ཚེ་རིང་གིས་བརྩམས། *ཁ་སྒང་དབང་ཕྱུག་གིས་བསྒྱུར། *

        [གནད་བཏུས] རྩོམ་འདིར་ཡིག་ཆ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་པའི་ཆེད་དེབ་ཀྱི་བརྗོད་གཞིར་གྱུར་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་བརྗོད་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་། རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲི་བཞེངས་ཞེས་པ་ཁུངས་སྣེར་བཟུང་སྟེ། ཐོག་མར་བོད་ཡིག་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་འཇུག་སྐོར་དང་། དེ་ནས་ཐེག་ཆེན་ལམ་གཙོའི་གསང་བསྡུས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་དཔྱད་འབྲས་སྐོར་ལ་གླེང་བརྗོད་བྱས་ཡོད།
        [གནད་ཚིག] བོད་རིག་པ། ཡིག་ཆ། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན། །
        ཉེ་བའི་ལོ་འདི་གར་བོད་ཡིག་གནའ་དཔེ་སྐོར་གྱི་དག་སྒྲིག་དང་པར་སྐྲུན་བྱ་བར་སྔ་ན་མེད་པའི་འཕེལ་འགྱུར་ཆེན་པོ་བྱུང་། གནའ་དཔེ་དཔེ་ཚོགས་དེབ་བརྒྱ་ཕྲག་ནས་ཐ་ན་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ནང་། སྔོན་ཆད་ཤེས་རྟོགས་མ་བྱུང་བའི་ལག་བྲིས་མ་མང་པོས་སྔར་བཞིན་ཡིག་ཆའི་ཐོག་མའི་རྣམ་པ་སྲུང་འཛིན་བྱས་ཡོད། དེ་བས་ཀྱང་བོད་དུ་ཉར་བའི་རྒྱ་དཔེ་དཀོན་པོ་དེ་དག་གློག་པར་དུ་བཏབ་པས། འཛམ་གླིང་གི་སཾ་སྐྲྀ་ཏ་ཞིབ་འཇུག་གི་སྡེར་དཔྱད་གཞི་གྱ་ནོམ་སྐྱེས་སུ་བྱིན། དེ་ལྟར་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཡིག་ཆའི་གཞི་མཛོད་བསྐྲུན་པས་རྩ་ཆེའི་ཡིག་ཆ་མང་པོར་དཔྱད་པ་གཏང་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་བསྐྲུན།
        བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་གཅིག་ནི། མུ་ནས་མུར་ཡིག་ཆ་གསར་པ་གང་མང་གསར་རྙེད་བྱུང་བ་དེ་ཡིན། དེ་ལྟར་རྒྱུ་ཆ་གསར་པ་དེ་དག་གིས་གནད་དོན་གསར་པ་བཏོན་པས་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་སྐུལ་འདེད་བཏང་།གལ་ཏེ་བོད་ཡིག་ཡིག་ཆ་ཕོན་ཆེན་འདི་དག་མེད་ཚེ། བོད་རིག་པ་ཞེས་པའང་ཚུགས་ཐུབ་ཏུ་གྲུབ་ཐུབ་མིན་བཤད་དཀའ་བའི་གནས་སུ་མཆིས། དེ་ཕྱིར། ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་འདི་སྲོལ་རྒྱུན་བོད་རིག་པའི་རྨང་གཞི་དང་སྙིང་པོར་གྱུར་ཡོད། མིང་གྲགས་ཅན་གྱི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་དེ་དག་ཀྱང་ཐོག་མར་རང་ཉིད་སྤྲོ་བ་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་གང་རུང་ཞིབ་ཀློག་བྱས་པ་ནས་མགོ་བརྩམས་ཏེ་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ལམ་ལ་ཞུགས་པས། བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་ཤེས་པ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་ཀློག་འགྲེལ་བྱ་རྒྱུ་དེ་བོད་རིག་པ་བའི་གཞི་རྩའི་བྱེད་ནུས་སུ་གྱུར། དེང་རབས་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་ལྟ་བུ་དངོས་དཔང་རིག་ཚན་ཁག་གི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་ཀྱིས་བཙན་ས་ཟིན་ཡོད་དེ། བོད་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་འབུམ་རམས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་ཡིན་ན། ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱེད་པ་དེ་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་གཙོ་བོར་གྱུར་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། ། དེ་ལྟ་ནའང་། ཡིག་ཆ་ཀློག་འགྲེལ་བྱེད་པ་དེས་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་སྔར་བཞིན་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཟིན་ཡོད། ཡིག་ཆ་མང་པོ་གསར་རྙེད་བྱུང་བས་རིག་གཞུང་ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་རྒྱ་བསྐྱེད་དང་། གསལ་པོ་མ་ཡིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་གོ་རིམ་བསྐྱར་འབྲི་བྱེད་པ་སོགས་ལ་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན། དེ་ལྟར་བོད་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་དེ་རྫོགས་ལྡན་དུས་རབས་སུ་སླེབས་པས་ཡིག་ཆ་དངོས་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པ་སྐབས་སུ་བབ།
        རྩོམ་པ་པོ་ཧྲེན་ཝེ་རུང(沈卫荣)གིས་བརྩམས་པའི་ཡིག་ཆ་དང་ལོ་རྒྱུས②ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་འདི་ནི་ཏག་ཏག་སྐབས་བབ་འདིར་པར་དུ་བསྐྲུན་པ་དང་།“བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་བརྗོད་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲི་བཞེངས”ཞེས་བྱ་བ་ནི་དེབ་འདིའི་ཁ་བྱང་ཆུང་བ་ཡིན། ཁ་བྱང་འདིས་དཔེ་དེབ་ཀྱི་བརྗོད་བྱ་མི་འདྲ་བ་གཉིས་གཅིག་བསྡུས་ངང་བསྟན་པ་དང་། བརྗོད་བྱ་དེ་གཉིས་བར་ཁྱད་པར་ཡོད་ལ་འབྲེལ་བའང་ཡོད། དཔྱད་འཇོག་པའམ་རྩོམ་པ་པོས་ཉེ་བའི་ལོ་འགར་གསོག་ཉར་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་གཞིར་བྱས། བོད་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་རིམ་གསར་པ་ལ་དཔྱད་འཇོག་གནང་ཡོད། ལེའུ་རེ་རེར་རྒྱས་བཤད་རང་བཞིན་གྱི་ངོ་སྤྲོད་ལས་གཞན། བྱེ་བྲག་ཏུ་ཞིབ་འཇུག་གི་དཔེར་བརྗོད་ཀྱང་བཀོད་པས་དོན་ལྡན་དུ་མཆིས།
        དཔེ་དེབ་ཀྱི་ལེའུ་དང་པོས་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བོད་ཡིག་ཡིག་ཆའི་རྣམ་གྲངས་མང་པོར་སྤྱི་ཕྱོགས་ནས་མཚམས་སྦྱོར་དང་། ཡང་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་རྒྱལ་བ་དགེ་འདུན་གྲུབ་པའི་རྣམ་ཐར་མི་འདྲ་བར་ཉམས་ཞིབ་གནང་བའི་བསམ་ཚུལ་ལྟར། རྣམ་ཐར་ཡིག་ཆ་དེ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་ཀྱི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་ལ་དཔྱད་འཇོག་བྱས་ཡོད། རྩོམ་པ་པོས་ནུབ་ཕྱོགས་སྐད་ཡིག་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་སྤྱད་དེ། རྒྱལ་དབང་དང་པོའི་རྣམ་ཐར་ངོ་མཚར་རྨད་བྱུང་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ་འཇར་མན་ཡི་གེར་བསྒྱུར་ཅིང་། དེར་ཞིབ་ཅིང་རྒྱས་པར་དཔྱད་བསྡུར་དང་གསལ་འགྲེལ་བྱས་ནས་རྣམ་ཐར་གྱི་ཤུགས་བསྟན་སྦས་དོན་དང་དུས་སྐབས་དེར་འབྲེལ་བའི་སྐོར་རྩད་ཞིབ་བྱས་འདུག། འདི་ལས་རྩོམ་པ་པོར་ཡིག་ཆ་ཀློག་འགྲེལ་བྱེད་པའི་དཀའ་སྡུག་ལ་མྱོང་བ་ཟབ་མོ་ཐོབ་པས། དེབ་ཀྱི་སྔོན་འགྲོའི་གཏམ་དུ“ང་ཚོས་བོད་ཀྱི་བླ་ཆེན་ཞིག་གི་རྣམ་ཐར་ཀློག་འགྲེལ་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ལ་ངེས་པར་དུ་སྒྲིག་རིམ་ཅན་དང་། ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་ཆོས་ལུགས་ནང་དོན་དང་འབྲེལ་ནས་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་དགོས་ལ། རྣམ་ཐར་གྱི་མི་སྣ་གང་འཚོ་བཞུགས་བྱ་སའི་རྒྱ་ཆེའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆོས་ལུགས་རྒྱབ་ལྗོངས་བསྐྱར་མཚོན་བྱས་པའི་སྒོ་ནས། རྣམ་ཐར་གྱི་མི་སྣའི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་གཤིས་སྤྱོད་དང་ལོ་རྒྱུས་མཛད་རྗེས་བསྟན་དགོས”ཞེས་སྤྱི་སྡོམ་བྱས་ཡོད།
        རྩོམ་པ་པོས་ངོ་མཚར་རྨད་བྱུང་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ་ལས། མིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་ས་གནས་སྟོབས་ཤུགས་རིན་སྤུངས་པ་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་གལ་ཆེའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུ་ཆ་གསར་རྙེད་བྱུང་བ་དང་། མ་དག་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་གྱུར་པའི་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་འཁྲུལ་གཞི་ལ་དག་བཅོས་བྱས། རྩོམ་གྱི་བརྗོད་བྱར་གྱུར་པའི་རྒྱལ་དབང་དང་པོའི་རྣམ་ཐར་གཞན་དེ་ནི་ངོ་མཚར་མཛད་པ་བཅུ་གཉིས་ཞེས་པ་ཡིན། དེར་རྩོམ་པ་པོ་གཉིས་ཡོད་པ་ལས་རྒྱལ་བ་དགེ་འདུན་གྲུབ་ཀྱི་དངོས་སློབ་དགེ་སློང་སྤོང་བ་པས་བརྩམས་པའི་མ་ཡིག་ལ། དགེ་སློང་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཁ་བསྐངས་ནས་ཡོངས་སུ་མཇུག་གྲུབ་པར་བྱས་ཡོད། ཡིག་ཆ་ཀློག་འགྲེལ་གྱི་གོ་རིམ་ཁྲོད་རྩོམ་པ་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ཤེས་རྟོགས་བྱ་རྒྱུ་ནི་གནད་འགག་ཅིག་ཡིན་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། འོན་ཀྱང་རྣམ་ཐར་གྱི་མཇུག་བྱང་དུ་རྩོམ་པ་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཤིན་ཏུ་ཉུང་ཞིང་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རྩོམ་པ་པོའི་མཚན་དང་ཆ་འདྲ་བའི་མཁས་པ་ཤིན་ཏུ་མང་བས། དོན་དམ་ངོ་མཚར་མཛད་པ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོ་སུ་ཡིན་ཤེས་རྟོགས་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཧ་ཅང་དཀའ་བའི་གནས་སོ། ། ང་ཚོས་ཡིག་ཆ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་པ་ལས་ཧྲེན་ཝེ་རུང་གིས་བྱེད་ཐབས་དང་ཁུངས་སྣེ་ཇི་འདྲ་སྤྱད་ནས། རྣམ་ཐར་གྱི་རྩོམ་པ་པོ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྩད་ཞིབ་བྱས་པ་རྟོགས་ཐུབ། རྩོམ་པ་པོས་གཤིབ་བསྡུར་གྱི་ལམ་ནས་ངོ་མཚར་མཛད་པ་བཅུ་གཉིས་ནང་། ངོ་མཚར་རྨད་བྱུང་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཀྱི་ནང་དོན་བཀོད་པ་ལས་གནས་ཚུལ་གསར་པ་གཞན་ཅི་ཡང་མེད་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན། དུས་མཚུངས། ངོ་མཚར་མཛད་པ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞིའི་ཐད་ཐུན་མིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་སྟེ། སྟོན་པའི་རྣམ་ཐར་ལྟར་མཛད་པ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་བརྗོད་བྱའི་མི་སྣ་གང་སྔར་བས་ལྷ་ཅན་དུ་བྱས་ཡོད་པར་འདོད།
        ཡིག་འབྲུ་བརྒྱ་ཕྲག་གིས་བླ་ཆེན་ཞིག་གི་མི་ཚེའི་བྱུང་རིམ་བརྗོད་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་རྣམ་ཐར་འབྲི་སྟངས་དང་གཏན་ནས་མི་འདྲ་བར། བོད་ཡིག་གི་རྣམ་ཐར་དེ་དག་ལ་ཡིག་འབྲུ་ཁྲི་བཅུ་ཁ་ནས་ཐ་ན་བརྒྱ་ཕྲག་ལོངས་པའང་ཡོད། རྣམ་ཐར་དུ་མི་སྣ་དང་དགོན་སྡེ། ཡུལ་ལུང་། གསུང་རབ། ལོ་རྒྱུས་དོན་རྐྱེན། ཐ་ན་ནང་དོན་རིག་པའི་ལྟ་དགོངས་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩོད་གཞི་སོགས་ནང་དོན་ཤིན་ཏུ་མང་པོ་འདུས་པས། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལོ་རྒྱུས་དང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། ས་ཁོངས་ལོ་རྒྱུས། མི་རིགས་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས། རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་སོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རྩ་ཆེའི་ཐོན་ཁུངས་ལྟ་བུར་གྱུར། འོན་ཏེ་རྣམ་ཐར་ཞིབ་ཀློག་མ་བྱས་ན་རྒྱུ་ཆ་གལ་ཆེན་གསར་རྙེད་འབྱུང་རྒྱུ་ཕར་ཟད། རྣམ་ཐར་གྱི་གཞི་རྩའི་ནང་དོན་ལའང་གོ་བ་རྙེད་དཀའ་བ་དང་། ཐ་ན་ཆོས་ཀྱི་བརྡ་ཆད་དང་རྗོད་པའི་དཀའ་རྙོག་ནང་ཚུད་ངེས། དེ་བས་ཀྱང་རྣམ་ཐར་མང་ཆེ་བའི་མ་ཡིག་དབུ་མེད་ཡིན་པ་དང་། དེར་སྐོང་ཡིག་དང་ཐ་ན་ཡིག་ནོར་ཡང་ཡོད་པས། ཀློག་འགྲེལ་བྱེད་པའི་དཀའ་ཚད་ཇི་འདྲ་ཡིན་པ་རྗེས་སུ་དཔག་ཐུབ། ཡིག་ཆ་ཀློག་འགྲེལ་གྱི་མ་གཞིའི་ཆ་རྐྱེན་མཐོ་བ་དང་དུས་ཚོད་མང་པོ་གཏོང་དགོས་པ། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་དངོས་ཡོད་དོན་སྙིང་མངོན་ཚབ་ཆུང་བ་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས། ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་འབྲས་དེ་ཡིག་ཆ་གསོག་ཉར་གྱི་གྲངས་ཚད་དང་བསྡུར་ན་ཤིན་ཏུ་ཉམ་ཆུང་། དེ་ལྟ་མོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་མི་སྣའི་རྣམ་ཐར་གསར་རྩོམ་བྱ་བ་ལ་ངེས་པར་སྔོན་གྱི་ཡིག་ཆ་གུང་བསྒྲིགས་པ་དང་། དེ་དག་ལས་རྒྱུ་ཆ་འཚོལ་བསྡུ་བྱ་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་ནས་གལ་ཆེན་ཡིན། གནད་འདི་དཔེ་དེབ་ནང་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་གལ་བོ་ཆེ་ལ་ནན་ཏན་གྱི་ཚུལ་དུ་གདམས་པ་དོན་ལ་གནས་སོ། །
        དཔེ་དེབ་ཀྱི་ལེའུ་གཉིས་པ་དང་གསུམ་པར་ད་ལྟའི་བོད་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་ཚུལ་རྣམས་གུང་བསྒྲིགས་པས། བོད་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ལས་རིང་དུ་འདས་ཏེ། རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། དེ་ལས་ང་ཚོས་རྩོམ་པ་པོའི་འབད་བརྩོན་དང་ཤེས་རྒྱའི་ཚད་ཀྱང་རྟོགས་ཐུབ། སྤྱིར་བཏང་།བོད་ཡིག་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་འཇུག་ཐད་ཕྱི་ནང་གཉིས་ཀྱི་མཁས་པར་ལག་རྗེས་ཡོད་པ་སྨོས་ཅི་དགོས་ཀྱང་། ཕྱིའི་རིག་གཞུང་སྡེ་ནས་བསྐྱར་དུ་ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་པས། དེབ་འདིར་ངོ་སྤྲད་པའི་ལྟ་བ་དང་མཐོང་སྣེ་གསར་པ་གང་མང་ཞིག་ཀྱང་ཕྱི་གླིང་མཁས་པས་ཐོག་མར་བཏོན་པ་ཞིག་ཡིན། ཉི་མ་མེ་གྲོགས་དང་ཆར་བ་ཆུ་གྲོགས་ཀྱི་དཔེ་ལྟར་རིག་གཞུང་གི་གནས་ཚུལ་དང་འཕེལ་རིམ་འདི་དག་རྒྱུས་ལོན་བྱུང་ཚེ། རྒྱལ་ནང་གི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཡར་སྐུལ་གྱི་བྱེད་ནུས་ཐོན་ངེས། ཧྲེན་ཝེ་རུང་གིས་གཙོ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་དེབ་ཅིག་ཤོས་ཏེ། ཅི་ཞིག་ནི་གསང་སྔགས་ཡིན་ཞེས་པའི་ནང་། ཕྱི་གླིང་པའི་གསང་སྔགས་ཞིབ་འཇུག་ཐད་ཀྱི་ཚབ་མཚོན་བརྩམས་ཆོས་མང་པོ་བསྒྱུར་བས་སྔར་བཞིན་མཐོང་ཐོས་གསར་པ་མང་དུ་བསྐྱེད། ཕྱི་གླིང་ལྟར་མ་གཞུང(原典)གི་ལམ་ནས་གསང་སྔགས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་དཔྱད་འབྲས་དེ་འདྲ་རྒྱལ་ནང་དུ་མཐོང་བར་དཀོན། དཔེ་དེབ་འདིར་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་རིམ་གསར་པ་སྔར་བས་མ་ལག་ཅན་དུ་གུང་བསྒྲིགས་པས། དེང་གི་བོད་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་ཕྱོགས་རྒྱུས་ལོན་དང་། སྔོན་ཆད་དོ་སྣང་མ་བྱུང་བའམ་མཐོང་ཆེན་མ་བྱས་པའི་ཡིག་ཆ་ཁག་སྟེ། དཔེར་ན། དུས་རབས་དགུ་པ་ནས་བཅུ་པའི་མཇུག་བར་གྱི་ཏུན་ཧོང་གསང་སྔགས་ཡིག་ཆ་དང་། བརྒྱུད་པ་གཞན་གྱི་ནང་བསྟན་ཆོས་དཔེ། (藏外佛典)རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ། གཏེར་མ། གསན་ཡིག་སོགས་གསར་དུ་ཞིབ་འཇུག་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ཚུད་དེ། ཁ་ཤས་ལ་གྲུབ་འབྲས་ཀྱང་མི་དམན་པ་ཐོབ། ཡིག་ཆ་འདི་དག་གི་ཞིབ་འཇུག་ལས་ཐོབ་པའི་གྲུབ་འབྲས་གལ་ཆེན་གཅིག་ནི། བསྟན་པ་སྔ་དར་དང་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ངོས་འཛིན་གསར་པ་ཐོབ་པ་སྟེ། བསྟན་པ་སྔ་ཕྱིའི་དབྱེ་མཚམས་གསལ་པོ་མིན་པ་དང་།དེ་སྔོན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་དཔྱད་འབྲས་ཁག་ཏུ་བསྟན་པ་སྔ་ཕྱིའི་བར་དུ་མཚམས་བཅད་ཀྱི་དུས་སྐབས་ཤིག་བྱུང་བར་འདོད་པ་ལ་མི་འཐད་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཞེས་ན་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆ་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པར། དེ་མིན་གྱི་ཡིག་ཆ་འབོར་ཆེན་ཞིག་སྔ་མོ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་ཁྱབ་ཡོད་དེ། རང་རེའི་བཀའ་བསྟན་གྱི་ཕྱེད་ཀ་བསྟན་པ་སྔ་དར་སྐབས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིན་པ་དེས་དོན་འདིར་བདེན་དཔང་ཕེར། ཡང་ཕྱི་གླིང་གི་མཁས་པས་དྭགས་པོ་དགོན་པའི་གནའ་དཔེ་ལས་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་ཆ་འདྲ་བའི་ཡིག་ཆ་རྙེད་པ་དང་། རྒྱལ་ནང་གི་མཁས་པས་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཤེར་ཕྱིན་རྙེད་པ་དེའི་སྦྱར་བྱང་ཁྲོད་ཀྱི་ཡིགབྲིས་པའི་མཚན་ཏུན་ཧོང་ཡི་གེར་ཡང་བྱུང་བས། ཡིག་ཆ་རིགས་མི་འདྲ་བ་དེ་གཉིས་ཕྱོགས་ཁག་གཅིག་གི་ཡིག་བྲིས་པས་ཕབ་བཤུས་བྱས་པ་ཤེས་ཐུབ། གནས་ཚུལ་འདི་རྣམས་ཀྱིས་བོད་བཙན་པོའི་རིང་གི་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ཤར་ཏུན་ཧོང་ནས་ནུབ་མངའ་རིས་ལ་ཐུག་གི་བར་ཁྱབ་པའང་གསལ་བཤད་བྱས།རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ③ནི་ནམ་རྒྱུན་བཀའ་བསྟན་གྱི་སྡེབས་སུ་མི་བསྡུས་པར་ལོགས་སུ་བཞག་ཡོད་ལ། དེའི་ཁུངས་དག་མིན་ཐད་བོད་བརྒྱུད་གྲུབ་མཐའི་ཁྲོད་སྔར་ནས་རྩོད་གཞི་ཆེ། བདེན་རྫུན་གྱི་ཕྱོགས་གཏོགས་གཉིས་ལས་ད་དུང་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་བུ་སྟོན་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ལྟ་བུ་དབུ་མར་གནས་པའི་ཕྱོགས་ཁག་ཡིན། ཁོང་གིས་རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་ལ་ཡིན་མིན་གྱི་དཔྱད་འཇོག་གནང་མེད་ལ། ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་བཀའ་བསྟན་དུའང་བསྡུས་མེད། རང་རེའི་བོད་ཀྱི་རྒྱ་གར་པས་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་རྒྱ་ནག་པས་མདོ་རྩོམ་བོད་པས་རྒྱུད་རྩོམ(སུམ་པ་ཆོས་འབྱུང་ལས་དྲངས)ཟེར་བའི་བཤད་ཚུལ་དེ་ལས་བོད་རྣམས་གསང་སྔགས་ཀྱི་གཞུང་རྩོམ་པར་དགའ་བ་ཤེས། དེར་རྙིང་མ་བར་ཟུར་ཟ་བྱས་པའི་ཆ་ལྡན་ནའང་དོན་དངོས་དང་མཐུན་པ་ཞིག་རེད། དཔྱད་འབྲས་ལྟར་ན། རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་གྱི་ནང་དོན་དང་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ཧ་ཅང་རྙོག་འཛིང་ཅན་ཞིག་སྟེ། དེའི་ཁྲོད་ཆོས་ཁུངས་དག་སྔ་འགྱུར་གྱི་གཞུང་འཇམ་དཔལ་མཚན་བརྗོད་ལྟ་བུ་ཏུན་ཧོང་བྲིས་མ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཅན་ཡོད་ལ། དེ་མིན་ཁུངས་མི་གསལ་བའི་གསང་སྔགས་ཀྱི་གཞུང་གང་མང་ཡོད་པ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབས་ཀྱི་གསང་སྔགས་དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་མཆིས། འདི་ལས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྗེས་ཀྱི་བསྟན་པ“འཆོལ་ཉོག”ཏུ་སྤྱོད་པའི་སྣང་ཚུལ་ལམ། ནང་བསྟན་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོའི་སྒོ་ནས་བོད་ཅན་དུ་འགྱུར་མགོ་བརྩམས་པ་མཚོན་འདུག། དེབ་འདིའི་མཚམས་སྦྱོར་ལས་བསྟན་པ་ལྟར། ཕྱི་གླིང་པའི་རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་གཏིང་ཟབ་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལས། ཡིག་ཆ་འདིའི་རིན་ཐང་དང་ཞིབ་འཇུག་དོན་སྙིང་ཡང་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བསྟན་ཡོད།
        དེབ་འདིའི་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་རིག་གཞུང་གནས་ཚུལ་གྱིས་ང་ཚོར་བློ་བསྐྱེད་ཅིག་བྱིན་པ་ནི། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོ་དང་རྒྱུགས་མི་ཆེ་བའི་ཡིག་ཆ་ཕལ་བ་གང་ཡིན་ཡང་དེ་ལ་དེ་མཐུན་གྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་པས། བསྟན་པ་སྔ་དར་སྐབས་བྱུང་བར་གྲགས་པའི་རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་དང་། གཏེར་མའི་གཞུང་དེ་དག་ལ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་འདོད་ཚུལ་ལྟར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་དགག་རྒྱག་མི་རུང་བར། དེའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འཕེལ་རིམ་ལ་རྩད་ཞིབ་བྱས་ནས་ལོ་རྒྱུས་ངོ་མ་ཤེས་རྟོགས་བྱ་དགོས། དེ་བཞིན། ཅུང་སྔ་བར་གྲགས་པའི་ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཡིག་ཆའང་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཚད་མར་མི་འཛིན་པར་ཡིག་ཆ་གཞན་ལ་གཤིབ་བསྡུར་དང་། ནང་བསྟན་གྱི་བསམ་བློའི་ལོ་རྒྱུས་ལྟར་བརྟག་ཅིང་དཔྱད་ན། ད་གཟོད་ཤིག་རལ་དུ་གྱུར་པའི་ཡིག་ཆ་དེ་དག་གི་ནང་དོན་ལ་དཔྱད་ཞིབ་དང་། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དང་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཆའི་འབྲེལ་བ་གསེད་འགྲོལ་བྱ་ཐུབ།བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ཡིག་ཆའི་རིགས་དབྱེ་མང་ཞིང་དཔྱད་འབྲས་རྣམས་ཀྱང་རྒྱ་བོད་དབྱིན་གསུམ་ལས་གཞན་ལྗར་པན། སོག་པོ། ཨུ་རུ་སུ་སོགས་ཡི་གེ་སྣ་མང་ལམ་ནས་བྲིས་པ་དང་། དེ་དག་ཀྱང་དུས་དེབ་སྣ་ཚོགས་སྟེང་ཁ་འཐོར་དུ་ཡོད་པས། འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གནས་ཚུལ་རྣམས་ཆད་ལྷག་མེད་པར་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ནས་ཞིབ་ཅིང་རྒྱས་པར་དཔྱད་འཇོག་སྤེལ་རྒྱུ་ཅུང་དཀའ་བའི་གནས་སུ་མཆིས། དེ་བས་དེབ་འདིའི་རྨང་གཞིའི་ཐོག་མ་ལག་ཅན་གྱི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་འབྲི་ཐུབ་ཚེ། རིག་གཞུང་གི་སྡེར་ལེགས་བྱས་སུ་འགྱུར་ལ་དགའ་བསུའང་མི་དམན་པ་འཐོབ་ངེས།དེབ་འདིའི་བརྗོད་བྱ་གཉིས་པ་ནི་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་གི་སྐོར་ཏེ། རྩོམ་པ་པོས་ལོ་མང་པོར་དཀའ་སྤྱད་འབད་བརྩོན་གྱིས་གྲུབ་འབྲས་གཟེངས་སུ་ཐོན་པའི་རིག་གཞུང་ཁྱབ་ཁོངས་ཡིན། དེའི་གནད་ས་ནི་ཐེག་ཆེན་ལམ་གཙོའི་གསང་བསྡུས(“大乘要道密集”ཞེས་པ་སྟེ། གཤམ་ནས་གསང་བསྡུས་ཞེས་འགོད་རྒྱུ)ཞེས་པའི་བོད་བརྒྱུད་སྔགས་གཞུང་རྒྱ་འགྱུར་མ་དེའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཐུག་ཡོད། གསང་བསྡུས་ཀྱི་པར་གཞིའམ་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར། དེ་སྔ་ཧྲེན་ཝེ་རུང་གི་རྩོམ་ཡིག་ལས་ཞིབ་ཏུ་ངོ་སྤྲད་པ་ལྟར་ཡིན་ལ། འདིར་རིག་གཞུང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཟུར་ཚད་ནས་ཁོ་ཚོའི་བྱ་བར་གདེང་འཇོག་བྱ་བདེ་ཆེད། འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་མཚམས་སྦྱོར་མདོར་བསྡུས་ཤིག་བྱས་ན། 1930ལོར་པེ་ཅིན་གསང་སྔགས་གླིང་གིས་གསང་བསྡུས་རྡོ་དཔར་དུ་བཏབ་པ་ནས་བཟུང་མི་རྣམས་ཀྱིས་དེ་ཉིད་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་མགོ་བརྩམས། དེབ་དེའི་མཇུག་བྱང་དུ་འདི་ལྟར་བཀོད་ཡོད་དེ།གནས་བརྟན་སྡེ་པ་ལྟར་ན། སྟོན་པའི་འདས་ལོ་ཉིས་སྟོང་དགུ་བརྒྱ་ང་བདུན་པའི་ལྕགས་རྟ་ལོར། དཔལ་ལྡན་བླ་མ་རྡོ་རྗེ་འཆང་ཆེན་པོས་རྒྱལ་སའི་བདེ་ཆེན་གླིང་དུ་གཤིན་རྗེ་གཤེད་ཆེན་མོའི་རྡོ་རྗེའི་དབང་བསྐུར། ལམ་གྱི་རིམ་པ་ནས་མགོ་བརྩམས་ཏེ་དམ་ཆོས་ཀྱི་སྲོལ་བཟང་སྤེལ། སྐབས་དེར་སྔོན་དགེ་བསྙེན་ཞིག་གིས་ཉར་བའི་པོད་བཞིའི་བདག་ཉིད་ཅན་གྱི་ཐེག་ཆེན་ལམ་གཙོའི་གསང་བསྡུས་ངོ་བཤུས་མ་འདི་རྙེད་ཅིང་། དེར་བསྡུས་པའི་ཆོས་སྐོར་ཐམས་ཅད་རྣལ་འབྱོར་བླ་མེད་རྒྱུད་ཁོངས་སུ་གཏོགས། དེའི་དཔེ་ཐོག་མ་ནི་ཡོན་རྒྱལ་རབས་དུས་མགོར་ཏི་ཤྲི་འཕགས་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་སོགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་སྒྲིག་གནང་བའི་གླེགས་བམ་བཅུའི་བདག་ཉིད་ཅན་དེ་ཡིན། འཇམ་དབྱངས་བདེ་སྐྱོང་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལོ་ཉེར་ལྔ་པར། ཁྲི་འདུ་ཚ་གཡོལ་ཕོ་བྲང་ནས་པར་སྐྲུན་བགྱིས་པ་པོད་བཞིའི་བདག་ཉིད་དུ་བཏང་སྟེ་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་བཀྲམ། ཡོན་ནས་བཟུང་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་ལྔའི་རིང་། རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱོན་ནང་ཕོ་བྲང་ཁོ་ནར་བཀག་ཉར་བྱས་པས་ཆེས་རྩ་ཆེའི་སྔགས་གཞུང་དུ་གྱུར། དེ་ལ་འདིར་ཆོས་འཆད་སྐབས་གསར་དུ་རྙེད་པ་ནི་གསང་སྔགས་བསྟན་པ་ཆེས་ཆེར་དར་བའི་རྟེན་འབྲེལ་དུ་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ།དེ་ལྟར་ཆན་ལུང་ཁྲི་ལོ་ཉེར་ལྔ་པར(1760ལོ)གསང་བསྡུས་ཐོག་མར་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་ནས་ཕྱིར་མཆེད་དེ་པོད་བཞིའི་བདག་ཉིད་དུ་བཏང་བ་དང་། པེ་ཅིན་གསང་སྔགས་གླིང་གིས་དེ་ཉིད་གཞིར་བཟུང་ནས་རྡོ་དཔར་དུ་བཏབ། 1942ལོར་ནང་བསྟན་ཆེད་མཁས་པ་ལུའི་ཁྲེང(吕澂)གིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུ་ཆ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཞེས་པ་ནི། གསང་བསྡུས་ཞིབ་འཇུག་སྐོར་གྱི་བརྩམས་ཆོས་དང་པོ་ཡིན། ལུའི་ཁྲེང་གིས་ཐོག་མར་ལམ་འབྲས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཡན་ཧུའེ་ཡིས་བསྡུས་པ་ཞེས་པ་དང་། ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་གི་འགྲེལ་པ་ཞེས་པ། ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་གི་དཀའ་འགྲེལ④ཞེས་པ་སོགས་ལས། འབྲེལ་ཡོད་འགྱུར་ཡིག་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྒྲིགས་ཏེ་བོད་ཡིག་གི་ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང⑤ཞེས་པ་དང་བསྡུར་བ་བྱས། དེ་ནས་གསང་བསྡུས་ཁྲོད་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་གསེར་ཕྲེང་བ་ཞེས་པ་དང་། གྲུབ་ཐོབ་བརྒྱད་ཅུ་རྩ་བཞིའི་གསོལ་འདེབས⑥ཞེས་པ་གཉིས་ཀྱི་བོད་ཡིག་བཀའ་བསྟན་གྱི་མ་དཔེ་དང་རྒྱ་འགྱུར་མ་གཉིས་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་ཡོད། ལུའི་ཁྲེང་གི་དེབ་ཀྱི་གླེང་གཞིའི་ནང་གསང་བསྡུས་ལ་དཀར་ཆག་བསྒྲིགས་པ་དང་། རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བའི་ལོ་ཚིགས། གྲུབ་ཆེན་བི་རཱུ་པ་དང་མཻ་ཏྲི་པ་གཉིས་ཀྱི་མི་ཚེའི་མཛད་རིམ། གྲུབ་ཐོབ་དེ་དག་བར་གྱི་བླ་བརྒྱུད་འབྲེལ་བ་སོགས་རྩད་ཞིབ་བྱས་པས་ནང་དོན་ཤིན་ཏུ་ཕུན་སུམ་ཚོགས།ལུའི་ཁྲེང་གིས་བོད་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་དང་རྒྱ་ནག་བསམ་གཏན་པའི་བར་གྱི་འདྲ་ཆོས་དེ་སྟེས་དབང་ཙམ་མིན་པར་ནང་གནས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཞིག་ལ་ཐུག་ཡོད་པར་བཤད། ཁོང་གིས“ཐང་སུང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཡུན་ནན་དང་རྒྱ་གར་བར་གྱི་བགྲོད་ལམ་སྟབས་བདེར་གྱུར་པས། རྒྱལ་ནང་གི་བསམ་བློའི་བཞུར་རྒྱུན་ཕྱི་གླིང་དུ་མཆེད་པ་དེ་ཨོ་རྒྱན་ཡུལ་གྱི་གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་རམ་སྙམ”ཞེས་བཤད། དུས་ཚོད་ཐོག་ནས་ལུའི་ཁྲེང་གི་གསང་བསྡུས་དང་འབྲེལ་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་དེ་དག་ཚུགས་ཐུབ་ཏུ་གྲུབ་པ་ཞིག་མིན། ཁོང་གི་གསང་བསྡུས་ཞིབ་འཇུག་ལ་སྲོལ་འབྱེད་རང་བཞིན་གྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་ནའང་། མི་རྣམས་ཀྱིས་དུས་ཡུན་རིང་པོར་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་ཤེས་ཚོར་མ་བྱུང་བ་ནི་ཕངས་པའི་གནས་སོ། 
དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུ་པར་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་གསང་སྔགས་ལ་མོས་པ་ཅན་ཁག་གཅིག་གིས་ཡང་བསྐྱར་གསང་བསྡུས་ལ་དོ་སྣང་བྱ་མགོ་བརྩམས། 1984ལོར་ཨ་རིའི་དབྱིན་ཏི་ཨན་སློབ་ཆེན་གྱི་པའེ་ཀུའེ་ཙི(白桂兹)ལགས་ཀྱིས། ད་སྔའི་བར་ཤེས་རྟོགས་མ་བྱུང་བར་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པའི་མིང་འོག་ཏུ་བསྡུས་པའི་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཕྱོགས་བཏུས་ཞེས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་མོད། གསང་བ་ལྐོག་གྱུར་གྱི་གསང་བསྡུས་དང་ཁ་གཏོད་དུས་ཡ་གླིང་དབུས་མ་རིག་པའི(中亚学)མཁས་པ་འདིའང་ཅི་བྱ་གཏོལ་བྲལ་གྱི་གནས་སུ་ལྷུང་། ཁོས་ནུབ་གླིང་རིག་གཞུང་གི་སྡེར་དེ་ལྟའི་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཉིད་ད་དུང་ཡང་སློབ་འབངས་ཁྲོད་ན་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་བཞིན་པའི་གནས་ཚུལ་ཙམ་བསྒྲགས་པ་ལས། གཞི་རྩའི་སྟེང་གནད་དོན་ཅི་ཡང་གསེད་འགྲོལ་ཐུབ་མེད། པའེ་ཀུའེ་ཙི་མཁས་པའི་གྲགས་པ་འབར་བས་རྩོམ་ཐུང་དེ་ནི་དཔྱད་འཇུག་མེད་པའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་སེམས་ཚོར་ཙམ་ཡིན་ཡང་སྲིད། 1992ལོར་ཐའེ་ཝན་ཧུའེ་ཧའེ་དཔེ་ཁང(慧海书斋)གིས་ཡང་བསྐྱར་གསང་བསྡུས་དཔར་དུ་བཏབ། དེར་ཁྲེན་ཅན་རྨིན(陈健民)གྱི་ལམ་འབྲས་རྩད་ཞིབ་ཅེས་པའི་དགོངས་དོན་ལྟར། མ་གཞིའི་སྒྲིག་རིམ་དོར་ནས་བསྐྱར་དུ་དཀར་ཆག་བསྒྲིགས་པ་ལ་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་སྡེ་དང་ཉམས་ལེན་གྱི་སྡེ་ཞེས་རིགས་གཉིས་སུ་བཀར་ཡོད། མིང་ཡང་ས་སྐྱའི་ལམ་འབྲས་གསར་བསྒྲིགས་ཞེས་གསར་དུ་བཏགས་ནའང་། ཁྲེན་ཅན་རྨིན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་དེ་ནི་ལྟར་སྣང་ཙམ་དུ་ཟད་དེ། རྒྱུ་མཚན་ཁོའི་སྒྲིག་ལུགས་གང་གསང་བསྡུས་ཀྱི་ལམ་གྱི་རིམ་པའི་གོ་རིམ་དང་རྒྱབ་འགལ་དུ་གྱུར་ཡོད་ལ། དེ་མིན་གསང་བསྡུས་སུ་ལམ་འབྲས་གཅིག་པུས་མ་ཚད། བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་མོ་དང་ནཱ་རོ་ཆོས་དྲུག། བདེ་མཆོག་གི་སྐོར། གཟུངས་གཞུག་རབ་གནས་ཀྱི་སྐོར། མཆོད་རྟེན་གྱི་ཆ་ཚད་སྐོར་སོགས་ཀྱང་འདུས་པས། དེར་ལམ་འབྲས་ཞེས་མིང་འདོགས་མཛད་པ་དོན་ལ་མི་གནས་སོ། ། འདི་ལྟར་བསྐྱར་བསྒྲིགས་བྱས་པས་ཀློག་པ་པོར་རོགས་འདེགས་བསྐྲུན་རྒྱུ་ཕར་ཞོག་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་དཀའ་རྙོག་བསླངས་ཡོད།
        དུས་མཚུངས། བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་ཆེན་མོ་ཝང་ཡའོ(王尧)ལགས་ཀྱིས་གསང་བསྡུས་ལ་དོ་སྣང་བྱུང་། རྒྱ་བོད་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཁོང་སྐུ་འཚོ་བཞུགས་སྐབས་མཐོང་ཆེན་བྱ་སའི་རིག་གཞུང་གི་ནང་དོན་གཅིག་ཡིན། དེའི་ནང་ཐང་བོད་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་དང་། ཡོན་མིང་ཆིང་དུས་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ཡང་ཚུད་པ་མ་ཟད། ཞིབ་འཇུག་ནང་དོན་ཤ་ཁས་ལ་སྲོལ་འབྱེད་ཀྱི་བྱས་རྗེས་བཞག་པས་རིག་གཞུང་སྡེའི་བསྔགས་བརྗོད་ཐོབ། 1996ལོར། ཝང་ཡའོ་ལགས་ཀྱི་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སུ་དར་བའི་བོད་ཀྱི་གསང་སྔགས་དཔྱད་ཞིབ་ཅེས་པར་ཡང་བསྐྱར་གསང་བསྡུས་ལ་དཀར་ཆག་བསྒྲིགས་ནས། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོ་དང་ལོ་ཙཱ་བ་ཁག་གཅིག་གི་མིང་བོད་ཡིག་གིས་བྲིས་ནའང་། དེ་ནི་སྔར་བཞིན་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་འགྱུར་དཔེ་ཞིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ཡོད། 2000ལོར། རྒན་ཁྲེན་ཆིན་དབྱིན(陈庆英)ལགས་ཀྱིས། མི་ཉག་དང་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་བོད་བརྒྱུད་ཆོས་གཞུང་རྒྱ་འགྱུར་མ་ཐེག་ཆེན་ལམ་གཙོའི་གསང་བསྡུས(ས་སྐྱའི་ལམ་འབྲས་གསར་བསྒྲིགས)མདོར་ཙམ་གླེང་བ་ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་སྤེལ། རྒན་ལགས་ནས། དེ་སྔ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་མི་ཉག་ཏུ་དར་བའི་ལོ་རྒྱུས་དང་མི་ཉག་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་དཔྱད་འབྲས་ཅུང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་བླངས་ཡོད་ཅིང་། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་དང་མི་ཉག་གི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཟབ་པས། གསང་བསྡུས་ནང་མི་ཉག་པའི་འགྱུར་ཡིག་ཡོད་པའི་ལྟ་ཚུལ་ཐོག་མར་བཏོན། དེས་གསང་བསྡུས་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྐབས་བསྒྱུར་བར་འདོད་པའི་རིག་གཞུང་དང་ནང་བསྟན་སྡེའི་ནོར་འཁྲུལ་གྱི་ལྟ་ཚུལ་དེར་ཡོ་བསྲངས་པ་དང་། གསང་བསྡུས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་རྙོག་འཛིང་ཡིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས། དེ་མིན། ཐའེ་ཝན་རང་དབང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང(自由出版社)གི་གསང་བསྡུས(1962ལོར་པར་དུ་བསྐྲུན། 2003ལོར་ཡང་བསྐྱར་དཔར)ཀྱི་མགོ་བརྗོད་ཞའོ་ཐེན་ཧྲིས(萧天石)བྲིས་པ་དང་། ནན་ཧོའེ་ཅིན(南怀瑾)གྱིས་མཇུག་བྱང་རིང་པོ་ཞིག་བྲིས་ཡོད།
        དེ་ལྟར་གསང་བསྡུས་ལ་རིག་གཞུང་དང་ཆོས་ལུགས་མཁས་པས་དོ་སྣང་བྱུང་། སོ་སོའི་དཔྱད་པ་གཏོང་ཕྱོགས་མི་འདྲ་ནའང་། གསང་བསྡུས་ཀྱི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་ལ་གདེང་འཇོག་མཐོན་པོ་བྱས་པ་དང་། དེ་ཉིད་ཀྱི་གསང་བའི་ཆའང་རིམ་བཞིན་གསལ་སྟོན་བྱས། དེ་ལྟ་ནའང་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ནི་ཧྲེན་ཝེ་རུང་ཡིན། ཧྲེན་ཝེ་རུང་དང་ཁོས་སྣེ་ཁྲིད་པའི་སློབ་མ་ཚོས་གསང་བསྡུས་ལ་ཕྱོགས་མང་པོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་རྣམས་དེབ་འདིར་མདོར་བསྡུས་ཀྱིས་ངོ་སྤྲད་ཅིང་། ཕྱོགས་གསུམ་ནས་སྤྱི་སྡོམ་བྱས་པ་གཤམ་གསལ་ལྟར།

        དང་པོ། རྒྱ་བོད་ཡིག་ཆ་ཕན་ཚུན་ཞིབ་བསྡུར་གྱི་ཞིབ་འཇུག། ཧྲེན་ཝེ་རུང་གིས་བྲིས་པའི་བུ་སྟོན་རིན་ཆེན་གྲུབ་ཀྱི་བྱང་ཆུབ་ཆེན་པོའི་མཆོད་རྟེན་གྱི་ཚད་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་འགྱུར་མའི་ཞིབ་བསྡུར་ཞེས་པ་དང་། ཞུས་ཧྭ་ལན་གྱིས་བྲིས་པའི་ཀྱེ་རྡོར་རྒྱུད་ཀྱི་མངོན་པར་རྟོགས་པའི་རིན་པོ་ཆེའི་ལྗོན་ཤིང་བོད་རྒྱ་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་བསྡུར་ཞེས་པ། ཧྲེན་ཝེ་རུང་གིས་བྲིས་པའི་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པའི་བླ་མའི་རྣལ་འབྱོར་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་འགྱུར་མའི་ཞིབ་བསྡུར་ཞེས་པ། ཨན་ཧའེ་ཡན་གྱིས་བྲིས་པའི་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏའི་སྒྲུབ་པ་ལུང་སྦྱིན་བོད་རྒྱ་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་བསྡུར་ཞེས་པ། ཨན་ཧའེ་ཡན་གྱིས་བྲིས་པའི་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏའི་ལམ་ཟབ་མོ་བླ་མའི་རྣལ་འབྱོར་རྒྱ་བོད་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་བསྡུར་ཞེས་པ་ལ་སོགས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནི་འདིའི་སྐོར་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་ཡིན། རྒྱ་བོད་མ་ཡིག་གཉིས་ནན་གྱིས་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་པ་ལས་ཕན་ཚུན་གྱི་འདྲ་བའི་ཆ་དང་ཁྱད་པར་རྙེད་ཅིང་། གསང་བསྡུས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་ཁག་གཅིག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དང་། དེའི་བོད་དཔེ་ད་ལྟ་ཡོད་མེད། བརྒྱུད་པའི་ལོ་རྒྱུས། རྒྱ་འགྱུར་མའི་ཁྱད་ཆོས་སོགས་ཀྱང་བསྟན་ཡོད། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་འདིས་ཡིག་ཆ་དེ་དང་དེའི་འབྱུང་ཁུངས་གང་ཡིན་རྩད་བཅད་པས་ཚན་རིག་གི་རང་བཞིན་དང་ཡིད་འཁུལ་བའི་ནུས་པ་ལྡན། གསང་བསྡུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གཞན་དག་ལ་མཚོན་ན། བོད་དཔེའི་ཁྲོད་ནས་མ་དཔེ་དང་ཁུངས་སྣེ། བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་བསྡུས་རེ་རྙེད་ཐུབ་པ་ཡོད་ལ། བོད་དཔེ་ལས་མ་ཡིག་རྙེད་སོན་མ་བྱུང་བའི་མི་ཉག་དུས་སྐབས་ཀྱི“ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ”སྐོར་གྱི་འགྱུར་ཡིག་རྣམས་ལའང་ཞིབ་ཏུ་གསལ་བཤད་བྱས་པ་མ་ཟད། དུས་ཕྱིས་ཐག་གཅོད་པར་དེ་འབྲེལ་གྱི་བསམ་འཆར་ཏེ། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཆོས་སྐོར་གྱི་མི་ཉག་ཡི་གེའི་འགྱུར་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་། ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་མི་ཉག་ནས་ཇི་ལྟར་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ངེས་དགོས་པའི་གལ་གནད་བསྟན་ཡོད། མདོར་ན། གསང་བསྡུས་ཀྱི་ཡིག་ཆའི་འབྱུང་ཁུངས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ཁོ་ཚོས་དཀའ་སྤྱད་ཀྱི་བརྩོན་པ་ལྷོད་མེད་དུ་བསྟེན་ཅིང་དགའ་སྤྲོའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱང་ངེས་ཅན་བླངས་འདུག། མཇུག་མཐར་གོ་དཀའ་བའི་གསང་བསྡུས་ཀྱི་ནང་དོན་ལ་འཕྲལ་མར་ངེས་ཤེས་རྙེད་པ་མ་ཟད། དེའི་སྤྱི་ཁོག་གི་སྒྲིག་རིམ་དང་ལམ་འབྲས་ཀྱི་གྲུབ་ཆའང་ཁོང་དུ་ཆུད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད།
        གཉིས་པ། སྐད་ཡིག་རིག་པའི(语文学) ཞིབ་འཇུག་གི་རྨང་གཞི་སྟེང་། རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས་ཆེན་པོའི་ཁྲོད་གསང་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིན་ཐང་རྩད་འདོན་བྱས་ཡོད། གསང་བསྡུས་ཀྱི་མི་ཉག་དུས་སྐབས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་གི་སྦྱར་བྱང་དུ་ལོ་ཙཱ་བའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་པ་དེས། བོད་བརྒྱུད་གསང་སྔགས་མི་ཉག་ཏུ་ཇི་ལྟར་དར་བའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་ཡོད་མི་སྣར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ལ་རྒྱུ་ཆ་མཁོ་སྤྲོད་གནང་། སྐབས་དེའི་ལོ་ཙཱ་བའི་ཁྲོད་ན་གུ་ཤྲི་དང་ཏི་ཤྲི་ལྟ་བུ་ཐོབ་ཐང་མཐོན་པོ་ཅན་ཡོད་པར་བལྟས་ན། དེ་ནི་མི་སྒེར་དང་དར་ཁྱབ་མེད་པའི་ལས་ཀ་ཙམ་མིན་པར་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གཙོ་རྒྱུགས་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག་པ་རྟོགས། ཧྲེན་ཝེ་རུང་ལ་སོགས་པས་གསང་བསྡུས་ཀྱི་མི་ཉག་དུས་སྐབས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་དང་། ཆུ་ནག་མཁར(黑水城)ནས་རྙེད་པའི་གསང་སྔགས་གནའ་དཔེའི་ཞིབ་འཇུག་བརྒྱུད་དེ། བོད་ནས་བསྟན་པ་བསྐྱར་དར་བྱུང་བ་དང་མཉམ་དུ། བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་དང་ས་སྐྱ་བའི་ལམ་འབྲས་སོགས་མི་ཉག་ཕྱོགས་སུ་རྒྱ་ཆེར་དར་ཏེ་མི་ཉག་དང་རྒྱའི་ཡི་གེར་བསྒྱུར་བའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན། བོད་བརྒྱུད་སྔགས་གཞུང་གི་མི་ཉག་འགྱུར་དང་རྒྱ་འགྱུར་མས་མི་ཉག་དུས་སྐབས་སུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་མི་རིགས་མང་པོར་དར་ཁྱབ་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་བདེན་དཔང་བྱས་པ་མ་ཟད། མི་ཉག་དང་བོད་བར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་ཟབ་པ་དང་། གསང་སྔགས་གསར་མ་དར་སྤེལ་བྱུང་བས་མི་ཉག་དེ་གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་གནས་ཡུལ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་བའང་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད། དཔྱད་འབྲས་འདི་དག་གིས་ང་ཚོའི་མཐོང་རྒྱ་ཆེས་ཆེར་བསྐྱེད། བོད་སིལ་བུའི་དུས་སྐབས་སུ་དམག་འཁྲུག་མཚམས་མེད་དུ་བརྒྱབ་ནའང་། རྒྱལ་ནང་གི་མི་རིགས་ཕན་ཚུན་བར་ནང་བསྟན་འབྲེལ་ཐག་ཏུ་གྱུར་པའི་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་རྒྱུན་ཆད་མ་མྱོང་ལ། ཡབ་མེས་རྣམས་ཀྱིས་འདིའི་ཐད་བཏོན་པའི་རྔུལ་ཁྲག་ལ་ང་ཚོས་སྔར་བས་ཀྱང་གོང་བཀུར་བྱ་འོས། དེ་ལྟར་མི་ཉག་དང་ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྐབས་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཤར་ཕྱོགས་སུ་དར་ཁྱབ་བྱུང་བ་དང་སྔགས་གཞུང་བསྒྱུར་སྤེལ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་ཐག་ཆོད་པས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་འབྲིའི་རེ་བའང་ཇེ་ཆེར་བཏང་། གསང་བསྡུས་སུ་ལོ་ཙཱ་བ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པ་དེའི་མཚན་ལ་བསོད་ནམས་གྲགས(莎南屹啰)དང“རིག་སྔགས་འཛིན་པ”ཞེས་ཀྱང་འབོད། ཁོང་གིས་སྔགས་གཞུང་མང་པོ་བསྒྱུར་བས་མཛད་རྗེས་ཆེ་མོད། འོན་ཀྱང་སྐད་གྲགས་མེད་པ་དང་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུའང་ཁོང་གི་གནས་ཚུལ་བཀོད་པ་མེད། ལུའི་ཁྲེང་སོགས་སྔོན་བྱོན་མཁས་པས་བསོད་ནམས་གྲགས་དུས་སྐབས་གང་གི་མི་ཡིན་མིན་དཔྱད་ཞིབ་མཐིལ་ཕྱིན་བྱ་ཐུབ་མེད། ཧྲེན་ཝེ་རུང་གིས་གསལ་ལ་མ་གསལ་བའི་ཁུངས་སྣེ་དང་། གསང་བསྡུས་ལས་གཞན་པའི་འགྱུར་ཡིག་ཁག་ལ་བརྟེན་ནས་བསོད་ནམས་གྲགས་ཞེས་པ་མིང་རྒྱལ་རབས་དུས་མགོའི་མཁས་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་སྡོམ་ཚིག་རྙེད། ལྟ་ཚུལ་དེར་རིག་གཞུང་སྡེ་ནས་ད་སྔ་ཁས་ལེན་ཐོབ་མེད་ནའང་། དཔྱད་གཞིར་གྱུར་པའི་མི་སྣ་གང་དེའི་མིང་འདྲ་བ་ཙམ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་མི་གཅིག་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་པའི་བྱེད་ཐབས་དང་བསྡུར་ན། ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་འདི་ལས་ཐོབ་པའི་སྡོམ་ཚིག་ལ་ཡིད་རྟོན་རུང་བའི་ཆ་ཅིས་ཀྱང་མཆིས། དེ་ལྟར་བསོད་ནམས་གྲགས་ཀྱིས་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཐད་བཞག་པའི་བྱས་རྗེས་ཀྱང་ཞར་ལ་བསྟན། གསང་བསྡུས་སུ་ས་སྐྱ་པ་དང་བཀའ་བརྒྱུད་པ་ལྟ་བུ་གྲུབ་མཐའ་ཆེ་ཁག་གིས་ཉམས་ལེན་གྱི་མཐིལ་དུ་འཛིན་པའི་ཆོས་སྐོར་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཞ་ལུ་པ་དང་ཇོ་ནང་པ་ལྟ་བུ་གྲུབ་མཐའ་ཆུང་གྲས་ཀྱིས་ཉམས་སུ་ལེན་པའི་ཆོས་གཞུང་ཡང་ཡོད། ངོས་ཟིན་གསར་པ་འདི་དག་གིས་ང་ཚོར་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བསྐྱར་ཞིབ་བྱ་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། གསང་བསྡུས་དང་དངོས་ཡོད་ལོ་རྒྱུས་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་བལྟས་ན། འདིར་ཡིག་ཆ་ལྟ་བུ་སྒོ་ཆུང་ས་ནས་བཏོད་དེ། སྐབས་དེའི་དུས་རབས་དང་རིག་གནས་ཁོར་ཡུག་གི་གནས་སྟངས་རྒྱ་ཆེན་པོ་རྒྱུས་ལོན་པའི་དགེ་མཚན་ལྡན། སྣེ་མང་རྙོག་འཛིང་གི་ཁུངས་སྣེ་མང་པོ་གཞི་གཅིག་ཏུ་སྦྱར་བས། དེ་སྔ་བརྗེད་ཟིན་པའི་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཁྲོད་ཀྱི་གནད་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཁ་ཇེ་གསལ་དུ་བཏང་།
        གསུམ་པ། གསང་བསྡུས་དང་རིགས་འདྲ་བའི་སྔགས་གཞུང་རྒྱ་འགྱུར་མ་གཞན་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ནས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་པ། ཧྲེན་ཝེ་རུང་ལ་སོགས་པས་ཆུ་ནག་མཁར་ནས་རྙེད་པའི་གནའ་དཔེ་དང་། ཐའེ་པེ་ཀུའུ་ཀུང་དངོས་མང་བཤམས་སྟོན་གླིང་། པེ་ཅིན་རྒྱལ་ཁབ་དཔེ་མཛོད་ཁང་བཅས་སུ་ཉར་བའི་གནའ་དཔེ་ལས་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོའི་སྒོ་ནས་སྔགས་གཞུང་རྒྱ་འགྱུར་མའི་ཡིག་ཆ་འཚོལ་སྡུད་ཀྱིས་གྲུབ་འབྲས་ཀྱང་གཟེངས་སུ་ཐོན་པ་བླངས། དཔེར་ན། ཆུ་ནག་མཁར་གྱི་གནའ་དཔེ་ལས་སྒྱུ་ལུས་མན་ངག་ཅེས་པ་དང་། བར་དོ་མན་ངག་ཅེས་པ། འོད་གསལ་དགུ་སྐོར⑦ཞེས་པ་སོགས་གལ་ཆེའི་གསང་སྔགས་ཡིག་ཆ་རྙེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་ཀྲུང་གོའི་རྒྱལ་ཁབ་དཔེ་མཛོད་ཁང་ནས་བི་རཱུ་པ་ནས་བརྒྱུད་པའི་ལམ་འབྲས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཞེས་པ་དང་། ཐུགས་རྗེ་ཆེན་པོའི་གསང་སྒྲུབ⑧ཅེས་པ་སོགས་མི་ཉག་དང་ཡོན་མིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་བརྒྱུད་གསང་སྔགས་ཡིག་ཆ་ཁག་དགུ་དང་། ལིའོ་ཉིང་དཔེ་མཛོད་ཁང་ནས་དཔལ་བདེ་མཆོག་འཁོར་ལོའི་ཟུང་འཇུག་སྒྲུབ་རིམ⑨ཞེས་པ་དང་། ཐའེ་པེ་ཀུའུ་ཀུང་དངོས་མང་བཤམས་སྟོན་གླིང་ནས་དཔལ་ཀྱེའི་རྡོ་རྗེའི་ཚོགས་ཀྱི་འཁོར་ལོའི་བདུད་རྩི་ཐིགས་པ་ཞེས་པ་དང་། དེ་བཞིན་གཙུག་ཏོར་རྗེ་བཙུན་རྣམ་རྒྱལ་མའི་མངོན་རྟོགས་རིམ་པ་ཞེས་པ་སོགས་སྔོན་ཆད་ཟུར་དུ་བཞག་ནས་བེད་སྤྱོད་མ་བྱས་པའི་ཡིག་དེ་དག་རེ་རེ་བཞིན་གསར་རྙེད་དང་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་རྗེས་གསང་བསྡུས་དང་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་ཁུངས་སྣེ་རྩད་གཅོད་དང་། འབྱུང་ཁུངས་རྟོག་ཞིབ། ཕན་ཚུན་གཤིབ་བསྡུར་སོགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་དེའི་བརྒྱུད་སྤེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་པར་བསྟན། ཡིག་ཆ་གསར་པ་དེ་དག་ཐོག་དང་པོར་རིག་གཞུང་སྡེའི་མཐོང་ལམ་དུ་བཀྲམ་པ་དང་། ཡིག་ཆ་དེ་དག་གིས་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བཟུང་བའི་གོ་གནས་ཀྱང་གསལ་བར་བྱས།ཞིབ་ཚགས་དང་དཀའ་ངལ་ཆེ་བའི་ཡིག་ཆ་དག་སྒྲིག་འདིས། ཡིག་ཆ་དངོས་ནི་ཅི་ལྟ་བུ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་།ཡིག་ཆ་རང་སྟེང་ལས་བརྒལ་ནས་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ཇི་ལྟར་གནས་ཐུབ་སོང་བའི་རྒྱུ་མཚན་སོགས་གསལ་པར་བསྟན། དེ་བས་ཀྱང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གཏིང་རིམ་དུ་འཛུལ་ནས། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བས་བསམ་བཞིན་དང་བསམ་བཞིན་མ་ཡིན་པའི་སྒོ་ནས་ལོ་རྒྱུས་དོན་དངོས་འགེབས་བསྐུངས་བྱས་པ་གསེད་འགྲོལ་བྱས། འདིའི་ཐད་བསྔགས་བརྗོད་ཚད་མེད་གནང་དགོས་པ་ཞིག་ནི། ཧྲེན་ཝེ་རུང་ལ་སོགས་པས“ལམ་འབྲས་འཁྲུལ་འཁོར”དང“ལྷ་མོ་བཅུ་དྲུག”⑩སོགས་ལ་ཡང་བསྐྱར་འགྲེལ་པ་བརྒྱབ་པ་དེ་ཡིན། གཟབ་ནན་གྱི་སྐད་ཡིག་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བརྒྱུད་ནས། རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་བཤད་པའི“འདོད་པའི་རོལ་རྩེད”ཅེས་པ་ནི། གསང་སྔགས་ཉམས་ལེན་ཁྲོད་ཀྱི“འཁྲུལ་འཁོར”དང“མཆོད་པའི་བྲོ”ཡིན་པ་ལས“འདོད་པའི་རོལ་རྩེད”དངོས་མིན་པ་དང་། དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ཚད་བརྒལ་གྱིས་རྟོག་བཟོ་བྱས་པ་ཡིན་པའི་སྡོམ་ཚིག་རྙེད། འདི་དག་གིས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བཤད་ཚུལ་ལ་ཡོ་བསྲངས་ཤིང་ནང་བསྟན་ཡིག་ཆ་ཁག་གཅིག་དང་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཇི་འདྲ་ཡིན་པ་ཡང་དག་པར་གསལ་བཤད་བྱས། །
(ཡིག་ཆ་དང་ལོ་རྒྱུས། — བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་བརྗོད་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་རྒྱ་བོད་ནང་བསྟན་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲི་བཞེངས། ཧྲེན་ཝེ་རུང་དང་ཧོའུ་ཧའོ་རན་གྱིས་བརྩམས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་དང་། པེ་ཅིན་སློབ་ཆེན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན། 2016ལོའི་པར་གཞི)

* ཚེ་རིང་། ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་རྒྱལ་ཕྱིའི་མི་རིགས་ཡིག་ཚགས་ཞིབ་འཇུག་ཁང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།
* ཁ་སྒང་དབང་ཕྱུག མཚོ་སྔོན་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།
① འགྱུར་རྩོམ་འདིའི་མ་ཡིག་གི་ཡོང་ཁུངས་ནི། ཀྲུང་གོ་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་ཁག་གིས་གཉེར་པའི2017ལོའི་དཔེ་ཀློག་འདོན་ཐེངས་བཞི་པ་ཡིན། མ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང“从文本出发，正当其时”ཞེས་བཀོད་ཀྱང་། འདིར་གོ་བདེ་བ་དང་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་འཇུག་པ་བདེ་ཆེད་མ་ཡིག་གི་རྩོམ་པ་པོ་དང་གྲོས་བསྡུར་ནས་འགྱུར་ཡིག་ལ་ཁ་བྱང་གསར་དུ་སྦྱར་བ་ཡིན། དེ་མིན། གསལ་བྱེད་དགོས་ངེས་རིགས་ལ་གུག་རྟགས་ནང་རྒྱ་ཡིག་བྲིས་པ་དང་། ཞབས་མཆན་བཀོད་པའང་གསར་དུ་སྦྱར་བ་ལས་མ་ཡིག་ནང་མེད། སྐབས་འདིའི་སྒྲ་སྒྱུར་བྱེད་སྟངས་རྒྱ་བོད་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་བོད་སྒྲ་སྒྱུར་ཤན་སྦྱར་གཞིར་བཟུང་ཡོད།
② སྐབས་འདིའི་དཔྱད་བྱར་གྱུར་པའི་དཔེ་ཆའི་ཁ་བྱང་དང་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་འདི་ལྟ་སྟེ། 沈卫荣、侯浩然：文本与历史：藏传佛教历史叙事的形成和汉藏佛教学研究的建构 [M]，北京：中国藏学出版社、北京大学出版社，2016年。
③ རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་ནི་སྔ་འགྱུར་རྙིང་མའི་རྒྱུད་གཞུང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཤིག་ཡིན། དེར་བསྡུས་པའི་རྒྱུད་མང་ཆེ་བ་ནང་བླ་མེད་སྡེ་གསུམ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆོས་སྐོར་ཡིན་པ་དང་གཏེར་རྒྱུད་ཀྱང་ཡོད། རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་གྱི་ཐོག་མའི་རྣམ་པ་བཀའ་འགྱུར་ཁྲོད་ཀྱི་རྙིང་རྒྱུད་དང་། བཻ་རོའི་རྒྱུད་འབུམ་གཉིས་ལ་ཁུངས་གཏུགས་པའི་བཤད་ཚུལ་ཡོད། བདུད་འཇོམས་ཆོས་འབྱུང་དུ་སྔ་འགྱུར་རྙིང་མའི་རྒྱུད་རྣམས་བཀའ་འགྱུར་སྡེབས་སུ་མ་བཞུགས་སྟབས་དཔེ་ལུང་གཉིས་ཀའི་རྒྱུན་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པར་གྱུར་པ་ལ། ཟུར་འུག་པ་ལུང་དུ་རྒྱུད་འབུམ་རགས་རིམ་བཞུགས(བདུད་འཇོམས་ཡེ་ཤེས་རྡོ་རྗེས་བརྩམས། བདུད་འཇོམས་ཆོས་འབྱུང་།
[M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996:465)ཞེས་བཀོད་པའི་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱི་ལྟར་དཔྱད་ན། ཟུར་འུག་པ་ལུང་གི་རྒྱུད་འབུམ་དེ་ནི་ཕྱིས་ཀྱི་རྒྱུད་འབུམ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་རྩ་བ་ལྟ་བུ་དང་སྔ་ཤོས་སུ་གྱུར་ཡོད་པ་ཤེས། ཕྱིས་སུ་ཅུང་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བ་ནི་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་བའི་ནང་གཏེར་ཆེན་རཏྣ་གླིང་པས(1403-1478)ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་རྒྱུད་འབུམ་ཡིན། དེར་སྔ་མའི་རྒྱུད་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་གཏེར་རྒྱུད་མང་པོ་ཁ་བསྣན་པས་པོད་ཆུང་བཞི་བཅུར་བཞུགས། སྔོན་གྱི་རྒྱུད་འབུམ་རྣམས་སུ་བཀའ་མའི་རྒྱུད་གཅིག་པུ་ལས་མེད་པས། གཏེར་རྒྱུད་རྣམས་འདིའི་སྐབས་སུ་ཐོག་མར་གསར་བཅུག་བྱས་པ་དང་། (རིག་འཛིན་འཇིགས་མེད་གླིང་པའི་རྒྱུད་འབུམ་དཀར་ཆག། [M] སྡེ་དགེ་ཤིང་དཔར་མར་གསལ།)འདིའི་ཡར་སྔོན་དུ་པོད་གྲངས་ཀྱང་འདི་ལས་མང་བ་བྱུང་མེད་དམ་སྙམ། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་རིག་འཛིན་འཇིགས་མེད་གླིང་པས(1729-1798)ལྔ་བ་ཆེན་མོའི་གསན་ཡིག་དང་། སྨིན་གླིང་རྒྱུད་འབུམ་གཉིས་ཀྱི་སྒྲིག་སྟངས་ཀྱི་གོ་རིམ་དང་མཐུན་པར། རཏྣ་གླིང་པའི་རྒྱུད་འབུམ་ལས་གཏེར་རྒྱུད་མང་པོ་ཁ་སྐོང་དུ་བཞག་པ་རྣམས་ཕྲི་ནས་དཀར་ཆག་དང་བཅས་ཁྱོན་པོད་ཉི་ཤུ་རྩ་དྲུག་བཞུགས། ད་ལྟ་བོད་དུ་མ་དཔེའི་ཤིང་པར་དངོས་སུ་བཞུགས་པ་ནི་ཁམས་སྡེ་དགེའི་རྒྱུད་འབུམ་ཡིན། དེ་ནི་སྡེ་དགེའི་བཙུན་མོ་ས་སྐྱོང་ཚེ་དབང་ལྷ་མོའི་སྦྱིན་བདག་འོག་དགེ་རྩེའི་པཎྜི་ཏ་འགྱུར་མེད་ཚེ་དབང་མཆོག་གྲུབ(1761-1829)ཀྱིས་ཞུ་དག་བྱས་ནས་གྲུབ་པ་དང་། ཁྱོན་པོ་ཏི་ཉི་ཤུ་རྩ་དྲུག་ལ། ཆོས་ཚན་བཞི་བརྒྱ་ཉི་ཤུ་རྩ་དགུ། ལྡེབ་གྲངས་དགུ་སྟོང་ཆིག་བརྒྱ་བདུན་ཅུ་དོན་དྲུག་བཞུགས་པ་དེར་ལྔ་བའི་གསན་ཡིག་ལ་གཞི་བྱས་ནས་ཡོ་ག་གསུམ་གྱི་རྒྱུད་སོ་སོའི་གོ་རིམ་མ་འཁྲུགས་པར་བསྒྲིགས་ཤིང་། བཀའ་བརྒྱད་དང་དགོངས་འདུས། རྫོགས་ཆེན་སོགས་ཀྱི་གཏེར་རྒྱུད་གང་མང་ཡང་གཙོ་བོར་མཐོང་ནས་བསྡུས། དེ་དག་ལས་གཞན་འབྲུག་ཡུལ་དུ་འབྲུག་སྒང་སྟེང་རྒྱུད་འབུམ་བྲིས་མ་གསར་རྙིང་གཉིས་དང་། མཚམས་བྲག་རྒྱུད་འབུམ་བྲིས་མ། འབྲུག་དགྲ་མེད་རྩེར་བཞུགས་པའི་རྒྱུད་འབུམ་བྲིས་མ་སྟེ་གྲགས་ཆེ་བ་བཞི་བཞུགས། དཔེ་བཞི་ཆར་པོད་གྲངས་བཞི་བཅུ་ཞེ་དྲུག་བཞུགས། དེ་ནི་རྒྱུད་འབུམ་གྱི་དཔེ་རྒྱུན་རྣམས་ལས་པོད་གྲངས་ཆེས་མང་ཤོས་སུ་སྣང་། རྙིང་མ་རྒྱུད་འབུམ་སྐོར་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་འབྲས་དེབ་འདི་གཉིས་ལ་གཟིགས་རོགས། དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས་པའི་སྔ་འགྱུར་རྒྱུད་འབུམ་རིན་པོ་ཆེ་ཕྱོགས་སྒྲིག་གི་དཀར་ཆག [M] 2009ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན། Helmut Eimer and David Germanoeds .The Many Canons of Tibetan Buddhism. PLATS 2000:TibetanStudies:Proceedings of the Ninth Seminar of the International Association for Tibetan Studies, Leiden:E.J.Brill, 2002.
④ཐེག་ཆེན་ལམ་གཙོའི་གསང་བསྡུས་ནང་བོད་བརྒྱུད་སྔགས་གཞུང་མི་འདྲ་བ་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་གསུམ་གྱི་རྒྱ་འགྱུར་མ་ཕྱོགས་བསྡུས་བྱས་ཡོད། ཕན་ཚུན་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་པ་བརྒྱུད། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྔགས་གཞུང་སྐོར་ཞིག་གི་བོད་ཡིག་མ་དཔེ་ས་སྐྱ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན(1147-1216)དང་། ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། (1182-1251)འགྲོ་མགོན་འཕགས་པ(1235–1280)བཅས་ཀྱི་བཀའ་འབུམ་ལས་ལག་སོན་བྱུང་ཡོད་ཀྱང་། ད་དུང་ནང་དོན་ཆེ་ཁག་གཉིས་ཀྱི་བོད་ཡིག་མ་དཔེ་རྙེད་མེད་པའི་ཁག་གཅིག་ནི། སྐབས་འདིའི“道果延晖集、解释道果语录金刚句记、解释道果逐难记”བཅས་ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་གི་འགྲེལ་པའི་སྐོར་གྱི་དཔེ་ཆ་འདི་གསུམ་ཡིན། ཡིན་ནའང་ནང་དོན་ཐད་ནས་བལྟས་ན། ས་ཆེན་ཀུན་དགའ་སྙིང་པོའི(1092-1158)ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་གི་རྣམ་འགྲེལ་བཅུ་གཅིག་གི་ནང་དོན་དང་འདྲ་བའི་ཆ་ཤིན་ཏུ་མང་། 沈卫荣、侯浩然：文本与历史[M]，北京：中国藏学出版社、北京大学出版社，2016年，第262—263页。
⑤ས་སྐྱ་པའི་ཟབ་ཆོས་གསུང་ངག་རིན་པོ་ཆེ་ལམ་འབྲས་བུ་དང་བཅས་པའི་རྩ་བ་ལྟ་བུ《ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང》ལ། ལམ་འབྲས་བུ་དང་བཅས་པའི་རྩ་བ་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་དང་། ལམ་འབྲས་གསུངས་མདོ་ལྟ་བུ་འབྲི་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་གསུམ་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་ཡིག་ལའང“道果金刚句偈、道果语录金刚句、道果根本金刚句”བཅས་འབྲི་ཚུལ་མི་འདྲ་ཡང་བསྟན་བྱའི་དཔེ་ཆ་གཅིག་ཡིན་པས། འདིར་གཅིག་གྱུར་གྱིས་ལམ་འབྲས་གཞུང་རྡོ་རྗེའི་ཚིག་རྐང་ཞེས་བསྒྱུར་ཡོད།
⑥ འདིའི་རྒྱ་ཡིག་གི་མིང་ལ“成就八十五师祷祝”ཞེས་བཀོད་ཡོད། དེ་ནི་པེ་ཅིན་དང་སྣར་ཐང་བཀའ་འགྱུར་གཉིས་སུ་གྲུབ་ཐོབ་བརྒྱད་ཅུ་རྩ་བཞི་ཞེས་གྲངས་བཅད་པ་མཐུན་ནའང་། སྡེ་དགེའི་བཀའ་འགྱུར་ནང་ས་ར་པའི་རྗེས་ལ་ས་ར་སུ་ཞེས་པ་ཞིག་གསར་དུ་བསྣན་པས་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་ལྔར་གྱུར། རྒྱ་ཡིག་ཏུའང་དེ་ཉིད་ལྟར་གྲུབ་ཐོབ་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་ལྔར་བྱས། 吕澄：汉藏佛教关系史料集[M]，成都：民国三十一年印行，XIV