(བཙུན)སོན་པ་འྀ་རྣམས། རྗེ་ས་འྀ་གོས་གྱོན་ཞིང་། སྐྱེས་པ་ཆེད་པོ་རྣམས་བཙུན་བ་འི་རྣམ་པ་ཡང་དེ་ནས་བྱུང་བ་ཡྀན་ནོ།”③ཞེས་འབྱུང་བ་ལ། “与其他国君不同之风俗者，以弯腰表致敬，以顶足为礼，对上等人用敬语说话，伟大臣子之礼仪姿态均由此时产生也。”ཞེས་ཏེ་“པྱག་མཉེད་ཁྲུང་ཁྲུང་གྀས་འཚལ་ཞྀང་”བྱ་བ་ལའང་“以弯腰表致敬”ཞེས་སྔ་མའི་ཁྲོད་“པྱག་འཚལ་”ཞེས་པའི་ཡི་གེ་འབྲུ་གཉིས་བར་མ་ཆོད་པ་དང་། ཕྱི་མའི་ཁྲོད་དུ་“པྱག་མཉེད་ཁྲུང་ཁྲུང་གྀས་འཚལ་ཞྀང་”ཞེས་ཏེ་པྱག་དང་འཚལ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་ཡི་གེ་གཞན་གྱིས་ཆོད་པ་གཉིས་དོན་གཅིག་ཏུ་འགྲེལ་བ་ནས་རྩ་ཚིག་ཕྱི་མའི་གོ་དོན་ལ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་གཉའ་ཁྲི་འདི་ཉིད་རྒྱལ་པོ་གཞན་དང་མི་འདྲ་བའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཕ་རོལ་བོ་ལ་ཕྱག་འཚལ་བ་དང་། ཡང་ན་གཞན་ལ་ཕྱག་འཚལ་ཤེས་པ་ཞེས་པ་ལྟ་བུའི་དོན་ཅན་དུ་འགྱུར་པས་འདི་གཏན་ཚིགས་དང་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དང་མི་མཐུན་པ་དང་།འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་བས། “སྲ་མཁྲེགས་ཕ་བོང་ལ་སོགས་པ་དག་གིས་ཀྱང་། མཉེན་པོ་ཕྲུམ་རུས་ལྟར་གྱིས་ཕྱག་བྱས་སོ་”④ཞེས་དང་། ཕྱི་མའི་འགྲེལ་དུ་“རྒྱལ་བོ་གཞན་དང་མི་མཚུངས་པའི་ཁྱད་ཆོས་ནི། ཕྱག་གཉིས་བྱ་ཁྲུང་ཁྲུང་གི་ལག་པ་ལྟར་བར་ལག་འབྲེལ་ཞིང་། དཔྲལ་བར་འོད་དཀར་པོ་འདོམ་གང་ཙམ་ཡོད་པ་བྱུང་།”⑤ཞེས་ཏེ་རྩ་ཚིག་ཏུ“ཁྲུང་ཁྲུང་གིས”ཞེས་ཚིག་སྔ་ཕྱི་གཉིས་འབྱུང་བ་ལ་སྔ་མའི་གོ་དོན་དུ་“ཕྲུམ་རུས་ལྟར་གྱིས་”ཞེས་དང་། ཕྱི་མ་ལ་“བྱ་ཁྲུང་ཁྲུང་གི་ལག་པ་ལྟར་”ཞེས་པ་སོགས་སུ་འགྲེལ་ནས་གོང་གི་འབྲེལ་ཚུལ་དང་གཞི་ནས་དོན་ལྡོག་ཏུ་སོང་བ་མ་ཟད། ཐ་སྙད་འདྲ་བ་གཅིག་ལ་གོ་དོན་མི་འདྲ་བ་གཉིས་སུ་བྱས་ཏེ་འགྲེལ་ཚུལ་ཡ་མ་བརླ་ཅི་རིགས་སུ་འབྱུང་བ་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་P.T. 1287 ཁྲོད་དུ། “ལྷོ་པྱོགས་ཀྱི་སྨད་ན་འཇང་དུམ་མྱྭ་དཀར་པོ་ཞེས་བྱ་བ་འི་རྒྱལ་པོ་སྡེ་མྱྀ་ཅུང་བ་ཞིག་འདུག་པ། རྒྱལ་པོ་ཐུགས་སྒམ་པོ་འི་རླབས་དང་ཐབས་ཀྱིས་བཀའ་སྩལ་ཏེ། མྱྭ་འྀ་རྒྱལ་པོ་ཀག་ལ་བོང་ཞེས་བྱ་བ།། འབངས་སུ་པྱག་འཚལ་ནས། ཐབས་གཅུང་སྩལ་ཏེ། མྱི་མང་གྀ་སྣོན་བཏབ། ཡུལ་ཆེ་འྀ་ནི་འདབ་བསྐྱེད་དོ།”⑥ཞེས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་“འབངས་སུ་ཕྱག་འཚལ་”བྱ་བའི་དོན་ནི་འབངས་ལ་ཕྱག་འཚལ་བའི་དོན་དུ་འགྲེལ་ན་བརྗོད་བྱ་སྐྱོན་ཅན་དུ་འགྱུར་བ་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་ལས། “འུང་ནས་བཙན་པོ་ཁྲྀ་ལྡེ་གཙུག་བརྩན་གྱི་ཞ་སྔར།། ཕང་དང་གྀ་ཁང་མོ་ཆེར། ཀག་ལ་བོང་གི་བློན་པོ། དྭན་ཅུང་ཀོག་པྱག་འཚལ་བ་འྀ་ཚེ།།བཙན་པོ་རྗེས་འབངས་ཀྱིས་མགུར་བླངས་པ་འྀ་ཚིག་ལ།”⑦ཞེས་དང་། ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་P.T.1288 ཁྲོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལས། “ཕགི་ལོ་ལ་བབ་སྟེ། བཙན་པོ་དབྱརད་ཕར་ནས་བལ་ཕོ་བྲིའུ་ཏང་དུ་གཤེགས་ཤྀང།རྒྱའྀ་ཕོ་ཉ་ཇེའུ་ཞང་ཤོ་པྱག་འཙལད། དགུན་བཙན་ཕོ་དོལད་གྱྀ་མར་མ་ན་བཞུགས་ཤྀང། གློ་བ་ཉེ་བ་ཡིག་གཙང་དང་བྱ་སྒ་སྩལད། ཏོན་ཡ་ཁ་གན་ཕྱག་འཙལད།”⑧ཅེས་དང་། ཡང་“གླང་གྀ་ལོ་ལ་། བཙན་པོ་ཕོ་དྲང་དྲོན་གྱྀ་མང་སྟེ་ལུང་ན་བཞུགས། བློན་སྐྱེས་བཟང་ལྡོང་ཙབ་གྱྀས། བྲུ་ཞ་ཡུལ་དུ་དྲངས། དགུན་ཕོ་བྲང་བྲག་དམར་ན་བཞུགསྟེ། བྲུ་ཞའྀ་རྒྱལ་པོ་ཕབ་སྟེ་པྱག་འཚལད། རྒྱའྀ་ཕོ་ཉ་འྭང་འདོ་ཤྀ་པྱག་འཙལད། ནས། རྒྱས་ཆབ་སྲྀད་བཤྀག་པར་ལོ་གཆྀག།”⑨ཅེས་དང་།ཡང་། “སྤྲེའྀ་ལོ་ལ། བཙན་པོ་དབྱརད་བྱང་རོལདུ་གཤེགས་པ་ལས་སླར་འཁོར་ཏེ། པོ་བྲང་ར་མཚར་དུ་བཏབ། རྒྱའྀ་པོ་ཉ།ཅང་འགྭན་འགེ་དྔ། དུར་གྱྀས་གྱྀ་པོ་ཉ་པྱག་འཚལད།”⑩ཅེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཚགས་ཚན་པ་འདི་ཉིད་ཁྲོད་དུ་“པྱག་བཙལད་”བྱ་བའི་ཡི་གེ་22དང་། “པྱག་འཚལད་”ཅེས་པའི་ཡི་གེ་4སྟེ་བསྡོམས་པས་ཡི་གེ་26འབྱུང་བ་དག་གི་སྔོན་དུ་རྣམ་དབྱེ་གསུམ་པའི་བྱེད་སྒྲའི་ཕྲད་ཐོན་པའི་ཡི་གེ་གཅིག་ཀྱང་མཐོང་དཀའ་བ་ལ་གཞིགས་ན། ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་གོ་དོན་ནི་དེང་སང་གི་ལུགས་བཞིན་ལུས་ཀྱིས་ཕྱག་འཚལ་བའི་དོན་ཅན་དུ་གོ་བ་མ་ཡིན་པར། ཡིག་རྙིང་འདི་དག་དུ་འབྱུང་བའི་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་ཡི་གེ་གཉིས་ཀྱི་བརྡའི་གོ་དོན་ནི་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་ཕྱག་སྟེ་ཡི་གེ་སྔ་མ་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པར་ཕྱི་མའི་ཚིག་གྲོགས་སུ་གནས་པའི་འཚལ་ཞེས་པའི་ཡི་གེ་འདི་ཉིད་ཀྱི་སྟེང་དུ་གོ་དོན་འགྲེལ་ན་གོང་གི་བརྗོད་བྱ་རྣམས་ཅུང་ཁ་གསལ་བར་འགྱུར་བ་ཡིན་ཏེ། ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་རང་ལས། “བྲོ་སྩལ་བ་འྀ་ཚིག་ནྀ། དེང་ཕན་ཆད། ཟིང་པོ་རྗེ་རྒྱབ་ཏུ་མྱྀ་དོར་རེ། སྤུ་རྒྱལ་པང་དུ་མྱྀ་ལེན་རེ། བཙན་པོ་སྤུ་རྒྱལ་ལ་གློ་བ་འདྲྀང་རེ། མཐང་གྲང་རེ། མན་ངག་ཐུབ་པར་མྱི་འཚལ་རེ། པྱྀ་མ་ནང་འཚལ་རེ། སོམ་ཉྀ་བགྱྀད་རེ། བརྟུལ་ཕོད་པར་མྱྀ་འཚལ་རེ། སྲོག་སྤོངས་(མྱི་)འཚལ་རེ། བཙན་པོ་སློན་བཙན་གྱིས། བཀའ་ཇྀ་སྩལད་བ་བཞྀན་མྱི་ཉན་རེ།གཞན་སུས་བསླུས་ཀྱང་ཉན་རེ་བར་བྲོ་སྩོལ་ཏོ།།”⑾ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སྟེ་འཚལ་ནི་སྔོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་དག་ཏུ་བྱ་ཚིག་གི་དོན་དུ་འཇུག་པ་མང་ཞིང་། དེ་བཞིན་《དག་ཡིག་ཤེས་བྱ་རབ་གསལ་》ལས། “འཚལ་ནི་ཤེས་པ་ཆོག་པ་དང་།། འདོད་པ་ལ་ཡང་ཤེས་པར་བྱ།། འཚལ་མ་ཟས་སམ་འཚལ་མ་ལྟོ།།འཚལ་མ་འཚལ་ནི་ཟས་ཟ་བ།།”⑿ཞེས་འཚལ་ནི་ཤེས་པ་དང་ཆོག་པ། འདོད་པ་སོགས་ལ་གོ་བ་མ་ཟད་། འཚལ་མ་འཚལ་ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་འཚལ་ནི་དོན་མང་བོ་ལ་འཇུག་པའི་བྱེད་ཚིག་ཅིག་ཏུ་ངེས་ཤིང་། ད་དུང་《ངག་སྒྲོན་གྱི་ཡང་འགྲེལ་》ལས། “ཆོག་པའམ་འགྲིག་པ་ལ་གོ་བའི་འཚལ་ནི་འདོད་པ་དང་དགོས་པར་ཡང་འཇུག་ཏེ། སྡུག་བསྔལ་ལས་མྱུར་བར་འཚལ་ལགས་ལྟ་བུ་འདོད་པ་འཇུག་པ་དང་། དེ་དོན་ཐུགས་འཇགས་འཚལ་ལྟ་བུ་དགོས་པ་འཇུག་པ་ཡིན་ནོ།” ⒀ཞེས་པ་ལྟ་བུ་ཡི་གེ་འདི་ནི་བྱེད་ཚིག་སྣ་ཚོགས་པའི་དོད་དུ་འགྲོ་བ་དང་། གཞན་ཡོད་དོ་ཅོག་ལ་ཡོད་དོ་འཚལ་སོགས་དངོས་མིང་དུ་འཇུག་པ་ཡོད་པ་སོགས་ལ་བསམས་ན་“འཚལ་”བྱ་བ་འདི་སྔོན་གྱི་དུས་སུ་དེང་སང་གི་འགྲེལ་ཚུལ་ལྟར་གོ་བ་ཆིག་རྐྱང་ཅན་ཞིག་མ་ཡིན་པར་བརྡ་དོན་གྱ་ནོམ་པ་དང་། ལྷག་པར་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་ལས། “བཙན་པོའི་ལ་སྔར། ཟུ་ཙེས་གསོལ་བ། སྔུན་ཡབ་གནམ་རིའྀ་རིང་ལ། བདག་གྶི་འབངས་སུ་བཀུག་པ་ལྟ་ཞིག། ཡ་(བ)ཀྱིས་ཀྱང་མ་གཟིགས། ཞབས་ཀྱིས་ཀྱང་མ་བཅགས་ན།། བཙན་པོ་སྲས་ཀྱིས། སྤྱན་ཀྱིས་གཟིགས་ཤིང་། ཞབས་ཀྱིས་བཅགསྟེ། བདག་རྒན་པོའི་སྡུམ་པ་ཁྲི་བོམསུ་དགྱེས་སྐྱེམས་སྟོན་མོ་གསོལ་བར་ཇི་གནང་ཞེས་གསོལ་ནས་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་རྩན་གྱིས་ཟུ་ཙེ་གསོལ་བ་བཞིན་དུ་གནང་ངོ་།།”⒁ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་ལ་བྱེད་འབྲེལ་གྱི་ཕྲད་ཧ་ཅང་གསལ་བ་མ་ཟད། བྱེད་པ་པོ་དང་དངོས་སུ་འབྲེལ་མ་འབྲེལ་གྱི་ཁྱད་པར་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ཞིང་མངོན་གསལ་དོད་པོ་ཡོད་པ་བཅས་ལ་གཞིགས་ན་སྔོན་གྱི་ཚེ་“ཕོ་ཉ་ཕྱག་འཚལ་”ཞེས་པ་ནི་ཕོ་ཉ་སླེབས་པའི་དོན་དང་། “འབངས་སུ་ཕྱག་འཚལ་”ནི་འབངས་སུ་བཀུག་པ་དང་འབངས་སུ་བསྡུས་པ་ཞེས་པ་ལྟ་བུ་“ཕྱག་འཚལ་”བྱ་བའི་ཐ་སྙད་ལ་ཚིག་དང་དུས་ཀྱི་གནས་སྐབས་(语境)མི་འདྲ་བའི་སྒོ་ནས་གོ་དོན་འགྲེལ་ན་ཡིག་རྙིང་གི་དགོངས་གཞི་རྣམས་ཁ་ཇེ་གསལ་ཏུ་འགྲོ་བ་དང་བརྡའི་གོ་དོན་ཡང་བདེ་བླག་ཏུ་རྟོགས་ཐུབ་པ་ཡིན་པས་འདིའི་སྐོར་ས་བཅད་འོག་མ་དག་ཏུ་ཡོད་པས་དེར་གཟིགས་པར་འཚལ།
གཉིས་པ། བོད་སིལ་བུའི་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ལས་བྱུང་བའི་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་གོ་དོན་གྱི་སྐོར།
བཀའ་གདམས་བུ་ཆོས་ལས། “བགྲེས་པོ་བཅུ་དྲུག་བྱོན་ནས་ཇོ་བོ་ལ་ཕྱག་བཙལ་ནས་གྲལ་ལ་འཁོད།”⒂ཅེས་པ་ལྟ་བུ་ཕྱག་འཚལ་བ་ལ་ཕྱག་བཙལ་ཞེས་བྲིས་པ་ཡོད་ཅིང་། དེ་མིན་ཚིག་ཏུ་གྲུབ་པ་འདི་ལས་ཕྱག་འཚལ་མཁན་ནི་བགྲེས་པོ་བཅུ་དྲུག་དང་། ཕྱག་འཚལ་ཡུལ་ནི་ཇོ་བོ། ཕྱག་འཚལ་བ་ཉིད་ནི་བྱ་བ་སྟེ། བྱེད་པོ་དང་ཡུལ། བྱ་བ་གསུམ་རེ་རེ་ནས་དབྱེ་བ་དགར་རྒྱུ་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱག་འཚལ་བ་པོ་“བགྲེས་པོ་བཅུ་དྲུག་བྱོན་ནས་”ཞེས་ཕྲད་ལ་ནས་ཡིག་ལས་རྣམ་དབྱེ་གསུམ་པ་བྱེད་པ་སྟོན་པའི་ཕྲད་དངོས་སུ་མི་སྣང་བ་དང་། དེ་བཞིན་དུས་རབས་14བའི་སྨད་དང་དུས་རབས་15བའི་སྟོད་ཙམ་དུ་བྱོན་པར་གྲགས་པའི་ཆོས་རྗེ་དབོན་སེང་བའི་གསུང་ལས། “དོན་ཚན་བཞི་བཅུ་ཞེ་གཉིས་ཀྱི་བཤད་པ་སྒོམ་ཆེན་གྱི་མངོན་རྟོགས་བརྗོད་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་ལོང་གཏམ་ཆེན་མོ་ཞེས་བྱ་བ། མཉམ་མེད་ཆོས་ཀྱི་རྗེ་དབོན་སེང་ཞེས་མཚན་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་ལྷ་མདུན་པ་ཆེན་པོ་དེའི་ཞབས་ལ་གུས་པར་ཕྱག་འཚལ་ཞིང་སྐྱབས་སུ་མཆིའོ།།”⒃ཞེས་པ་ལྟ་བུ་“ཞབས་ལ་གུས་པར་ཕྱག་འཚལ་”ཞེས་ལ་དོན་གྱི་ཡི་གེ་བསྐྱར་མ་གཉིས་འབྱུང་བ་ལས་བྱེད་སྒྲའི་ཕྲད་མ་ཐོན་མོད། འོན་ཀྱང་རྗེ་ཙོང་ཁ་བའི་གསུང་ལས། “རྗེ་བཙུན་བླ་མ་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱི་ཞབས་ཀྱི་པད་མོ་ལ་གུས་པས་ཕྱག་འཚལ་ལོ།། ཨིནྟྲ་ནྰི་ལའི་རི་བོ་ཆེན་པོ་ལ།། མཚམས་སྤྲིན་གཞོན་ནུའི་འཁྱུད་པ་ལྟ་བུ་ཡི།། དཔལ་ཆེན་ཧེ་རུ་ཀ་དང་རྗེ་བཙུན་མའི།། ཞབས་ཀྱི་པད་མར་གུས་པས་ཕྱག་འཚལ་ལོ།།”⒄ཞེས་དང་། དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བའི་དུས་མཇུག་ཙམ་ལ་པར་དུ་བརྐོས་པར་གྲགས་པའི་《པཎ་ཆེན་འཇིགས་མེད་གྲགས་པའི་གསུང་འབུམ་》ལས། “དང་པོར་བྱང་ཆུབ་མཆོག་ཏུ་ཐུགས་སྐྱེད་ཏེ།། བར་དུ་གྲངས་མེད་གསུམ་དུ་ཚོགས་གཉིས་བསགས།། ཐ་མར་དོན་གཉིས་མཐར་ཕྱིན་བྱང་ཆུབ་དུས།། རྒྱལ་བ་ཀུན་ལ་གུས་པས་ཕྱག་འཚལ་ལོ།།”⒅ཞེས་པ་གཉིས་ལས་སྔ་མའི་ཚིག་ཏུ་“གུས་པར་ཕྱག་འཚལ”ཞེས་པ་ལ་ཕྱི་མ་གཉིས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་“གུས་པས་ཕྱག་འཚལ་ལོ”ཞེས་བྱེད་སྒྲའི་ཕྲད་དངོས་སུ་བྲིས་པ་དང་། དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་ནང་དུ་ནམ་མཁའ་ལྷ་དབང་ཀུན་དགའ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《དཔལ་ལྡན་བླ་མ་ཀརྨ་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་》ལས། “དཔལ་ལྡན་བླ་མ་དམ་པ་མཚུངས་པ་མེད་པའི་ཞབས་ཀྱི་པདྨོ་དྲི་མ་མེད་པ་ལ་སྤྱི་བོས་གུས་པས་བཏུད་དེ་ཕྱག་འཚལ་ལོ།།”⒆ཞེས་གསུངས་ཏེ་“སྤྱི་བོས་གུས་པས་བཏུད་དེ་ཕྱག་འཚལ་ལོ”ཞེས་བྱེད་སྒྲ་སྟོན་པའི་ཕྲད་གཉིས་བར་ཆོད་པར་བྲིས་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན་བོད་སིལ་བུའི་དུས་མཇུག་ཏུ་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་ཡི་གེ་འབྲུ་གཉིས་ཀྱི་བརྡ་དོན་ལ་རིམ་གྱིས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བ་མངོན་གསལ་ཆེ་བ་དང་། དེ་བཞིན་《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་》ལས་ཀྱང་།“ཕྱག་འཚལ་བ་གསུམ། རྐྱང་ཕྱག པུས་མོ་ལ་འཁྱུད་ཕྱག ཡན་ལག་ལྔ་ཕྱག་བྱ་བ། ཕྱག་འཚལ་བའི་ངེས་པ་གསུམ། རབ་ལྟ་བ་བརྡ་འཇལ་བའི་ཕྱག འབྲིང་བསྒོམ་པ་གོམས་པའི་ཕྱག ཐ་མ་མོས་གུས་ཡ་རབས་ཀྱི་ཕྱག་གོ་”⒇ཞེས་ཕྱག་འཚལ་བ་ནི་ལུས་ཀྱི་ཡན་ལག་དང་འབྲེལ་བའི་ཕྱག་ལ་བྱ་ཞིང་། དེ་བཞིན་ཕྱག་འཚལ་བའི་ཚུལ་ལ་སངས་རྒྱས་ཆོས་གཞུང་གི་ཚིག་མཛོད་ལས། “དང་པོ་ལ་རྡོ་རྗེ་ཐལ་མོ་བརྐྱངས་ཏེ་ལུས་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་དང་། གཉིས་པ་ལ་རྡོ་རྗེ་ཐལ་མོ་སྙིང་གར་སྦྱར་ཏེ་དཔྲལ་བས་དང་། གསུམ་པ་ལ་རྡོ་རྗེ་ཐལ་མོ་སྤྱི་བོར་སྦྱར་ཏེ་ཁས་དང་།བཞི་བ་ལ་རྡོ་རྗེ་ཐལ་མོ་སྤྱི་བོ་ནས་ཕབ་སྟེ་སྙིང་གར་བཞག་ནས་སྤྱི་བོ་ས་ལ་རེག་པའི་ཕྱག་བྱ་བར་བཤད་དོ།”21ཞེས་པ་སོགས་འགྲེལ་ཚུལ་འདི་རིགས་གོང་བསྒྲིགས་ན་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་བརྡ་དོན་གཉིས་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་གསལ།
གསུམ་པ། དུས་རབས་མི་འདྲ་བའི་ནང་དུ་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་བརྡ་དོན་གྱི་འགྱུར་ཚུལ་སྐོར།
གོང་ནས་མང་དུ་དྲངས་པ་བཞིན་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བ་ལ་གོ་དོན་དང་འགྲེལ་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་འདི་རིགས་དོན་བསྡུས་ན་ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་པཎ་གྱིས་རིག་གནས་ནང་འདྲེན་དང་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་དགོས་མཁོ་ལ་བརྟེན་ནས་མིང་བརྡ་གསར་བཟོ་བྱས་པ་དང་། སྔ་ས་ནས་བོད་རང་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་འདྲ་བ་གཉིས་བྱུང་བ་ལ་དགོས་དབང་གིས་ཕྱི་མའི་བརྡ་དོན་གྱི་ཆ་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་བར་（词义的延伸）མངོན་ཏེ། ས་པཎ་གྱི་མཁས་འཇུག་ལས། “སྔོན་ཆད་གཞན་དུ་མ་གྲགས་ཀྱང་།། མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ངོ་འཕྲོད་པའི།། བརྡ་ནི་རྗེས་སྒྲུབ་ཉིད་ཡིན་ཏེ།།”22ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་བརྡ་འགའ་ཞིག་བོད་དུ་མ་གྲགས་པ་ལ་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཆེད་དུ་ལེགས་པར་མཛད་པའི་སྲོལ་ཡོད་པ་བཞིན་ལེགས་སྦྱར་གྱི་བརྡའི་ནམྲཿབྱ་བ་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་པཎ་གྱིས་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་པའི་སྐད་དོད་བཞག་པ་ནི་《སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་》ལས།“ནམྲཿ ཕྱག་འཚལ། དུད་པའམ་གུག་པ།”23ཞེས་དང་།《བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་》ལས། “ཕྱག་འཚལ་བ།(ནམྲཿ) ལུས་ངག་ཡིད་གསུམ་གྱི་སྒོ་ནས་མཆོག་དུ་གུས་འདུད་བྱེད་པ།”24ཞེས་འབྱུང་བ་སོགས་ལས་ངོ་འཕྲོད་པ་ཡིན་ཞིང་། དེ་བཞིན་《དག་ཡིག་ཤེས་རབ་གསལ་》ལས།“འདོང་བ་འགྲོ་བའོ་ཕྱག་འཚལ་འདུད།།”25ཞེས་དང་།《དག་ཡིག་ངག་སྒྲོན་》ལས། “མྱ་ངན་འདའ་འདས་འདུན་པས་འདུད།།”26སོགས་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་ཀྱི་《ཡང་འགྲེལ》ལས།“གུས་པས་འདུད་པའམ་གུས་པས་བཏུད་པ་ནི་ཕྱག་བྱ་བའི་དོན་དང་། བརྩི་བཀུར་བྱས་པའི་དོན་ལའང་།”27ཞེས་དང་།གཞན་“བཏུད་པ་ནི་འདུད་པའི་དོན་དང་། སྙེ་མའི་མགོ་བོ་བཏུད་པ་ལྟ་བུ་ནི་དུད་པའང་ཐུར་དུ་གུག་པའི་དོན་ཡིན། དེ་བཞིན་ཕྱག་འཚལ་བ་ནི་གུས་འདུད་པའི་དོན་ནོ་”28ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་སྔོན་གྱི་སྙན་ངག་དང་མཆོད་བརྗོད་དག་ན་རྟག་ཏུ་འབྲི་བའི་བཏུད་དང་འདུད་ཅེས་བྲིས་པ་དག་ནི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ནམྲཿཞེས་འབྱུང་བ་དང་། བོད་དུ་འདུད་པ་ལ་ཕྱག་འཚལ་ཞེས་འབྲི་བ་རྣམས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེ་དེ་ཉིད་ཀྱི་དོན་ལ་གཞི་བྱས་ནས་བརྡ་དོན་འདི་ཉིད་ཕྱིས་སུ་མཛད་པར་ཤུགས་ཆེ་ཞིང་། ལྷག་པར་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་ཡི་གེ་འདི་ལ་གོ་དོན་གཉིས་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་P.T.903 ཁྲོད་ཀྱི་《འདུལ་བ་བསྡུས་པའི་གཞུང་》ལས། “དགེ་འདུན་གྱྀས་བསྐོས་པའྀ་གླེང་བ་པོའྀ་ཆོ་ག་ནྀ་དེས་གནས་ལྔ་ལ་གནས་པར་བྱ་སྟེ། སྟན་ལས་ལངས་ལ། ལྷམ་ཕུད་དེ་བླ་གོས་ཕྲག་པ་གཅྀག་དུ་བཟརད་ལ་རྒན་རབས་ལ་ཕྱག་བྱས་ཏེ། དགེ་འདུན་ལ་ཐལ་མོ་སྦྱར་ནས། ཇྀ་བདག་ཙུལ་ཁྲྀམས་དང་ལྡན་ནམ། ངོ་ཚ་ཤེས་སམ། འགྱོད་ཕོད་དམ།བསྡམས་སམ། བསླབ་འདོད་དམ་སྙམ་དུ་རྣམ་པ་ལྔས་བདག་ལ་བརྟག་པར་བྱའོ།”29ཞེས་རྒན་རབས་ལ་ཕྱག་བྱས་ཞེས་འབྱུང་བ་ལ། 《སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་》ལས། ་“དགེ་འདུན་གྱིས་བསྐོས་པའི་གླེང་པ་པོའི་ཆོ་ག་ནི་དེས་གནས་ལྔ་ལ་གནས་པར་བྱ་སྟེ། སྟན་ལས་ལངས་ལ་མཆིལ་ལྷམ་དག་ཕུད་དེ། བླ་གོས་ཕྲག་པ་གཅིག་ཏུ་བྱས་ལ། རྒན་རིམ་བཞིན་དུ་ཕྱག་འཚལ་ཏེ། དགེ་འདུན་ལ་ཐལ་མོ་སྦྱར་བ་བཏུད་ནས་རྣམ་པ་ལྔས་བརྟག་པར་བྱ་སྟེ། ཅི་བདག་ཚུལ་ཁྲིམས་དང་ལྡན་ནམ།ངོ་ཚར་ཤེས་སམ། འགྱོད་པ་དང་ལྡན་ནམ། བསྡམས་སམ་བསླབ་པ་འདོད་དམ་སྙམ་དུ་རྣམ་པ་ལྔས་སོ།”30ཞེས་དང་།དེ་བཞིན་《པེ་ཅིན་བསྟན་འགྱུར་》ལས། “དགེ་འདུན་གྱིས་བསྐོས་པའི་གླེང་པ་པོའི་ཆོག་ནི་དེས་གནས་ལྔ་ལ་གནས་པར་བྱའོ། སྟན་ལས་ལངས་ལ་མཆིལ་ལྷམ་དག་ཕུད་དེ། བླ་གོས་ཕྲག་པ་གཅིག་ཏུ་བྱས་ལ། རྒན་རིམས་བཞིན་དུ་ཕྱག་འཚལ་ཏེ། དགེ་འདུན་ལ་ཐལ་མོ་སྦྱར་བ་བཏུད་ནས་རྣམ་པ་ལྔས་བརྟག་པར་བྱ་སྟེ། ཅི་བདག་ཚུལ་ཁྲིམས་དང་ལྡན་ནམ། ངོ་ཚར་ཤེས་སམ། འགྱོད་པ་དང་ལྡན་ནམ། བསྡམས་སམ།བསླབ་པ་འདོད་དམ་སྙམ་དུ་རྣམ་པ་ལྔས་སོ།”31ཞེས་པ་ལྟ་བུ་“རྒན་རིམས་བཞིན་དུ་ཕྱག་འཚལ་”ཞེས་ཏེ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་སུ་“ཕྱག་བྱས་”བྱ་བ་ལ་ཕྱིས་ཀྱི་ཞུས་ཆེན་རྣམས་ཀྱིས་“ཕྱག་འཚལ་”ཞེས་བཅོས་པ་མ་ཟད། ཆེས་གནའ་དུས་“རྒན་རབས་ལ་ཕྱག་བྱས་ཏེ། དགེ་འདུན་ལ་ཐལ་མོ་སྦྱར་”ཞེས་ཏེ་ཕྱག་བྱ་བ་དང་ཐལ་མོ་སྦྱར་བ་གཉིས་ཡུལ་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ལ་བཀུར་བཟོ་བྱེད་སྟངས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་སུ་བྱས་ནས་ཐ་སྙད་འདི་གཉིས་ཀྱི་གོ་དོན་གྱི་འཇུག་པ་ལ་རེ་རེ་བཞིན་ལོགས་སུ་ཕྱེ་ནས་བདེ་བླག་ཏུ་གོ་སླ་བ་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱི་མ་གཉིས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་“ཕྱག་འཚལ་ཏེ། དགེ་འདུན་ལ་ཐལ་མོ་སྦྱར་བ་བཏུད་ནས་”བྱ་བ་སོགས་བྲིས་པས་དོན་ཅུང་གོ་དཀའ་བར་སོང་བ་དང་། ཡང་བོད་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་དུས་སྤྱི་ལོ་806ལོར་བཞེངས་པར་གྲགས་པའི་《བཟང་པོ་སྤྱོད་པའི་སྨོན་》ལས། “མྱ་ངན་འདའ་སྟོན་གང་བཞེད་དེ་དག་ལ།། འགྲོ་བ་ཀུན་ལ་ཕན་ཞྀང་བདེ་བའི་ཕྱིར།། ཞིང་གི་རྡུལ་སྙིད་བསྐལ་པར་བཞུགས་པ་ཡང་། བདག་གྀས་ཐར་མོ་རབ་སྦྱར་གསོལ་བར་བགྱྀ།། ཕྱག་ཚལ་བ་དང་མཆོད་(ཅིང་བཤགས་པ་དང་།།རྗེས་སུ་ཡི་རངས་བསྐུལ་ཞིང་གསོལ་བ་ཡི།། དགེ་བ་ཅུང་ཟད་བདག་གིས་ཅི་བསགས་པ།།)”32ལྟ་བུ་ལས་སྔོན་དུ་ཐར་མོ་སྦྱར་བ་དང་དེ་ནས་ཕྱག་འཚལ་བ། དེ་ནས་གསོལ་བ་འདེབས་པ་བཅས་ལ་གཞིགས་ན། དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་དུ་བྱོན་པར་གྲགས་པའི་རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་གི་གསུང་ལས། “ལྷ་མིའི་སྟོན་པ་མཚུམས་མེད་ཉི་མའི་གཉེན་།།རྒྱལ་སྲས་འཇམ་པའི་དབྱངས་དང་རྒྱལ་ཚབ་ཆེ།། འཛམ་གླིང་རྒྱན་མཆོག་རྒྱ་བོད་མཁས་གྲུབ་བཅས།། དངོས་བརྒྱུད་བླ་མའི་ཚོགས་ལ་ཕྱག་བགྱིའོ།”33ཞེས་ཁོང་གིས་ཕྱག་བགྱིའོ་ཞེས་གསུངས་པའང་གནད་འདི་ལ་ཐུག་པར་འདྲ། དེ་བཞིན་བོད་ལྗོངས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་དུ་བཞུགས་པའི་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་གཉིས་》ལས། “རྟའི་ལོ་ལ་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་ཕོ་བྲང་སྐྱིའི་འོན་ཅང་དོ་ན་གཞུགས། སྟོད་སྨད་ཀྱི་དམག་གསར་རྙིང་དང་། ཀུན་ཆེན་བཏུས། གར་ལོག་གི་ཕོ་ཉས་ཕྱག་བཙལ།”34ཞེས་དང་། བསྟན་འགྱུར་ཁྲོད་ཀྱི་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ་》ལས། “ན་མོ་བུད་ངྡྷྰ་ཡ། བམ་པོ་དང་པོ། རྟའི་ལོ་ལ་བཙད་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ཕོ་བྲང་གིའི་འོན་ཅང་རྡོ་ན་བཞུགས། སྟོད་སྨད་ཀྱི་དམག་རྙིང་རྗེད་དང་རྐུན་ཆེན་བཏུལ། གར་ལོག་གི་ཕོ་ཉས་ཕྱག་བཙལ། བློན་ཆེན་པོ་ཞང་ཁྲི་ཟུར་རམ་ཤག་དང་། མང་རྗེ་ལྷ་འོད་ལ་སོགས་པས་རྒྱལ་ས་གནང་མང་པོ་བཅད་དེ། རྔ་རྟ་དང་བ་མར་ཕལ་མོ་ཆེ་ཕྱག་ཏུ་ཕུལ།”35ཞེས་པ་འདི་བོད་བཙན་པའི་དུས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་དང་ལྷག་པར་ཏུན་ཧོང་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་P.T.1288 ཀྱི་ལུགས་སུ་བྱས་ན་“གར་ལོག་གི་ཕོ་ཉ་ཕྱག་འཚལ་”ལྟ་བུའི་ལུགས་སུ་འབྱུང་དགོས་པ་ཡིན་ཀྱང་། འདིའི་ཡིག་ཚགས་གཉི་ག་ལས་“གར་ལོག་གི་ཕོ་ཉས་ཕྱག་འཚལ་”ཞེས་ཏེ་ཕོ་ཉ་དང་ཕྱག་འཚལ་བྱ་བའི་བར་དུ་རྣམ་དབྱེ་གསུམ་པའི་ཕྲད་ཀྱིས་ཆོད་པ་ནི་ཕྱིས་ཀྱི་ཞུས་ཆེན་གྱིས་སྔོན་གྱི་བརྡ་དོན་རྙིང་བ་ལ་ཕྱིས་གོ་དོན་གསར་བས་འགྲེལ་བཤད་བྱས་པར་སྙམ་སྟེ། དེ་བཞིན་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་དུས་སུ་བཞེངས་པའི་ཀོང་པོ་དེ་མོའི་བྲག་བརྐོས་ཡི་གེ་ལས། “དྲྀ་གུམ་བཙན་པོའི་སྲས། གཅེན་ཉ་ཁྱྀ་དང་། གཅུང་ཤ་ཁྱི་གཉིས་ལས། གཅུང་ཤ་ཁྱྀ་ནི་ལྷ་བཙན་པོ། གཅེན་ཉ་ཁྱྀ་ན་རྐོང་དཀར་པོའི་རྗེ།”36ཞེས་དྲི་གུམ་ལ་སྲས་གཉིས་ཏེ་ཤ་ཁྱི་དང་ཉ་ཁྱི་གཉིས་འབའ་ཞིག་ཏུ་གསལ་བར་བྲིས་པ་ཡོད་ཀྱང་། བོད་སིལ་བུའི་དུས་སུ་བྱུང་བའི་ལྡེའུའི་ཆོས་འབྱུང་ལས“གཅེན་ཤ་ཁྲི། འབྲིང་ཉ་ཁྲི།གཅུང་བྱ་ཁྲིའོ།”37ཞེས་དང་། ཉང་ཆོས་འབྱུང་ལས། “དེ་ལ་རྒྱལ་པོ་གྲི་གུམ་གྱི་སྲས་གསུམ་སྤྱུགས་པ་བཙལ་བ་ནི་ཤ་ཀྲི་(ཁྲི)ཀོང་པོར་སྤྱུགས་པ་ཀོང་རྗེ་དཀར་པོ་ཡིན་ཏེ་གདུང་ཆད་དོ། ཉང་ཁྲི་ཉང་པོར་སྤྱུགས་པས་ཉང་བཙུན་རྒྱལ་པོ་ལགས་ཏེ་དེ་ཡང་གདུང་ཆད། བྱ་ཀྲི་སྤྲེའུ་བོར་སྤྱུགས་པས་སྤུ་བོ་ནས་སྤྱན་དྲངས་བས་སྤུའི་རྒྱལ་པོ་རྩད་པོ་ཟེར་རོ། མཚན་ཡང་སྤུ་དེ་གུང་རྒྱལ་དུ་གྲགས་སོ།”38ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་སུ་བཙན་པོ་དྲི་གུམ་ལ་སྲས་གསུམ་ཡོད་པར་བཞེད་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན་བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་བརྡའི་གོ་དོན་འགྱུར་ལུགས་ནི་ཡིག་ཚགས་སྔ་ཕྱི་མི་འདྲ་བ་རྣམས་གོང་བསྒྲིགས་ཏེ་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་བསྡུར་བྱ་དགོས་པ་ལས། རང་འསྣང་གང་དྲན་གྱི་ལུགས་སུ་བྱས་ནས་འགྲེལ་ན་ར་མགོ་ལུག་སྦྱར་ལྟ་བུར་འོང་ཉེན་ཆེ་བར་སེམས།
མཇུག་བསྡུ་བ།
འདི་འདྲའི་རིགས་ཀྱི་བརྡའི་གོ་དོན་འགྱུར་ཚུལ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་བརྡ་དག་གི་གཞུང་རྣམས་སུ་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དང་མིང་གཅིག་དོན་མང་པོ་ལ་འཇུག་ཚུལ་ཞེས་མིང་དུ་བཏགས་པ་ཙམ་ལས། འདིའི་སྐོར་གྱི་དབྱེ་སྟངས་དང་གོ་དོན་ལ་ཞིབ་ཕྲའི་སྒོ་ནས་གཞུང་དུ་བསྡུས་ནས་ལོགས་སུ་ཕྱེ་བ་ཞིག་དེ་སྔ་སུས་ཀྱང་མ་མཛད་ཕྱིན། དོན་གྱི་འགྱུར་བ་ལ་དུས་ཀྱི་སྒོ་ནས་དེ་བས་དབྱེ་ཞིབ་འབྱེད་དཀའ་བ་ཡིན་མོན།འོན་ཀྱང་མེད་པ་ནས་ཡོད་པ་དང་། ཡོད་པ་ནས་འཐུས་ཚང་དུ་གཏོང་དགོས་པ་ནི་བོད་ཕྱི་རབས་པའི་འོས་འགན་དུ་མ་སྐུལ་དང་ལེན་བྱ་དགོས་པ་མ་ཟད། གནའ་རབས་ཡི་གེ་ཞིབ་འཇུག་ལ་བརྡ་དོན་གྱི་འགྱུར་བ་དུས་ཀྱི་སྒོ་ནས་དབྱེ་ཚུལ་འདི་ཤིན་དུ་གལ་ཆེ་བ་དང་། ལྷག་པར་ཐབས་འདི་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་གི་བྱ་བཞག་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་རྩ་བའི་ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་པས་འདི་སྐོར་ལ་རིགས་པ་ཞིབ་མོའི་སྒོ་ནས་འཇུག་པ་གནད་ཆེ།
མཆན་འགྲེལ།
①②③⑥王尧，陈践译注：《敦煌本吐蕃历史文书》，民族出版社，1992年第2期，第68、173、68、54页。
④⑤ འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་ཆེ་ཚང་། 《བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས》 སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད་ཁང་། 2010 P.69 P.69
⑦⑧⑨⑩⑾王尧，陈践译注：《敦煌本吐蕃历史文书》，民族出版社，1992年第2期，第54、19、27、28、44页。
⑿དགེ་བཤེས་འཇིགས་མེད་དམ་ཆོས། 《བརྡ་དག་ཤེས་བྱ་རབ་གསལ》 ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981.3 P.90
⒀དཔལ་ཁང་ལོ་ཙྭ་བ་སོགས། 《ངག་སྒྲོན་རྩ་འགྲེལ་དང་དེའི་ཡང་འགྲེལ》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011.4 P.449
⒁王尧，陈践译注：《敦煌本吐蕃历史文书》，民族出版社，1992年第2期，第71页。
⒂བཙན་ལྷ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས། 《བརྡ་དཀྲོལ་གསེར་གྱི་མེ་ལོང》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1997.5 P.493
⒃⒄⒅⒆དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། 《བོད་ཀྱི་ཤིང་སྤར་ལག་རྩལ་གྱི་བྱུང་རིམ་མདོར་བསྡུས་བཞུགས་སོ》 བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013.5 P.7 P.15 P.28 P.4
⒇དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། 《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》 ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002.4 P.1346
21ཝང་བྱིན་ནོན། 《སངས་རྒྱས་ཆོས་གཞུང་་གི་ཚིག་མཛོད》 མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992.7 P.528
22ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། 《མཁས་པ་འཇུག་པའི་སྒོ》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981.6 P.14
23རྔ་བ་ཁུལ་རྩོམ་སྒྱུར་ཅུས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། 《ས་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གསེར་གྱི་མེ་ཏོག》 ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989.10 P.434
24ཀྲང་དབྱི་སུན། 《བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》(སྨད་ཆ) མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1993.12 P.1735
25དགེ་བཤེས་འཇིགས་མེད་དམ་ཆོས། 《བརྡ་དག་ཤེས་བྱ་རབ་གསལ》 ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981.3 P.55
26 27 28དཔལ་ཁང་ལོ་ཙྭ་བ་སོགས། 《ངག་སྒྲོན་རྩ་འགྲེལ་དང་དེའི་ཡང་འགྲེལ》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011.4 P.19 P.336 P.304
29杨本加：《敦煌藏文写卷根本萨婆多部律摄研究》，民族出版社，2012年第2期，第183页。
30 སྡེ་དགེ་དཔར་གྱི་《བསྟན་འགྱུར་》(ནུ་)དུམ་པའི་ཤོག་ངོས་134ལས་དྲངས།
31东京大谷大学西藏大藏经研究会：《丹珠尔》北京版，Phu.188、P.181b。
32 པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། 《སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་སང་གངས་ཆུ》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011.12 P.109
33 རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་། 《རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་གི་གསུང་འབུམ》 དེབ་དང་པོ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1999.5 P 3
34 བོད་ལྗོངས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་། 《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ》 མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2005.6 P.70
35 སྡེ་དགེ་དཔར་གྱི་《བསྟན་འགྱུར་》(ཅོ་)དུམ་པའི་ཤོག་ངོས་132ལས་དྲངས།
36 པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། 《སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་སང་གངས་ཆུ》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011.12 P.85
37 མཁས་པ་ལྡེའུ། 《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987.6 Ｐ.244
38 ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》 བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010.10 Ｐ.150
