[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་དུས་ནི་བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་མང་ཙམ་བྱུང་བའི་དུས་ཤིག་དང་། སྲིད་དོན་རིག་གནས་རྙོག་འཛིང་ཅན་དང་འགྱུར་བག་ཅན། ཟིང་ལྷོང་ཅན། འགལ་འཐབ་ཅན་གྱི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན། དུས་སྐབས་དེའི་སྲིད་ལུགས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་རིམ་མཐུད་དུ་བྱུང་བ་ནི། ཐོག་མའི་བོད་སོག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང་གི་དུས་སྐབས་ནས། རིམ་གྱིས་སྐྱ་བོས་བོད་སྲིད་སྐྱོང་བའི་ཕྱོགས་སུ་གོམ་ཁ་བསྒྱུར་པ་དང་། དེ་ནས་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་བྱུང་སྟེ་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་ལམ་ལུགས་དངོས་སུ་དར་བ་ན། སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་ཀྱང་དེའི་ཞར་ལ་བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་མངོན་པར་བྱུང་སྟེ། བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་རྒྱུན་རིང་བ་ཐེབས།
[གནད་ཚིག] དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་། སྲིད་ལུགས། འགྱུར་ལྡོག
དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་དབང་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་ཞིང་བྲན་བཀའ་དབང་ལམ་ལུགས་ལག་ཏུ་བསྟར་བའི་དམིགས་བསལ་དུས་རིམ་ཞིག་ཡིན་ལ། སྐབས་དེའི་སྲིད་དོན་ལམ་ལུགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཙམ་མ་ཟད། དེང་གི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་དང་། རིག་གནས་སེམས་ཁམས། ཆབ་སྲིད་བདེ་འཇགས་སོགས་ལའང་དངོས་བརྒྱུད་གང་རུང་ནས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་ངོས་ཐད་ནས་བལྟས་ན། ལོ་ངོ་བཞི་བརྒྱ་ལྷག་རིང་གི་དུས་རིམ་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་རིག་གནས་འདུ་ཤེས་ངོས་ཐད་ནས་གཅིག་གྱུར་ཅན་དང་སྒེར་གཅོད་ཅན། ཆིག་རྐྱང་ཅན་དུ་ཕྱོགས་བཞིན་ཡོད་མོད། སྲིད་དོན་རིག་གནས་ཐད་ནས་དཔགས་ན་རྙོག་འཛིང་ཅན་དང་འགྱུར་བག་ཅན། ཟིང་ལྷོང་ཅན། འགལ་འཐབ་ཅན་དུ་ཁ་ཕྱོགས་པའི་སྣང་ཚུལ་མཐོང་ཐུབ། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྐབས་ནི་བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་མང་ཙམ་བྱུང་བའི་སྐབས་ཤིག་དང་། ཆོས་སྲིད་འགན་འཛིན་ཕྱོགས་གཉིས་པོས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་སྐྱོང་ཐབས་འཚོལ་ཞིབ་མང་ཙམ་བྱས་པའི་དུས་ཤིག་རེད། དུས་སྐབས་འདིའི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ཐད་ལ་དེང་སྐབས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་མང་ཙམ་ཡོད་པ་མངོན་སུམ་ཡིན་ལ། ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་མཚན་སྙན་རྒྱས་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་བུའང་འགའ་རེ་འདུག་མོད།[1]ཞིབ་ཏུ་བརྟགས་ན། འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་ཀྱི་དབང་གིས་སམ། ཡིག་ཆའི་བསྡུར་དཔྱོད་ཀྱི་རྐྱེན་ནམ། བསམ་གཞིག་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་བློ་ཡི་ཞེན་རིག་མི་འདྲ་བ་བཅས་གང་ལྟར་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་དུས་རིམ་དགར་སྟངས་དང་། སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་རྒྱུ་ཁུངས། སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་དགེ་སྐྱོན་སོགས་ལ་རང་རང་གི་དཔྱད་པའི་ནུས་པ་སྔོན་དུ་སོང་བ་སྨོས་མེད་ཡིན་རུང་། དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་རྗེས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་གནས་སྟངས་དངོས་དང་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས་དྲང་ཐད་ནས་བལྟས་པ་ཡིན་ན། བསྐྱར་དུ་དཔྱད་དཔོག་དང་གསར་དུ་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་དགོས་ས་མང་ཙམ་འདུག་པར་དམིགས་ཏེ། ཆེད་དུ་དཔྱད་རྩོམ་འདི་བྲིས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ཆེད་རམས་པ་དག་ལ་དཔྱད་གཞིར་ཕུལ་བ་ལགས།
དང་པོ། བོད་སོག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་སྲིད་དོན་སྐྱོང་བའི་ཆོས་སྲིད་ཡ་བྲལ་གྱི་དུས་སྐབས།
སྤྱི་ལོ1642ལོའི་ཟླ4པའི་ཚེས5ཉིན། སོག་པོ་ཨོ་རོད་ཇུང་གར་བ་གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱིས་བོད་གཙང་ཕྱོགས་སུ་དམག་དྲངས་པའི་མཇུག་འབྲས་ལ། སེར་སྐྱ་བགྲང་གིས་མི་ལང་བའི་དབུས་སུ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་གསེར་གྱི་ཁྲི་འཕང་མཐོན་པོར་བཞུགས་སུ་གསོལ་ཏེ་བོད་ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་གྱི་ས་ཆ་རྣམས་ཡུལ་མི་དང་བཅས་པ་འབངས་སུ་ཕུལ་ཅིང་། [2] ཁོ་རང་ཉིད་རིགས་རྒྱུད་དང་བཅས་པ་མཆོད་སྦྱིན་དུ་འབུལ་བར་མཛད་པ་དང་འབྲེལ། [3] ཞལ་ངོ་བསོད་ནམས་ཆོས་འཕེལ་ལ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་གོ་གནས་ཕུལ་ཏེ་ཆབ་སྲིད་བསྐྱངས་པ་དང་། [4] སོག་རྒྱལ་རང་གིས་རྒྱལ་པོའི་མཚན་བཟུང་སྟེ་རྒྱབ་རྟེན་དམག་དཔོན་བྱས་པས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་དབང་དངོས་སུ་བྱུང་། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་སྲིད་དབང་གི་ཐོག་མའི་འགན་འཛིན་སུ་ཡིན་ཐད་ལ་དེང་སྐབས་བཤད་ཚུལ་མི་མཚུངས་པ་འགའ་རེ་འདུག་མོད། མདོར་བསྡུས་ན་རིགས་གཉིས་ཏེ། དང་པོ་ནི་གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱིས་བོད་ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པར་ཕུལ་བ་ཡིན་པར་བཤད་པ་དེ་དང་། གཉིས་པ་ནི་གུ་ཤྲཱི་ཧན་དང་ཁོའི་བུ་ཚ་དག་ནི་དབང་སྒྱུར་མཁན་དངོས་ཡིན་ལ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐད་ནས་བོད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་བཟོ་མཁན་ཁོ་ན་ཙམ་ཡིན་ཟེར་བ་དེ་རེད། འདོད་ཚུལ་འདི་གཉིས་པོར་སོ་སོའི་ལུང་རིགས་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད་ཚང་བ་སྨོས་ཅི་དགོས་ཀྱང་། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པའི་ཆོས་ལུགས་བདག་དབང་དང་ཁོང་གི་མཚན་སྙན། གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱི་དམག་དོན་སྟོབས་ཤུགས། སྡེ་བའི་ཆབ་སྲིད་གོ་གནས་སོགས་གང་ཡིན་རུང་སྐབས་དེའི་ཆབ་སྲིད་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད་ཕྱོགས་གཅིག་གི་སྟོབས་ཤུགས་ཁོ་ནས་སྲིད་འཛིན་མི་ཐུབ་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་དཔྱོད་རམས་པ་དག་ལ་མཚོན་ན་གསལ་པོར་ངེས་ཐུབ་པ་ཞིག་དང་། མི་སྣ་གཅིག་གིས་སྲིད་དོན་གཅིག་གཅོད་བྱེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཕྱི་ནང་གང་ནས་བལྟས་རུང་མི་ཚང་བ་ཞིག་རེད། དེའི་ཕྱིར། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་རྣམ་པ་དངོས་ནི། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ནི་ཆེས་མཐོའི་དབང་འཛིན་པ་དང་། རྒྱལ་པོ་ནི་དམག་སྲིད་དབང་ཆ་འཛིན་མཁན། སྡེ་སྲིད་ནི་བོད་ཁུལ་གྱི་སྲིད་འཛིན་མི་སྣ་ཡིན་པ་དེའོ། །(ཡང་ལ་ལས་སྡེ་སྲིད་ནི་དགེ་ལུགས་པའི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་དུ་ཡོད་པའི་ཆེས་མཐོའི་འཐུས་ཚབ་ཡིན་པར་བཤད་རུང་། དེ་འདྲའི་ཚབ་བྱེད་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ཤིག་རྙེད་དཀའ་སྙམ།)དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་སྲིད་དབང་གི་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་ནི། བོད་སོག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་ལ། དེའང་ཆོས་ལུགས་དང་སྲིད་དོན་སོ་སོར་བགོས་ཏེ་སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་འཚོལ་ཞིབ་བྱས་པའི་དུས་ཤིག་རེད། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐད་ནས་བརྗོད་ན། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ནི་མིང་ཐོག་ནས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་དབང་འཛིན་པ་ལྟ་བུར་བཀུར་ཡོད་རུང་། སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ལ་དཔྱོད་སྐབས་ཐོག་མའི་དུས་སུ་ཁོང་གིས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དབང་ཆ་བེད་སྤྱོད་དང་ཆོས་ཀྱི་གཞི་འཛིན་གཙོར་བཟུང་བ་ལས་སྲིད་དོན་ལ་ཁ་དབང་བཀོལ་ལུགས་མི་སྣང་བ་དང་། སྐབས་དེའི་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བཞག་ནི་སྡེ་སྲིད་རིམ་པས་དོན་བསྟར་ལག་ལེན་བྱས་པ་འབའ་ཞིག་རེད། སོག་རྒྱལ་ལ་མཚོན་ན་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཁྲོད་དབང་ཤུགས་ཆེ་ལ་དམག་དོན་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱང་མི་དམན་པ་མཆིས་པ་དངོས་གནས་ཡིན་རུང་། བོད་སྤྱིའི་སྲིད་དོན་གྱི་ལས་སྣེ་ཁག་ལ་ཐད་ཀར་བཀོད་ཁྱབ་བྱས་ལུགས་མེད་པ་དང་། སོ་སོས་རང་དོན་ལས་མོ་སྣེ་འཛིན་བྱས་པར་བརྟེན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་དམིགས་བསལ་སྲིད་དབང་སྟེ“སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང”དངོས་སུ་བྱུང་།
སྐབས་འདིར་དོན་ལ་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་ཡིན་ནའང་། ང་ཚོས“སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང”ཞེས་འབོད་དོན་ནི། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ཚུལ་ལ་ཞིབ་ཏུ་བརྟགས་ཚེ། ཐོག་མའི་དུས་འདི་ནི་ལྔ་པ་ཆེན་མོ་དང་སྡེ་སྲིད། སོག་པོའི་རྒྱལ་པོ་བཅས་ཕྱོགས་གསུམ་གྱི་དབང་འཛིན་པས་གྲུབ་པའི་སྲིད་དབང་ཞིག་ཡིན་ལ། དེའང་སྲིད་ཀྱི་གཉེར་ཁ་དོན་གྱིས་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་མིང་ཐོག་ནས་བགྱི་བཞིན་ཡོད་པས་ན། སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང་ཞེས་པའི་ཆེད་སྤྱོད་མིང་བརྡ་འདི་སྦྱར། འོན་ཀྱང་། འདིས་སྡེ་སྲིད་ནི་བོད་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་དབང་འཛིན་པ་ཡིན་པའི་དོན་མིན་ཏེ། སྡེ་སྲིད་ཐོག་མ་རང་ཡང་གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱིས་བསྐོས་པ་ཞིག་དང་། དེ་ཉིད་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པའི་ཕྱག་མཛོད་ཅིག་ལས་མ་འདས་པས་རེད། ཕྱག་མཛོད་བསོད་ནམས་རབ་བརྟན་ནས་བཟུང་། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཐོག་མའི་དུས་སུ་སྡེ་སྲིད་ཁག་གིས་ལོ་བརྒྱད་ཅུ་ལྷག་ལ་སྲིད་བསྐྱངས། དེ་བས། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་ནི་བོད་རིགས་ཁོ་ནས་བཙུགས་པ་ཞིག་མིན་ལ། སོག་པོ་ཧོ་ཤོད་ཚོ་པས་བཙུགས་པ་ཞིག་ཀྱང་མིན་པར། སོག་དམག་གི་ཐད་ཀའི་སྲུང་སྐྱོབ་འོག་བོད་སོག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་བཙུགས་པའི་སྲིད་དབང་ཞིག་ཡིན།
སྡེ་སྲིད་ཐོག་མ་དག་ནི་རྒྱལ་པོའི་འོག་གི་དཔོན་སྣ་ལྟ་བུར་ཡོད་པས། ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན་སྡེ་སྲིད་ཐོག་མ་འགའ་ནི་རྒྱལ་པོའི་མིང་ཐོག་ནས་བསྐོ་འཇོག་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ལ། ཕྱིས་གུ་ཤྲཱི་ཧན་སྐུ་འདས་ཏེ་ཆབ་སྲིད་ལ་མཁས་པའི་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་སྲིད་ཀྱི་གཉེར་ཁ་དངོས་སུ་བཟུང་བ་ན། རྒྱལ་པོས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱེད་པར་མི་འཐད་པའི་རྣམ་འགྱུར་གྱིས་སོག་རྒྱལ་དང་སྡེ་སྲིད་བར་འགལ་བ་བྱུང་། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པར་མཚོན་ནའང་། ཐོག་མར་བོད་ཀྱི་དམག་སྲིད་དབང་ཆ་གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལ་མི་སྤྲོད་ཐབས་མེད་ལྟ་བུས་རང་གི་ཆོས་ལུགས་བདག་དབང་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱིས་སྡེ་སྲིད་ལ་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་མ་སྤྲད་ཀྱང་། ཕྱིས་སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་དྲག་དཔུང་ཆགས་པ་དང་བསྟུན་སྔོན་གྱི་བྱེད་ཐབས་བསྒྱུར་ཏེ་སྡེ་སྲིད་རྣམས་རང་ཉིད་ཀྱིས་དངོས་སུ་བསྐོ་འཇོག་བྱས་ཤིང་། ལྷག་པར་དུ་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི་དུས་སུ་དབང་ཆ་ཡོད་ཚད་སྡེ་སྲིད་ལ་སྤྲད་པ་ཞིག་རེད།
གཞན་ཡང་། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པས་སོག་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱི་དམག་དོན་རྒྱབ་སྐྱོར་འོག་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཐོག་མའི་དུས་རིམ་གྱི་སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང་བཙུགས་པ་དང་། བོད་ནང་ཁུལ་ཞི་འཇགས་ཡོང་བའི་ལས་དོན་ཡང་རབ་དང་རིམ་པ་སྤེལ་ཡོད།སྐབས་དེར་བོད་སྲིད་གཞུང་གི་མཛད་སྒོའི་སྐབས་གདན་གནས་མཐོ་དམན་གྱི་གཏན་འབེབས་ཀྱང་ཞིབ་ཕྲ་མཛད་འདུག་སྟེ། དེ་རྣམས་ཀྱི་ཐོག་མ་ཁོ་ནར་དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱ་པ་བཀུར་ཏེ། དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱ་པ་དང་དཔལ་ཕག་མོ་གྲུ་པའི་གདུང་རྒྱུད་གཉིས་མཆོག་ཏུ་བཀུར་བར་མཛད་པ་དང་། བཀའ་བརྒྱུད་བླ་ཆེན་སྟག་ལུང་པ་དང་། ཀརྨ་ཞྭ་དམར་ནག་རྣམས་དགའ་ལྡན་ཁྲི་པ་ལས་ཀྱང་གདན་ཐོབ་མཐོ་བར་མཛད་ཅིང་། དེ་མིན་འབྲུག་པ་དང་སྒམ་པོ། མཚུར་བུ་དྲུང་པ། ཁམས་རི་བོ་ཆེའི་ཆོས་རྗེ། འབྲི་ཁུང་གི་བླ་མ་སོགས་ལ་དགའ་ལྡན་ཁྲི་པ་དང་མཉམ་པའི་གདན་ཐོབ་གནང་འདུག [5] འདི་འདྲའི་བྱེད་ལུགས་ནི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་བདག་པོ་དགེ་ལུགས་པས་རང་སྲིད་བརྟན་འཇགས་ཡོང་ཆེད། བོད་དུ་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་བ་དང་མཚན་སྙན་རྒྱས་པའི་ཆོས་སྲིད་དབང་འཛིན་ཚོགས་ཁག་རྣམས་ལ་འཇམ་བྲིད་ཚུར་འགུག་གི་བྱེད་ཐབས་ལག་ཏུ་བསྟར་བ་ཞིག་རེད་སྙམ།
1. མན་ཇུ་དང་བོད་བར་གྱི་ཐོག་མའི་འབྲེལ་བ།
སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་ལ་གཞིགས་ན། མན་ཆིང་གིས་གནམ་འོག་དབང་དུ་བསྡུ་བར་སོག་པོའི་ སྟོབས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་པའི་ཚད་ཆེས་ཆེ་ཞིང་། སོག་པོ་དབང་དུ་བསྡུ་བར་དགེ་ལུགས་པའི་སྟོབས་ལ་བརྟེན་ཚད་ཆེས་ཆེ་བར་སྣང་། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པ་ནས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་བོད་འབྲེལ་ལོ་རྒྱུས་ནི། སོག་པོ་དང་མན་ཇུ་མི་རིགས་གཉིས་ལ་བལྟོས་ཏེ་བརྗོད་དགོས་པར་གྱུར་ཡོད།
1638ལོར། ཆིང་ཐའེ་ཙུང་གིས་ཁྲི་ཁྲིན་སོགས་མངགས་ཏེ“ཐུ་བྷོད་ཧན”དང“ཐོ་ཁུ་ཐོ་ཆེན་པོ”ལ་འཕྲིན་ཡིག་བཏང་བའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་པ་ནི། [6] ད་ལྟའི་བར་ལོ་རྒྱུས་སུ་འཁོད་པའི་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་ཆེས་མཐོའི་དབང་འཛིན་པས་བོད་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་པར་བཏང་བའི་འཕྲིན་ཡིག་ཆེས་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་ལ། འཕྲིན་དེའི་ནང་བཀོད་པའི“ཐུ་བྷེ་ཐུ་ཧན( 土伯特汗)”ཞེས་པ་ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་པའི་དོན་ཏེ། སྐབས་དེར་བོད་སྲིད་གཙང་བ་སྡེ་སྲིད་རྒྱལ་པོས་སྐྱོང་བཞིན་པས་ན། གཙང་བ་སྡེ་སྲིད་ཡིན་ངེས་གཏན་དང་། ཡང་ཐོ་ཁུ་ཐོ་ཆེན་པོ་སྟེ“大图克图”ཞེས་པ་འདི་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་བླ་ཆེན་སྤྲུལ་སྐུ་ཞིག་ལ་གོ་དགོས་པ་སྨོས་མེད་ཡིན་ལ། ཆེན་པོ་ཞེས་པའི་ཐོབ་སྦྱར་བ་དང་སྐབས་དེའི་ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའི་འཕོ་འགྱུར་རམ་ཕྱིས་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ་ལ་གཞིགས་ན་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཡིན་པར་ཐེ་ཚོམ་སྐྱེས་མི་དགོས་པས། ཆིང་རྒྱལ་རབས་འཛུགས་མཁན་མན་ཇུ་གོང་མའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱིས་སྐབས་དེ་ཤེད་ནས་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལ་ཆ་རྒྱུས་ངེས་ཅན་ལོན་ཡོད་པ་རྟོགས་ནུས།1639ལོར། ཆིང་ཐའེ་ཙུང་གིས་ཡང་བསྐྱར་ཚ་ཧན་བླ་མ་གཙོས་པའི་འཐུས་ཚབ་བོད་དུ་མངགས་ཏེ་བོད་དང་འབྲེལ་ལམ་བྱུང་།
འོན་ཀྱང་འདིར་ཤེས་རྒྱུ་ཞིག་ལ། དུས་དེ་ནི་དབུས་གཙང་སྡེ་གཟར་རྒྱུན་མར་འབྱུང་བཞིན་པའི་སྐབས་ལ་འཁེལ་ནའང་། མན་ཇུ་སྲིད་འཛིན་པས་སྡེ་སྲིད་གཙང་པའི་སྲིད་དོན་དབང་ཆ་དངོས་ལ་བརྩི་བཀུར་ཞུ་བཞིན་པ་ནི། ཆིང་ཐའེ་ཙུང་གིས་སེ་ཆེན་ཆོས་རྗེ་ཕྱིར་བོད་དུ་ཕེབས་སྐབས་བོད་ཀྱི་བླ་སྤྲུལ་ཆེ་ཁག་དུ་མར་འཕྲིན་ཡིག་བསྐུར་པ་ལས། འཕྲིན་ཡིག་ཁྲོད་ཆོ་ལོ་དང་གོ་གནས་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་ཅི་ཡང་བྱུང་མེད་ལ། སྡེ་སྲིད་གཙང་པར་སྤྲིངས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་ཁྲོད། ཁོས་སྡེ་སྲིད་གཙང་པའི་གནས་བབ་ལ་སེམས་ཁུར་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་བརྗོད་ཡོད་ཅིང་། [7] ཟུར་ཤུགས་གང་རུང་ནས་ཆིང་ཐའེ་ཙུང་གིས་སྡེ་སྲིད་གཙང་པ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐྱ་བོའི་དབང་སྒྱུར་པ་བྱེད་པའི་འདོད་བློ་མངོན་ཡོད་པ་ལས་མཐོང་ཐུབ།
2. མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལ་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པ།
སེ་ཆེན་ཆོས་རྗེ་དང་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་ཕོ་ཉ་བོད་དུ་འབྱོར་ནས་ཅུང་མ་འགོར་བར། གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱིས་ཕོ་ཉ་ཀྲུང་གོའི་བྱང་ཤར་ས་ཆར་མངགས་ཏེ་རང་འགུལ་ངང་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ནང་སར་གདན་དྲངས་ན་ལེགས་ཚུལ་ཞུས་པའི་བཟོ་ཐོན་འདུག [8] ཡིན་ནའང་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པར་གོང་མ་ཤན་ཙིའི་གདན་འདྲེན་ཞུ་ཡིག་འབྱོར་བ་ན་དེ་མ་ཐག་ཁས་མ་བླངས་པར་ཕོ་ཉ་མངགས་ཡོད་པ་རེད། ཚུལ་འདི་ལས་རྟོགས་ཐུབ་པ་ནི། ཕྱོགས་སོ་སོའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་མི་འདྲ་བའི་རྐྱེན་གྱིས་སྲིད་དོན་ལྟ་སྟངས་སྣ་ཚོགས་བཟུང་བ་དེ་ཡིན་ལ། ལྷག་པར་དུ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་མན་ཇུ་དབང་འཛིན་པ་གང་ཡིན་རུང་ཧ་ཅང་སེམས་ཆུང་དང་གཟབ་ནན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་བསྐྱངས་ཡོད་འདུག ལྔ་པ་ཆེན་མོ་པེ་ཅིང་ལ་ཕེབས་པའི་བར་དུ། ཕྱོགས་གཉིས་ཀྱི་བར་ཕན་ཚུན་ཕོ་ཉ་གཏོང་རེས་དང་འཕྲིན་ཡིག་འབུལ་རེས་བྱས་པ་མང་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཕན་ཚུན་རྒྱུས་ཡོད་དང་མ་འོངས་པའི་སྲིད་ལུགས་འཕེལ་ཕྱོགས་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ལྟ་ཚུལ་རིམ་གྱིས་བྱུང་བར་མངོན།
ཕྱིས་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ནང་སར་ཕེབས་རྗེས། ཆིང་ཧྲི་ཙུའུ་ཡིས་ཁོང་ལ་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པ་དང་མཉམ་དུ། རྒྱང་རིང་བོད་དུ་ཡོད་པའི་གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལའང“གཞུང་བཟང་བརྩི་སྲུང་དྲང་བདེན་ལས་སྐྱོང་མཛངས་ཅན་གུ་ཤྲཱི་ཧན”( 遵行文义敏慧固始汗)ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ཅིང་། གསེར་གྱི་ཐམ་ག་གནང་། [9]
ང་ཚོས་འདིར་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལ་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པའི་ཚུལ་ལ་སྡུར་བ་ཅུང་བྱས་ན། མན་ཇུའི་དབང་འཛིན་པའི་ཕྱོགས་ནས་ཧ་ལམ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་པེ་ཅིང་དུ་འབྱོར་ཏེ་རྒྱུས་ལོན་ཞིབ་ཏུ་བྱས་པ་ལས་ཁོང་ལ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐད་ནས་མཚན་སྙན་ཆེ་བར་ཡོད་རུང་། སྲིད་དོན་དམག་སྟོབས་ཀྱི་ཐད་ནས་གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱི་རྒྱབ་རོགས་ཁོ་ནར་བརྟེན་པ་ཚོར་བ་ཡིན་ཚོད་འདུག་ལ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པར་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པའི་སྔ་ཕྱིའི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་ཆོ་ལོའི་མིང་དོན་གང་ལ་དཔགས་ནའང་། དོན་ལ་ཁོང་གི་སྔར་ཡོད་ཆོས་ལུགས་གོ་གནས་ཁས་ལེན་གནང་བ་ཙམ་ལས་ནང་དོན་གསར་པ་ཅང་མེད་སྙམ་ཤར། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ངོས་ཐད་ནས་དཔྱད་ན། གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལ་མན་ཇུའི་སྲིད་འཛིན་པས་རེ་བ་བཅོལ་ཞིང་མིག་ལྟོས་བྱས་པ་ཆེ་བར་འདོད། དེ་ཡང་ཡིན་ཏེ། བཙུགས་མ་ཐག་པའི་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་ལ་མཚོན་ན།ཆོས་ལུགས་སོགས་རིག་གནས་དར་རྒྱས་དང་དམངས་སེམས་བདེ་ལ་འགོད་བྱེད་ཀྱི་ནང་སེམས་ཀྱི་འཆིང་ཐག་ཅིག་ངེས་པར་དགོས་རུང་། ཁོ་ཚོའི་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་དམག་དོན་སྟོབས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་བླངས་པ་མངོན་གསལ་དང་། ལྷོ་ཕྱོགས་རྒྱ་རིགས་སོགས་ས་ཁུལ་དུ་མན་ཇུར་ངོ་རྒོལ་དང་དམངས་སེམས་བདེ་ལ་འགོད་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་པར་བརྟེན། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གོ་བའི་ཕྱོགས་ནས་བཤད་ན་ཐོག་མར་དམག་སྲིད་ལས་དོན་ཐད་ནས་བསམ་བློ་གཏོང་ངེས་པ་བཞིན། བོད་ལའང་དེ་ལས་མ་འདས་སོ། །
3. པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པར་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པ་དང་། “སོག་པོར་བརྟེན་ནས་སྲིད་དབང་འཛིན”པའི་སྲིད་ཇུས་མཇུག་གྲིལ་བ།
1655 ལོར་གུ་ཤྲཱི་ཧན་འདས་རྗེས། ཁོའི་བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་ཀྱིས་རིམ་པར་རྒྱལ་པོའི་མིང་ཐོབ་བཟུང་བ་ཡིན་ལ། ཁོང་ནི་ཆབ་སྲིད་མི་སྣ་འཇོན་པོ་ཞིག་སྟེ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་ལྷན་དུ་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཐད་ལ་བྱ་བ་གང་མང་བསྒྲུབས་པས། བོད་སོག་སྐྱ་སེར་མང་ཚོགས་ཁྲོད་སྙན་གྲགས་ཆེན་པོ་ཡོད། ཁོའི་རྗེས་ཀྱི་བསྟན་འཛིན་དར་ཧན་རྒྱལ་པོའམ་དཱ་ཡན་ཁང( 达延汗，1658—1668)དང་བསྟན་འཛིན་དཱ་ལའི་ཧན( 达赖汗，1671—1701)སོགས་ཆབ་སྲིད་འཇོན་ཐང་དང་མི་སྒེར་གྱི་སྤྱང་གྲུང་གང་ཐད་ནས་གུ་ཤྲཱི་ཧན་ལ་འགྲན་མི་ནུས་པར་བརྟེན། གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱིས་བོད་དུ་ལོ་ངོ་མང་པོར་འབད་པ་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བའི་སོག་རྒྱལ་གྱི་བདག་དབང་དག་རིམ་གྱིས་ཉམས་དམས་སུ་གྱུར་ཅིང་། “སྐབས་འདི་ནས་བཟུང་། སོག་པོའི་རྒྱལ་པོར་དམག་དོན་དྲག་ལས་སོགས་གལ་ཆེའི་རིགས་ལ་བཀའ་གྲོས་རྒྱབ་རོགས་གནང་བ་ཙམ་ལས། རྒྱུན་གཏན་བོད་ཀྱི་སྲིད་གཞུང་ལས་ཀར་འགན་དབང་གནང་ལམ་བྱུང་མེད་པར་གྲགས” [10]པའི་གནས་ཚུལ་བྱུང་།
1682ལོར་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་གཤེགས་རྗེས། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་གོང་མ་ཁང་ཞིར་སྔར་བཞིན་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པའི་ཚབ་ཏུ་འཕྲིན་ཡིག་བྲིས་པ་དང་། ལྐོག་ནས་ཇུན་གར་སྐལ་ལྡན་དང་འབྲེལ་བ་བྱས་ཏེ། སྐལ་ལྡན་གྱིས་ཆིང་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པའི་བྱ་བར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པ་རེད། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་སྐུ་གཤེགས་པ་གསང་རྒྱ་བྱས་ལུགས་ཐད་ལ་དེང་སྐབས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་བརྗོད་པའི་སྡེ་རུ་བརྗོད་སྟངས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་མོད། འདིར་སྐབས་སུ་མ་བབས་པས་སྤྲོས་པ་བསྐྱུར། ལྔ་པ་ཆེན་མོ་སྐུ་གཤེགས་ཁར། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པར“ཕྱག་གིས་བྱུག་པ་དང་སྦྲགས་བསྟན་སྲིད་ལུགས་ཟུང་གི་བྱ་བྱེད། རྒྱ་དང་སོག་པོས་གཙོས་པའི་ཡོན་བདག་གི་སྣེ་ལེན་སོགས་བསླབ་སྟོན་ཞིབ་པར་བསྩལ་པའི” [11]ཚུལ་བཀོད་པར་བལྟས་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པ་འདི་ལྔ་པ་ཆེན་མོའི་སེམས་ཀྱིས་ཁས་བླངས་པའི་བོད་དོན་སྐྱོང་མཁན་དུ་ཐག་གིས་བཅད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སུས་ཀྱང་བསྙོན་དུ་མེད། དེའི་རྗེས་ཏེ1691ལོར་གོང་མ་ཁང་ཞིས་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པར་ཝང་གི་ཆོ་ལོ་དང་གསེར་གྱི་ཐམ་ག་གནང་བའི[12]ཐོག་ནས་ཀྱང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པ་དོན་ལ་བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་མཁན་དུ་ཕྱི་ནང་གཉིས་ཀས་ཁས་ལེན་བྱུང་ཡོད་པ་རྟོགས་ནུས།
ཡིན་ནའང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པས་བོད་སྲིད་ཀྱི་ཁ་ལོ་རིམ་གྱིས་བསྒྱུར་པ་དང་། སྲིད་དོན་མཆོག་ཏུ་འཛིན་པའི་འདོད་བློའང་མངོན་ལྐོག་གང་རུང་ནས་ཕྱིར་མངོན་ལ། ཕྱི་ནང་གི་འགལ་རྐྱེན་གེགས་མེད་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་བདེ་བླག་ཏུ་སྒྲུབ་པའི་སྦྱོར་བ་བརྩམས་པ་རེད། དེ་འདྲའི་སྲིད་ལུགས་སྐྱོང་འཚོལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་དམིགས་ཡུལ་ལ་ཆིང་སྲིད་གཞུང་ནས་རིམ་གྱིས་ལྟ་ཞིབ་བྱས་ཡོད་ལ། ཕྱིས་ཆིང་སྲིད་གཞུང་དང་སྐལ་ལྡན་བར་གྱི་འགལ་བའི་ཁྲོད་མངོན་པའི་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་བྱ་སྤྱོད་ལ་ཁང་ཞིའང་དོགས་པ་སྐྱེས་ཤིང་། ཁྱད་པར་དུ1695ལོའི་ཟླ5པར་སྡེ་སྲིད་ཀྱིས་ཕོ་ཉ་མངགས་ཏེ་ཁང་ཞིར་སྐལ་ལྡན་སོགས་ཀྱི་ཧན་གྱི་གོ་གནས་མེད་པར་མི་གཏོང་བ་དང་ཆིང་དམག་འཐེན་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་དེས། དོགས་པ་ཆེར་སོང་སྟེ་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་པེ་ཅིང་དུ་གདན་དྲངས་ཏེ་འདྲི་རྩད་བྱ་རྒྱུ་ཐག་གིས་བཅད། འདི་ལ་ཡང་ན་པཎ་ཆེན་ལྔ་པར་གཟིགས་བཟོས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་བྱས་ཤིང་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ཏེ་ཁོང་གི་ཆོས་ལུགས་གཙོ་འཛིན་གོ་གནས་ཡར་སྤགས་ཀྱིས། སྡེ་སྲིད་ཀྱི་སྲིད་དོན་དབང་ཆར་ཐེ་ཇུས་བྱེད་པའི་དམིགས་ཡུལ་ཡོད་ཀྱང་སྲིད་མོད། པཎ་ཆེན་ལྔ་པས་ནད་ཡོད་པར་ཁ་གཡར་ཏེ་པེ་ཅིང་དུ་ཕེབས་མེད་ཅིང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་པས་ཀྱང་འཕྲིན་ཡིག་ཕུལ་ཏེ་སྐལ་ལྡན་གྱིས་བཀག་འགོག་བྱས་པའི་རྐྱེན་ལས་པཎ་ཆེན་ཕེབས་མ་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་བཤད་ཡོད།
1696ལོར་ཆིང་དམག་གིས་གྲོ་མོ་དོ( 昭莫多)ནས་སྐལ་ལྡན་གྱི་དམག་དཔུང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་དུས། གོང་མ་ཁང་ཞིས་ད་གཟོད་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་སྐུ་གཤེགས་པ་ཚོར་ཞིང་། ཕོ་ཉ་མངགས་ཏེ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་སྐུ་འདས་པའི་སྔ་ཕྱི་རྩད་གཅོད་དང་། པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པར་ཧུ་ཐོག་ཐུའི་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ཏེ་ཆོས་ལུགས་གཙོ་འཛིན་མི་སྣ་བྱེད་པ་སོགས་བྱེད་དུ་བཅུག [13] ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་མཇལ་ན། པཎ་ཆེན་ལྔ་པས་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་གང་ཡིན་རུང་དབང་ཆ་ནུས་ལྡན་ཞིག་འཛིན་མ་ཐུབ་པར་སྣང་ལ། སྡེ་སྲིད་ཀྱིས་ཆབ་སྲིད་རྐྱང་བའི་ངོས་ཐད་ནས་བོད་སྲིད་སྐྱོང་བར་ཡང་འགལ་རྐྱེན་གང་མང་བྱུང་ཞིང་། ལྷག་པར་དུ་ལྷ་བཟང་ཧན་དང་སྡེ་སྲིད་གཉིས་མ་མཐུན་པར་མཐར་སྡེ་སྲིད་རྐྱེན་ལམ་དུ་ཤོར་བ་ནི་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་མགོའི་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལོ་རྒྱུས་ལས་ཡིད་ཕམ་པའི་སྐྱོ་གར་ཞིག་དང་། སྲིད་ལུགས་རྙོག་འཛིང་ཅན་དུ་ཕྱོགས་བཞིན་པའི་རྟགས་མཚན་གལ་ཆེན་ཞིག་རེད།
སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔགས་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་དང་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་བར་ལ་འགལ་བ་གང་མང་ཞིག་བྱུང་བར་མངོན་ལ། པཎ་ཆེན་ལྔ་པས་སྡེ་བ་སངས་རྒྱམ་པའི་དབང་གཅོད་ཀྱི་བྱེད་ཚུལ་སྐོར་ཞིག་ཡིད་ལ་འབབ་ཀྱིན་མེད་པ་འདྲ། སྤྱིའི་ཆ་ནས་བརྗོད་ན། ཆབ་སྲིད་པའི་མིག་རྒྱང་གིས་དོན་བྱ་སྒྲུབ་རིགས་ལ་ཆོས་ལུགས་པའི་གེགས་ཐེབས་ངེས་ཤིང་། ཆོས་བཞིན་ཆབ་སྲིད་སྐྱོང་བར་སྲིད་དོན་གྱི་རང་སྟོབས་ནུས་པ་མཐོར་འདེགས་བྱེད་པའི་སྐོར་ནས་ཧ་ལམ་བགྲོད་ལམ་གཞན་མེད་པས། ཆོས་སྲིད་དབང་འཛིན་པའི་ཕྱོགས་གཉིས་པོས་ཆབ་སྲིད་སྐྱོང་ལུགས་ལ་སྲིད་དོན་ངོས་གཙང་བ་ཞིག་ཏུ་འདོད་བློ་གཅིག་ཏུ་འོང་བ་ཤིན་ཏུ་དཀའ། ཡང་ན་ཆོས་ཀྱི་ལ་རྒྱ་གཙོར་བཟུང་གིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྣམ་པ་རིག་གནས་ཅན་དུ་གཏོང་བ་དང་། ཡང་ན་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བ་ཆོས་ཉིད་དུ་བརྩིས་ཏེ་སྲིད་དོན་གཙོར་འཛིན་པའི་ལམ་གང་རུང་དུ་ཞུགས་དགོས་པ་ལ། སྐབས་དེའི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ཐོག་ནས་བརྟགས་ན་སྔ་མའི་ལམ་དུ་རིམ་གྱིས་འཇུག་གིན་ཡོད་དོ། །
1701ལོར། ཧོ་ཤོད་ཚོ་པའི་བོད་དུ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་པོ་དཱ་ལའི་ཧན་འདས་པས། དེའི་བུ་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་བྱ་བ་སྲིད་ཚབ་ཏུ་བསྟད། ཡིན་ནའང་ལོ་གཉིས་འགོར་རྗེས། ཁོའི་སྤུན་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་བཀྲོངས། [14] ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་སོག་པོའི་རྒྱལ་པོ་དག་གི་དམག་སྲིད་དབང་ཆ་རིམ་གྱིས་ཉམས་ཀྱིན་པའི་ཚུལ་ལ་དོགས་མ་བདེ་ཞིང་། ཡིད་མི་དགའ་བར་གྱུར་ཏེ་དེ་སྔ་གུ་ཤྲཱི་ཧན་གྱི་དུས་སྐབས་སུ་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ཡོད་ཚད་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་རྩིས་བྱས། དེ་བས། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་དང་ལྷ་བཟང་ཧན་གཉིས་ཀྱི་འགལ་བ་ཇེ་ཆེར་སོང་བ་སྟེ། ཐོག་མར་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་རྒྱལ་པོའི་མཚན་བཟུང་ནས་ཅུང་མ་འགོར་བར། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་སྡེ་བར་ཁ་ཡ་ཆེན་པོ་མ་བྱས་པ་དང་སོག་པོའི་ཕྱོགས་ནས་ཀྱང་གནོན་ཤུགས་མཐུད་དེ་འོངས་ལ། བོད་དུ་རང་གི་དཔུང་ཤུགས་ཀྱང་ཆེར་མ་ཆགས་པ་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་ལས། སྡེ་པ་སངས་རྒྱམ་པས་དགོངས་ཞུ་མི་བྱེད་ཐུ་མེད་བྱུང་སྟེ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་འགན་དེ་རང་གི་བུ་ངག་དབང་རིན་ཆེན་ལ་སྤྲད། དེར་མཐུད་ནས། སངས་རྒྱམ་པ་དང་ལྷ་བཟང་ཧན་བར་གྱི་འགལ་བ་མངོན་གསལ་དུ་གྱུར་ཏེ་དབང་ཆ་རྩོད་པའི་མགོ་བརྩམས་པ་རེད། ཐ་མར་ཕན་ཚུན་མངོན་ལྐོག་གཉིས་ཀྱི་འགྲན་རེས་བརྒྱུད་སྡེ་བའི་ཕྱོགས་ལ་ཐོག་མའི་རྒྱལ་ཁ་ལྟ་བུ་ཐོབ་སྟེ། སྡེ་སྲིད་རང་ཉིད་སྲིད་གཞུང་ལས་བུད་དེ་གོང་དཀར་རྫོང་དུ་འདུག་རྒྱུ་དང་། ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་རྒྱལ་པོའི་མཚན་རང་འཇགས་ཐོག་མཚོ་སྔོན་དུ་ཕྱིར་བསྐྱོད་དགོས་པ་བྱས། [15] ཡིན་ནའང་། ཅུང་མ་འགོར་བར་སྡེ་སྲིད་བཀྲོངས་ཤིང་ལྷ་བཟང་གིས་བོད་སྲིད་བསྐྱངས་པ་དེ་ནི། བོད་རང་ས་ནས་བོད་མིས་ནུས་ལྡན་གྱི་ཆབ་སྲིད་རྩ་འཛུགས་སམ་སྟོབས་ཤུགས་ཤིག་འཛུགས་སྐྱོང་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་གཞན་བརྟེན་གྱི་མུ་བསྐྱངས་པ་མངོན་པར་མཚོན།
ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་བོད་སྲིད་ཀྱི་བདག་དབང་དངོས་སུ་བཟུང་རྗེས། སྡེ་སྲིད་ལམ་ལུགས་མེད་པར་བྱས་པ་དང་། རང་ཉིད་ལ“རྒྱལ་པོ་ཁྲི་པ”ཞེས་བཀུར་ཅིང་། ལོ་བཅུ་གཉིས་རིང་བོད་དབུས་གཙང་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཏེ། “བསྟན་འཛིན་ཇིན་གིར་ཁན”ཞེས་པའི་མིང་ཐོབ་བཟུང་། [16] ལྷ་བཟང་གི་སྐབས་གཙོ་བོའི་མིང་ཐོབ་གྲས་སུ་བྱམས་པ་གླིང་བ་དང་། དར་མ་པ། དེ་མིན་བཀའ་བློན་བླ་ཆུང་། ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ་སོགས་ཡོད་ཚུལ《མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད》དུ་གསལ། [17] ཁོས་ངག་དབང་རིན་ཆེན་སྔར་བཞིན་སྡེ་སྲིད་དུ་བཞག་མོད། དོན་ལ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཡོངས་སུ་བླངས་ཡོད་ལ། གོང་མ་ཁང་ཞིས་བོད་དུ་ཕོ་ཉ་མངགས་ཏེ་ལྷ་བཟང་ཧན་ལ“བསྟན་སྐྱོང་ཀུན་ཧྲུན་ཧན“( 翊法恭顺汗)ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་དང་ལུང་བསྒྱུར་གྱི་ཐམ་ག་བསྩལ་པ་ཡིས། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་དོན་དངོས་སྟེང་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱི་བོད་སྲིད་དབང་ཆ་ཁས་བླངས་པ་མཚོན། ཡིན་ནའང་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་རྒྱལ་བ་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་ཁྲི་ལས་ཕབ་སྟེ་པད་དཀར་འཛིན་པ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོ་རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་ཚབ་ཏུ་བཞག་པ་དེས་ཁོ་ལ་བོད་དུ་མང་ཚོགས་ཀྱིས་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པའི་རྨང་གཞི་མེད་པར་གྱུར་པ་རེད། ཁང་ཞིས་ཀྱང་སྔོན་ལ་པད་དཀར་འཛིན་པ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོར་ཆོ་ལོ་སྩོལ་བའི་གྲབས་བྱས་ཀྱང་ལོ་ན་ཆུང་བར་བཤད་དེ་ཆོ་ལོ་སྩོལ་བའི་དུས་ནར་འགྱངས་བྱས་ཤིང་། 1709ལོའི་ཟླ3པར། ཁང་ཞིས་བོད་དོན་གྱི་རྙོག་འཛིང་རང་བཞིན་ཚོར་ཏེ་ཆེད་དུ་ཧི་ཧྲིག( 侍郎赫寿)མངགས་ཏེ་ལྷ་བཟང་ཧན་དང་ལྷན་དུ་བོད་དོན་ལ་མོལ་བསྡུར་བྱེད་དུ་བཅུག [18]ཡིག་ཚང་གཞན་དག་ལ་མཇལ་ན། སྐབས་དེར་ལྕང་སྐྱ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་དང་སོག་པོའི་རྗེ་བཙུན་དམ་པས་ཀྱང་ཕོ་ཉ་བོད་དུ་མངགས་འདུག་པས། བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ནི་རླུང་ནང་གི་མར་མེ་བཞིན་གཡོ་འཁྱོམས་བྱེད་བཞིན་པའི་རྣམ་པ་གསལ་ལེར་ངེས་ནུས། སྐབས་འདིར་བྱོན་པའི་རྒྱལ་དབང་སྐུ་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་ནི། [19] བོད་སོག་ཕྱོགས་གཉིས་པོས་སྲིད་དོན་དབང་ཆ་རྩོད་པའི་འགྱིག་རྡེའུ་ལྟ་བུ་དང་། སྐབས་དེའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལག་ཐབས་ལྟ་བུར་གྱུར་ཏེ་གཟིམ་ཁྲི་མཐའ་ཅན་དུ་གྱུར་པ་ཁོ་ནར་ཟད།
དེར་མཐུད་ནས། ཁང་ཞིས་པད་དཀར་འཛིན་པ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོར“བཀའ་ཡིས་ཞུས་རྐྱང་བྱེད་པའི་སྐུ་དྲུག་པ་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཐམ་ག”ཞེས་པ་བསྩལ་ཅིང་། ཕྱིས་ཁ་རིས་བཅོས་སྒྱུར་གྱིས“བཀའ་ཡིས་ཕུལ་རྐྱང་བྱེད་པའི་སྐུ་དྲུག་པ་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཐམ་ག”ཞེས་པར་བསྒྱུར། [20] རྒྱལ་མཆོག་བདུན་པ་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་འཁྲུངས་རྗེས་དེར་ཡང“སྐུ་དྲུག་པ”ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་ཐམ་ཀ་བསྩལ་པ་ལས།མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་དང་པད་དཀར་འཛིན་པ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོ་གཉིས་ལ་ཁས་ལེན་མིན་གྱི་ཕྱོགས་རིས་ཁ་འཛིན་ཆེ་བར་དམིགས་ཏེ་གཉིས་ཀ་ཁས་མ་བླངས་པའི་ཚུལ་མཐོང་ཐུབ།
ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་སྐུ་སྐྱེ་ངོས་འཛིད་ཐད་ལ་རྙོག་འཛིང་གི་དོན་བསྟུད་མར་བྱུང་བ་ན། ཁང་ཞིའང་ཅི་བྱ་གཏོལ་མེད་དུ་གྱུར་ཅིང་། བོད་དོན་ལ་དམིགས་ཏེ་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་ལ1713ལོར“པཎ་ཆེན་ཨེར་ཏེ་ནི”ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་འཇའ་ས་དང་གསེར་གྱི་ཐམ་ཀ་གནང་བ་དང་། ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་རོགས་སྐྱོར་གྱིས་བོད་ཀྱི་ལས་ཀ་ལེགས་སྒྲུབ་ཡོང་བའི་རེ་བ་བྱས། མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་བྱེད་ལུགས་འདི་ལ་དཔགས་ན། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་དང་གུ་ཤྲཱི་ཧན་བཞིན་པཎ་ཆེན་ལྔ་པ་དང་ལྷ་བཟང་ཧན་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་བོད་དོན་ལེགས་བཅོས་དང་བོད་སྲིད་སྐྱོང་བའི་འདུན་མ་མཚོན་མོད། པཎ་ཆེན་ལྔ་པ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་མིན་པ་དང་། ལྷ་བཟང་ཧན་ལའང་གུ་ཤྲཱི་ཧན་བཞིན་གྱི་བོད་མིའི་ཡིད་ཆེས་དང་བློ་མོས་དེ་འདྲ་མེད་རྐྱེན་དོན་སྨིན་བྱུང་མེད། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐད་ནས་ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་མཐའ་མའི་རྒྱལ་ཁ་མ་ཐོབ་པ་ནི། ཁོས་བོད་མིའི་སེམས་ནང་གི་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་ཆོས་ལུགས་རིག་གནས་སྲོལ་ལུགས་ལ་སྣང་ཆུང་གིས་སྐུ་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་ཁྲི་ལས་ཕབ་སྟེེ་རང་འདོད་ངང་སྐུ་སྐྱེ་ངོས་འཛིན་ཞུས་པ་དེས་ཡིན་ལ། འདི་ལས་སྲིད་སྐྱོང་མི་སྣ་དག་ལ་མཚོན་ན་དབང་སྒྱུར་ཡུལ་གྱི་དམངས་སེམས་བདེ་ལ་འགོད་པར་ཡུལ་སྲོལ་རིག་གནས་དང་ཆོས་ལུགས་རིག་གནས་ལ་བརྩི་མཐོང་ཆེན་པོ་བྱེད་དགོས་པའི་བསླབ་སྟོན་གནང་ཡོད།
ལྷ་བཟང་ཧན་དང་མཚོ་སྔོན་དུ་ཡོད་པའི་སོག་པོའི་སྡེ་ཚོ་ཁག་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཡང་སྲིད་ཀྱི་ཐད་ནས་འགལ་བར་ལངས་སྐབས། ཨོ་རོད་ཇུན་གར་ཚེ་དབང་རབ་བརྟན་གྱིས་གོ་སྐབས་མི་འཆོར་བར་བྱས་ཏེ་ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་དམག་དྲངས་ཤིང་། 1717ལོའི་ཟླ12པར། ལྷ་བཟང་ཧན་བསད་དེ། ལྷ་ས་ཇུན་གར་བའི་ལག་ཏུ་ཤོར་ཅིང་། གུ་ཤྲཱི་ཧན་དང་ཁོའི་བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་ཀྱིས་བོད་ལ་ལོ་ངོ་བདུན་ཅུ་དོན་ལྔའི་རིང་དབང་བསྒྱུར་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མཇུག་གྲིལ་བ་རེད།
གཉིས་པ། སྐྱ་བོས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་སྐབས།
འདིར་བརྗོད་པའི་སྐྱ་བོའི་དབང་སྒྱུར་གྱི་དུས་སྐབས་ནི། མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བ་བཀའ་བློན་གཙོ་བོར་བསྐོས་ཏེ་བོད་སྲིད་བཟུང་བ་ནས། རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་བདག་པོར་བཞུགས་ཏེ་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་དངོས་སུ་བཙུགས་པའི་བར་ལ་ངོས་བཟུང་བ་ཡིན་ལ། དོན་ལ་སྐབས་འདི་ནི་སོག་པོར་བརྟེན་ནས་བོད་སྐྱོང་བ་ནས། བོད་མིས་རང་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་སྐབས་སུ་བར་བརྒལ་བྱས་པའི་དུས་རིམ་ཡིན།
1. བཀའ་བློན་ཚོགས་ཀྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་སྐབས།
ལྷ་བཟང་ཧན་གྱི་སྐབས་པད་དཀར་འཛིན་པ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོ་རྒྱལ་དབང་དྲུག་པ་དངོས་ཡིན་མིན་ཐད་ལ་སྔར་བཞིན་རྩོད་གཞི་བྱུང་བས། ཁང་ཞིས་ཕོ་ཉ་མངགས་ཏེ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་ཤིང་། 1715ལོའི་ཟླ8པར། རྟོག་ཞིབ་མི་སྣ་ཕྱིར་པེ་ཅིང་ལ་བསླེབས་ཏེ་པཎ་ཆེན་ལྔ་པའི་དགོངས་པ་སྙན་ཞུ་བྱས་པ་དང་། པཎ་ཆེན་གྱིས་བལྟས་ན་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོ་ནི་རྒྱལ་དབང་དངོས་དང་། ལི་ཐང་གི་བྱིས་པ་ནི་རྫུན་མའོ་ཞེས་པ་དེ་རེད། [21] པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་དགོངས་བཞེད་ཀྱི་ཐད་ནས་དཔྱད་ན། པཎ་ཆེན་ལྔ་པས་སྔར་འདས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་འགལ་བ་བརྗེད་མེད་པ་མངོན་གསལ་དང་། ལྷ་བཟང་ཧན་དང་ལྟ་དགོངས་གཅིག་ཏུ་མཐུན་པ་དངོས་ཤུགས་གང་རུང་ནས་རྟོགས་ཐུབ་པ་རེད།
རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པའི་སྐུ་སྐྱེ་ངོས་འཛིན་དང་འབྲེལ་བའི་ཆོས་སྲིད་འགལ་འཐབ་ཁྲོད། ལྷ་བཟང་ཧན་དང་ཇུན་གར་ཚེ་དབང་རབ་བརྟན་སྔ་ཕྱིར་བོད་ནས་ཕམ་པར་གྱུར་ཅིང་། མཐར་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་ཐད་ཀའི་རྒྱབ་སྐྱོར་འོག་བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་སྟེ། དབང་འཛིན་ལས་ཁུངས་གསར་པ་ཞིག་བྱུང་། སྐབས་དེའི་སྔ་ཕྱིའི་གནས་ཚུལ་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱས་ཚེ།ཆབ་སྲིད་འཁྲུག་ཟིང་འདི་ལས་ཐ་མའི་རྒྱལ་ཁ་ལོན་མཁན་ནི་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་ཡིན་པ་དེའོ། །རྒྱལ་དབང་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་ཕེབས་སྐྱེལ་ཞུ་མི་ཆིང་དམག་བོད་དུ་འབྱོར་རྗེས། གནས་སྐབས་སྲིད་གཞུང་བཙུགས་པ་སྟེ། ཇུན་གར་བས་བསྐོས་པའི་སྟག་རྩེ་བ་དང་བཀའ་བློན་བཀྲ་ཤིས་རྩེ་བ། ཨ་ཆོས་གསུམ་གསོད་ཁྲིམས་ལ་སྦྱར་བ་དང་འབྲེལ། [22] སྲིད་འཛིན་ཁོངས་མིར་ཧལ་ཧ་ཚོ་པའི་ཚེ་དབང་ནོར་བུ་དང་དོན་གྲུབ་རྡོ་རྗེ་གཉིས་དང་། མཚོ་སྔོན་ཧོ་ཤོད་ཚོ་བའི་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་དང་ཨ་པོ( 阿宝)གཉིས། བོད་ཀྱི་ང་ཕོད་པ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོ་དང་ལུམ་པ་བ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་པོ( 隆布鼐)བཅས་བསྐོས་ཏེ་བོད་སྲིད་ལ་ཇུས་འདོན་བྱས། [23]
1721ལོར། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་རྒྱབ་རོགས་འོག་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལས་ཀར་བསྐྱར་སྒྲིག་བྱས་པ་སྟེ། ཁང་ཆེན་ནས་བསོད་ནམས་རྒྱལ་པོ་དང་ང་ཕོད་པ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོ། ལུམ་པ་བ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་པོ། སྦྱར་ར་བ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་པོ་སོ་སོར་ཆོ་ལོ་སྣ་ཚོགས་དང་བཅས་དངོས་སུ་བཀའ་བློན་མིང་བཏགས་གིས་བོད་དོན་སྐྱོང་མཁན་དུ་བསྐོས་པ་དང་། རྒྱལ་ཡབ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་དང་ཕོ་ལྷ་བ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱལ་གཉིས་ལའང་བཀའ་བློན་གྱི་མིང་མ་བཏགས་མོད་བཀའ་བློན་ཚོགས་འདུར་ཞུགས་ཆོག་པ་བྱས། འདི་ནི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བྱུང་སྟེ་ལོ་ངོ་བདུན་ཅུ་ལྷག་གི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་བརྒྱུད་རྗེས། ངོ་བོའི་ སྟེང་ནས་སྲིད་ལུགས་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་བའི་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་སྟེ། བཀའ་བློན་གྱི་ལམ་ལུགས་འདི་དངོས་སུ་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། འདི་ནས་བཟུང་བོད་སྲིད་སྐྱོང་ལུགས་ཐད་སྐྱ་བོས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་ཕྱོགས་སུ་གོམ་པ་སྤོས་པ་རེད། ཐེངས་འདིའི་བཀའ་བློན་བསྐོ་འཇོག་ལ་བལྟས་ཚེ། ང་ཚོས་སྐབས་དེའི་བོད་སྲིད་སྐྱོང་སྟངས་ཐད་ཆོས་སྲིད་སོ་སོར་བྱེད་པའི་འདོད་བློ་བསྐྱར་མ་དེ་མཚོན་ཡོད་སྙམ་པ་སྟེ། གཅིག་ནས་བོད་སྲིད་སྐྱོང་མཁན་ཁྲོད་ཆོས་ལུགས་མི་སྣའི་ངོ་གདོང་མཐོང་རྒྱུ་མེད་པ་དང་། གཉིས་ནས་བཀའ་བློན་ཚོགས་ལས་ཀྱང་སྲིད་དོན་ལ་བྱས་རྗེས་ཆེས་ཆེ་བའི་ཁང་ཆེན་ནས་བཀའ་བློན་གྱི་གཙོ་བོར་བསྐོས་ཡོད་པས་རེད། དེ་མིན། འདིའི་རྗེས་ནས་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པར“ནུབ་ཕྱོགས་མཆོག་ཏུ་དགེ་བའི་ཞིང་གི་རྒྱལ་དབང་། ས་སྟེང་གི་རྒྱལ་བསྟན་ཡོངས་ཀྱི་བདག་པོ། ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བཛྲ་ངྷ་ར་ཏཱ་ལའི་བླ་མ”(“西天净土佛王、地上圣教之王，一切智持金刚达赖喇嘛”)བྱ་བའི་ཆོ་ལོས་བསྟོད་དེ་མཆོག་ཏུ་བཀུར་བ་ཡིན་མོན། དོན་ལ་སྲིད་དོན་བདག་དབང་གི་ཆ་ནས་ཁྱད་དབང་ཅི་ཡང་མེད་ཚོད་དུ་གདའ།
2. མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བའི་སྐབས།
1727ལོའི་ཟླ6ཚེས18ཉིན། བོད་དུ་བཀའ་བློན་ནང་འཐབ་བྱས་པའི་ཆབ་སྲིད་རྙོག་ཟིང་བྱུང་སྟེ། དའི་ཆིང་བཱ་ཐུར་ཁང་ཆེན་ཉིད་པེ་སེ་ང་ཕོད་པ་དང་། གུང་ལུམ་པ་བ། སྦྱར་ར་ཐའི་ཇི་སོགས་བཀའ་བློན་གཞན་རྣམས་ཀྱིས་བསད་པ་དང་། དེ་ནས་གཙང་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བ་ཁང་ཆེན་ནས་དང་ལངས་ཕྱོགས་གཅིག་མཐུན་ཡིན་པའི་རྐྱེན་ལས་ཁོང་དང་འགལ་བ་བྱུང་། རྣོ་ངར་ལྡན་པའི་ཆབ་སྲིད་འཁྲུག་རྩོད་ཀྱི་མཐའ་མར། ཕོ་ལྷ་བས1728ལོའི་ཟླ5ཚེས26ཉིན་ལྷ་ས་བཟུང་ཞིང་། གོང་སྨོས་བཀའ་བློན་གསུམ་པོ་ཉེ་འབྲེལ་དང་བཅས་མ་འགྱངས་པར་བོད་དུ་འབྱོར་བའི་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་སྣེ་འཛིན་པར་རྩིས་སྤྲོད་ཀྱིས་སྲོག་ཉེས་བཅད་པ་རེད། དོན་འདི་ལས་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་ཆབ་སྲིད་སྟོབས་ཤུགས་མངོན་པར་བསྟན་པ་ཞིག་སྟེ། ཕྱི་ཚུལ་ནས་ཕོ་ལྷ་བས་རང་ཉིད་ཀྱི་དམག་སྟོབས་ཀྱིས་ང་ལུམ་སྦྱར་གསུམ་བཟུང་ཞིང་ཆིང་དམག་ལ་རྩིས་སྤྲད་པ་ལྟ་བུར་ཡོད་རུང་། དོན་ལ་མན་ཆིང་གོང་མའི་སྲིད་གཞུང་གིས་རོགས་འདེགས་བྱས་པ་ཁོ་ན་སྟེ།མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཕྱིས་སུ་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལས་སླ་བོའི་ངང་སྡེབ་སྒྲིག་བྱས་པ་འདིས་གསལ་པོར་མཚོན་ནུས།
རྙོག་ཟིང་དེའིི་ཁྲོད་ཕོ་ལྷ་བས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་དང་རྒྱལ་ཡབ་གཉིས་ཀྱིས་སྡེ་གཟར་འདི་ལ་བཟུང་བའི་རྣམ་འགྱུར་གང་ཞིག་ཡིན་པར་བརྟག་ཡོད་ལ། འོན་རྒྱལ་སྲས་སྤྲུལ་སྐུ་དང་། བཙན་པོ་ནོ་མིན་ཧན། དགའ་ལྡན་ཁྲི་པ། གདན་ས་གསུམ་གྱི་བླ་མ་དག་གི་ཞུ་འབུལ་ལ་སྣང་མེད་བྱས་པ་འདིས། ཕོ་ལྷ་བས་བོད་སྲིད་ལ་གཉེར་ཁ་བགྱི་བའི་ཐབས་དམ་པ་ནི་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་ལ་རྒྱབ་རོགས་བཅོལ་ཏེ་རང་ཉིད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དབང་ཆ་བརྟན་པོར་བྱེད་དགོས་འདོད་པའི་བསམ་ཚུལ་རྗེན་པར་མཚོན། 《གཡུ་ཕྲེང》དུ། མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བ་ནི་དཔའ་ངར་ཆེ་ལ་རང་རྒྱུད་གྱོང་བ་དང་། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བར་གཡོ་འཕྲུལ་བྱང་ཆུབ་པ་ཞིག་ཡིན [24]པར་བཤད་པ་དེས་ཀྱང་། ཕོ་ལྷ་བ་ནི་ཆབ་སྲིད་པའི་འཇོན་ཐང་འཛོམས་པའི་མི་སྣ་ཞིག་ཡིན་པ་བསྟན་འདུག
ཐེངས་འདིར་མན་ཆིང་དམག་དཔུང་བོད་དུ་འབྱོར་བ་དེས།ཕྱིས་ཀྱི་བོད་ཁུལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་གནས་བབ་དང་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བར་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་དེ། 1728ལོར་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ལ་ཡང་བསྐྱར་དབྱེ་བགོས་ཀྱིས“ཁམས་ཀྱི་ཤར་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པའི་དར་རྩེ་མདོ་དང་། ལི་ཐང་འབའ་ཐང་བཅས་ཀྱི་ས་ཆ་རྣམས་སི་ཁྲོན་གྱི་ཁོངས་སུ་སྒྲིལ་དགོས་པ་དང་། དེ་མིན་ཁམས་ཁུལ་གྱི་ལྷོ་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཐང་དང་། འཇོལ། འབའ་ལུང་བཅས་ཀྱི་ས་ཆ་རྣམས་ཡུན་ནན་གྱི་ཁོངས་སུ་སྒྲིལ་དགོས་པའི་བཀའ་ཕབ”[25]པ་ཡིན་འདུག་ལ། དེ་དང་དུས་མཚུངས་གཙང་ཕྱོགས་ཀྱི་ལྷ་རྩེ་དང་། ངམ་རིང་། ཕུན་ཚོགས་གླིང་བཅས་རྫོང་འགོ་གསུམ་པོ་ཡང་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་ལ་བདག་སྐྱོང་དུ་ཕུལ། འདི་ནི་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་སྲིད་དབང་བཙུགས་པ་ནས་བོད་དང་འབྲེལ་ལམ་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་ལ་རིམ་པར་དཔགས་ཏེ། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་ཚོད་འཛིན་བྱེད་པ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་དབུས་གཙང་གི་ཆོས་ལུགས་ཤུགས་རྐྱེན་ལ་བརྟག་དཔྱད་ཀྱིས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཆབ་སྲིད་དབང་ཆ་ཆུང་བར་བཏང་བ་ཞིག་རེད། དེ་མིན། མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་ལྟེ་བ་ཡིན་པའི་གཙང་གི་དགེ་ལུགས་པའི་ཕྱོགས་ཁག་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་གཞོགས་འདེགས་བྱས་ཏེ། ལྷ་སའི་སེ་འབྲས་དགེ་གསུམ་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་དབུས་ཀྱི་དགེ་ལུགས་པའི་སྟོབས་ཤུགས་འགོག་སྐྱིལ་དང་འཐོར་བཤིག་གཏོང་རྩིས་བྱས་པའི་རྣམ་འགྱུར་མཚོན་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད་ལ། འདི་ནི་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཁང་ཞི་ནས་བཟུང་ལག་བསྟར་བྱས་པའི་བོད་སྐྱོང་སྲིད་ཇུས་ཤིག་རེད།
1729ལོར་ཕོ་ལྷ་བ་གཙང་ཁུལ་གྱི་འགན་འཁུར་བར་བསྐོས་པ་དང་འབྲེལ། ཁོའི་ ངོས་སྦྱོར་བཞིན་ཐོན་པ་སྲི་ཆོད་ཚེ་བརྟན་དང་མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་ཚེ་རིང་དབང་རྒྱལ། རྣམ་རྒྱལ་ཚེ་བརྟན། འབྲོང་རྩེ་དབང་རྒྱལ་རབ་བརྟན་བཅས་བཀའ་བློན་དུ་བསྐོས། མིང་ཐོག་ནས་ཕོ་ལྷ་བ་གཙང་ཁུལ་གྱི་འགན་འཁུར་བར་བསྐོས་པ་ཡིན་རུང་། དོན་ལ་བོད་ཡོངས་ཀྱི་ལས་དོན་བྱ་བ་བྱེད་མཁན་ཡིན་འདུག་ལ། འདི་འདྲའི་དབང་ཆའི་མཐོ་དམན་དགར་བའང་སྔོན་ཆད་བཀའ་བློན་ཚོགས་ཀྱི་དབང་ཆ་འདྲ་མཉམ་ཆགས་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དཀྲུག་མའི་རྗེས་མཐུད་དུ་འགྱུར་འགྲོར་དོགས་པས་ལོས་ཡིན། སྐབས་དེར་ཕོ་ལྷ་བའི་ཇུས་འགོད་དམ་མན་ཆིང་གོང་མའི་བཀའ་བཀོད་ཡིན་པ་གང་ལྟར [26]སྐུ་བདུན་པ་ལི་ཐང་དུ་གདན་དྲངས་པ་ནི་རྒྱལ་དབང་ཚང་དང་རྒྱལ་ཡབ་གཉིས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཁྲོད་ཞུགས་སུ་མི་འཇུག་རྒྱུའི་ཆེད་ཁོ་ན་ཡིན་པ་སྟེ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པ་ལི་ཐང་དུ་ཕེབས་རྗེས་ལོ་བདུན་གྱི་རིང་གོང་མ་ཡུང་ཀྲིང་ལ་ཐུག་འཕྲད་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་ལུས་པ་དེས་གསལ་བཤད་བྱེད་ཐུབ། གཞན་ཡང་། རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་བོད་ཡུལ་དབུས་ནས་ལི་ཐང་དུ་ཞུས་པ་དེས། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་དུ་ཆོས་ལུགས་ཀྱིས་ཆབ་སྲིད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་རྣམ་པ་བསྒྱུར་ཏེ། སྐྱ་བོའི་སྲིད་དབང་ཞིག་འཛུགས་པའི་སྟ་གོན་བྱས་པའི་ཚུལ་མཐོང་ཐུབ།
རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ལི་ཐང་དུ་ཕེབས་སྐབས། འོན་རྒྱལ་སྲས་སྤྲུལ་བའི་སྐུ་འཇིགས་མེད་ཡེ་ཤེས་གྲགས་པ་བྱ་བ་ཁོང་གི་སྐུ་ཚབ་ཏུ་བཞག་མོད། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བདག་དབང་ཐད་ནས་ཅི་ཡང་ཡོད་པ་མ་རེད།
ཕོ་ལྷ་བས་བོད་སྲིད་དངོས་སུ་བཟུང་རྗེས། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཁོང་ལ་པའི་ལིི( 贝勒）དང་། སྲས་བགྲེས་པ་ཡེ་ཤེས་ཚེ་བརྟན་ལ་ཧྥུའུ་གོ་གུང་གི་ཆོ་ལོ་བྱ་དགའི་ཚུལ་དུ་སྤྲད། ཆིང་གོང་མས་ད་དུང“དབུས་གཙང་གི་བཀའ་སློབ་ཀྱི་བྱ་བ་བྱེད་མཁན་རྡོ་རོས་པའི་ལིའི་ཐམ་ག”ཞེས་པ་དང་། དེ་རྗེས1740ལོར“དབུས་གཙང་གི་བཀའ་སློབ་ཀྱི་བྱ་བ་བྱེད་མཁན་རྡོ་རོས་ཀྱུན་ཝང་གི་ཐམ་ཀ”ཞེས་པ་བསྩལ། [27] དེ་ནི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུ1740ལོའི་ཟླ1པོར། ཕོ་ལྷ་བར་ཇུན་ཝང( 郡王)དུ་བཀས་བསྔགས་ཞེས་པ་དེ་ཡིན། འདི་ལས་མཐོང་ཐུབ་པར། ཕོ་ལྷ་བ་སྐབས་འདི་ནས་བཟུང་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་འགན་འཛིན་པར་གྱུར་ཡོད་འདུག ཕོ་ལྷ་བས་བོད་སྲིད་བཟུང་རྗེས། བོད་དུ་དམག་མི་སྒྲིག་འཛུགས་བྱས་ཤིང་། ལོ་མང་པོའི་འབད་བརྩོན་བརྒྱུད། མཐར་སྐྱ་དམག་ཁྲི་ལྷག་དང་རྐང་དམག་ཆིག་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་ལྷག་གི་བོད་དམག་བཙུགས་ཚུལ་ལས། ཁོང་གི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་མིག་རྒྱང་དང་སྲིད་དོན་ཧྲིལ་གྱིས་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་འདོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་པའི་ཧམ་སེམས་ཀྱང་མངོན་འདུག་སྙམ།
སྐབས་དེར་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་སྲིད་སྐྱ་བོས་འཛིན་པར་ཕྱི་ནང་གི་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་འདུག་པ་ནི། 1735ལོའི་ཟླ9པར་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ལྷ་སར་ཕྱིར་ལྡོག་ཐོན་གནང་རྗེས། ཁོང་ཆོས་ལུགས་ཁོ་ནའི་ཐད་ནས་གཙོ་འཛིན་པ་ཞིག་ཆགས་པར་འབད་པ་བྱས་པ་དང་། རྒྱལ་ཡབ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ཀྱང་བསམ་ཡས་སུ་འདུག་ཏུ་བཅུག་སྟེ། ལོ་རེར་ཐེངས་རེར་མ་གཏོགས་ལྷ་སར་ཕེབས་ཏེ་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་དང་ཐུག་འཕྲད་བྱེད་དུ་མ་བཅུག་པ་སོགས་ལས་རྟོགས།
རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ཕྱིར་ལྷ་སར་ཕེབས་རྗེས། ཕོ་ལྷ་བ་དང་རྒྱལ་དབང་བར་ཕན་ཚུན་ཡིད་ཆེས་བློས་འགེལ་མེད་པའི་དོན་འགའ་བྱུང་ཞིང་། ལྷག་དོན་ཕོ་ལྷ་བས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པར་ལྟ་རྟོག་བྱེད་མིའམ་གང་ལྟར་རང་གི་གཉེན་ཚན་རྒྱལ་དབང་ཚང་གི་ཞབས་ཞུ་པ་ལྟ་བུར་མངགས་པ་དོན་འཁྱོལ་མ་བྱུང་བ་སོགས།[28]ཕན་ཚུན་ཐུགས་ནང་གཤིན་པོ་མེད་པའི་བཟོ་ལྟ་བསྟན་པ་ལས།བར་སྐབས་ཤིག་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་དང་ཕོ་ལྷ་བའི་བར་དགོངས་ཕྱོགས་སེལ་ལྷད་ཀྱི་རྣམ་པ་ཞིག་དངོས་སུ་བྱུང་བ་མཐོང་ཐུབ། [29]གང་ལྟར་ཡང་། མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བས་ང་ལུམ་སྦྱར་གསུམ་ཕམ་པར་བྱས་པ་ནས། རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ཁམས་ལི་ཐང་ནས་ཕྱིར་ལྷ་ལྡན་དུ་འཁོར་བའི་བར་དུ་བོད་སྲིད་གཅིག་ཆོད་ཀྱིས་བསྐྱངས་པ་ཡིན་རུང་། རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ཕྱིར་ལྡོག་ཐོན་གནང་རྗེས་ནས་བཟུང་ཁོ་རང་གི་ཆབ་སྲིད་གནས་བབ་ལའང་སྔོན་བཞིན་གྱི་བརྟན་འཇགས་རང་བཞིན་དེ་མེད་པར་མངོན་ཞིང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་མངོན་ལྐོག་གང་རུང་ནས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་དང་ཆབ་སྲིད་དབང་ཆ་བརྩད་པ་རེད།
3. ཝང་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་དུས་སྐབས།
ཕོ་ལྷ་བ་མ་འདས་པའི་སྔོན་དུ། ཁོའི་བུ་ཆེ་བ་མངའ་རིས་གུང་འགྱུར་མེད་ཚེ་བརྟན་དང་ད་ལའི་བཱ་ཐུར་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གཉིས་ལ་མན་ཆིང་གོང་མས་སོ་སོར་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ཡོད་ལ། [30]འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་གར་སྟེགས་ཀྱང་འདིའི་སྔོན་ཚུད་ནས་དོད་བཞིན་ཡོད་པ་དངོས་གནས་ཡིན་རུང་། དོན་འདིས་ཁོར་ཐད་ཀར་བའི་དབང་འཛིན་ལེགས་རྐྱེན་བསྐྲུན་འདུག་པ་བརྗོད་མ་དགོས་པ་ཞིག་རེད།
ཕོ་ལྷ་བ་འདས་པའི་ལོ་སྟེ1747ལོར། ཕོ་ལྷ་བའི་བུ་ཆུང་བ་ད་ལའི་བཱ་ཐུར་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་ལ་ཕའི་སྐབས་བཞིན་བོད་དབུས་གཙང་གི་བྱ་བ་བྱེད་མཁན“ཇུན་ཝང”ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་ཐོབ་འདུག [31] ཝང་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྗེ་བོར་བསྐོས་པ་ནས་ལོ་ངོ་བཞིའི་རིང་ལ་སྲིད་བསྐྱངས་ཤིང་། དེའི་བར་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་གཅེན་པོ་མངའ་རིས་གུང་དང་ཕན་ཚུན་སྲིད་དབང་འཕྲོག་རེས་བྱས་ཤིང་། 1749ལོར་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་མི་མངགས་ནས་གཅེན་པོ་ལྐོག་གསོད་བྱས་ཏེ་གཅེན་པོའི་བུ་ཡང་ཕྱིར་འབུད་བཏང་ནས་མངའ་རིས་ས་ཁོངས་དབང་འོག་ཏུ་བཅུག དེ་མིན། ལྷ་སར་བཅའ་སྡོད་དམག་མི་ཉུང་འཕྲིར་གཏོང་བ་དང་། ཆིང་གོང་མའི་དཔོན་དམག་བོད་དུ་འཇོག་རྒྱུར་མ་འདོད་པའི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན་ལ། སོག་པོ་ཇུན་གར་བ་དང་ལྐོག་ཏུ་འབྲེལ་བའང་བྱས་པར་གྲགས།འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་རྣམ་འགྱུར་ཉིན་བཞིན་མངོན་གསལ་དུ་གྱུར་པ་དང་། བོད་ཀྱི་རྗེ་བོར་བསྡད་དེ་སྒེར་སྡོམ་གྱི་སྲིད་དོན་བསྒྲུབ་རྒྱུའི་འདོད་བློ་ཤུགས་ཆེར་བསྟན་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ལྷ་སྡོད་ཨམ་བན་ཧྥུ་ཆིན་དང་ལས་རོགས་ལབ་ཏུན་གཉིས་ནས་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གི་བོད་དུ་ཡོད་པའི་བདག་དབང་བསླད་དོགས་ཀྱིས་ཁྲོམ་གཟིགས་ཁང་དུ་བསླུས་ཏེ1750ལོར་བསད་པ་རེད།
ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་ཁག་ལ་དཔྱད་ན། སྐབས་དེར་ཆིང་གོང་མས་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་གནས་ཚུལ་ལ་རྩད་གཅོད་ཀྱིས་ཐག་ཅི་གཅོད་འོས་འགབ་བྱེད་རྩིས་ཡོད་པར་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གཉིས་ནས་ལག་སྔ་བརྩད་དེ་བསད་པ་ཡིན་པར་སྣང་། དེར་མཐུད་ནས་ཝང་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་མགྲོན་གཉེར་བློ་བཟང་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་ཨམ་བན་གཉིས་བསད་པར་བརྟེན། མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་སི་ཁྲོན་ཙོང་ཏུའུ་ཨམ་བན་ཚེ་རིང་མངགས་ནས་དཔུང་བཏེགས་ཏེ་དབུས་གཙང་གི་ས་ཆ་རྣམས་སྦྱོར་འཇགས་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་ཡིན་ལ། མི་རིང་བར་བན་དེ་ཨམ་བན་ནམ་བན་ཨ་ལི་ཁན་ཨམ་བན་འབྱོར་ཏེ་འདྲི་རྩད་ཞིབ་དཔྱོད་དང་ཁྲིམས་ཉེས་ཞིབ་གཅོད་བགྱིས་པ་རེད། དེ་ལྟར་ཕོ་ལྷ་བའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱིས1728ནས1750ལོའི་བར་གྱི་ལོ་ངོ་ཉེར་གསུམ་གྱི་རིང་བོད་ལ་དབང་བསྒྱུར་པ་ཡིན་ཞིང་། སྐབས་དེ་ནི་བོད་དུ་སྐྱ་བོའི་དབང་སྒྱུར་གྱི་དུས་རབས་ཤིག་ཤར་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིན་ནོ། །
གསུམ་པ། བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གི་དུས་སྐབས།
1. སྐྱ་བོའི་དབང་སྒྱུར་མཇུག་གྲིལ་བ་དང་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་བཙུགས་པ།
དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྐབས་བཀོད་པའི《དེབ་ཐེར་ལོང་བུའི་དམིགས་བུ》ཞེས་པའི་ནང་། 1751ལོ་སྟེ“ལྷ་སྐྱོང་ངམ་ཆན་ལུང་ཁྲི་བཞུགས་བཅུ་དྲུག་པ། གོང་ས་མཆོག་དགུང་ལོ་བཞི་བཅུ་ཞེ་བཞིར་སོན་པ་རབ་བྱུང་བཅུ་གསུམ་པའི་ལྕགས་ལུག་ལོ། གོང་མ་ཆེན་པོའི་བཀས་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་འགན་བཞེས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ཉིད་ནས་བཞེས་དགོས་དང་། ཞབས་ཕྱིར་བཀའ་བློན་བཞི་བསྐོ་དགོས་ཕེབས་པ་ལྟར་ལོ་དེར་རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ཆེན་པོ་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་ནས་བོད་ལྗོངས་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས”[32]ཞེས་པ་ལྟར། མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཁོང་ལ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པའི་ལམ་བཞིན“ནུབ་ཕྱོགས་མཆོག་ཏུ་དགེ་བའི་ཞིང་གི་རྒྱལ་དབང་ས་སྟེང་རྒྱལ་བསྟན་ཡོངས་ཀྱི་བདག་པོ་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བཛྲ་ངྷ་ར་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཐམ་ག”ཞེས་པ་བསྩལ་པ་དང་། དེ་ནས་ལོ་བདུན་གྱི་རིང་ཆབ་སྲིད་བདག་གིར་བཞེས། རྒྱལ་དབང་བདུན་པས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་བསྐྱངས་པ་འདི་དོན་ལ་སྐྱ་བོས་དབང་བསྒྱུར་པའི་ཉེན་ཁ་སེལ་ཆེད་ཡིན་པར་སྣང་ལ། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བྱུང་ནས་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཙམ་འགོར་རྗེས། བོད་དུ་ཆོས་ལུགས་མི་སྣས་མ་གཏོགས་སྲིད་དབང་ལ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་ཐུབ་མཁན་མེད་པར་གྱུར་པའི་འབྲས་བུའང་ཡིན་སྙམ། གཞན་ཡང་། ལོ་འདིར་རྒྱལ་དབང་བདུན་པས་འགོ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་དངོས་སུ་བྱུང་བ་ནི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ཁ་ཕྱོགས་འགྱུར་མཚམས་ཀྱི་རྟགས་མཚན་ཞིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ཆོག བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན། 1642ལོར་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་དབང་དངོས་སུ་བྱུང་བ་ནས། 1751ལོར་བོད་དུ་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་བཙུགས་པའི་བར་གྱི་ལོ་ངོ་ཆིག་བརྒྱ་ལྷག་གི་རིང་ནི། བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་དེ་བར་མ་ཆད་པར་སྒྲིག་བཟོ་དང་བཅོས་སྒྱུར། ཤུགས་སྣོན། འཐུས་ཚང་དུ་བཏང་བའི་གོ་རིམ་ཞིག་སྟེ། དེའི་རྗེས་ཀྱི་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་གི་རིང་ལ་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གི་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་རྩ་བའི་རྣམ་པ་མ་འགྱུར་བར་གནས།
རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་ནི་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་རྗེས་སུ་བོད་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་དོན་གཉེར་བྱེད་མཁན་གྱི་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་གཉིས་པ་དེ་ཡིན་ལ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་ཁྲོད་སྲིད་དོན་འགན་དབང་དངོས་སུ་བཟུང་མཁན་ཉུང་ཤས་གྲས་ཀྱི་གཅིག་ཀྱང་རེད།
2. སྲིད་སྐྱོང་ངམ་རྒྱལ་ཚབ་ལམ་ལུགས་ལག་ཏུ་བསྟར་བའི་དུས་སྐབས།
སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་འདི་ནི་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ལོ་རབས་ལྔ་བཅུ་པར་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་བཙུགས་རྗེས་ལག་བསྟར་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་གསར་པ་ཞིག་སྟེ།བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ལ་གནས། (1757—1951) རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བརྒྱད་པ་ནས་བཅུ་གཉིས་པའི་བར་གྱི་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་རྣམས་དགུང་གྲངས་གཞོན་དུས་ནས་གཤེགས་པས། བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དབང་ཆ་རྣམས་སྲིད་སྐྱོང་རིམ་པས་འགན་བཞེས་ཏེ་སྲིད་དོན་དབང་ཆ་སྐྱ་བོའི་ལག་ཏུ་འཆོར་རྒྱུར་སྔོན་འགོག་བྱས་ཡོད།
(1) སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་ཀྱི་བྱུང་བ།
ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན། སྲིད་སྐྱོང་ཐོག་མ་ནི་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པ1757ལོར་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་གཞི་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད། དབྱི་ཐ་ལིའི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་པའེ་ཏད་ཁི་ལགས་ནི་བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྔ་ཤོས་ཀྱི་མཁས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཁོང་གིས་སྲིད་སྐྱོང་ལ་བཞག་པའི་མཚན་ཉིད་ནི། “ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཆོས་སྲིད་དབང་ཆ་གཉེར་མཁན་ཡིན”ལ། དེ་ནི1642ལོར་བཙུགས་པ་དང་། བསོད་ནམས་ཆོས་འཕེལ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་སྲིད་སྐྱོང་དང་པོ་དེ་ཡིན་པར་བཤད། [33] དེ་མིན་གྱི་དཔྱད་པ་འགའ་ཞིག་ཡོད་པ་ལས། ལ་ལས་འདི་དང “སྡེ་བ ” “སྡེ་སྲིད”རྣམས་དོན་གཅིག་ཡིན་པར་སྨྲ་མཁན་ཡང་ཡོད་ལ། “ས་སྐྱོང”དང“སྡེ་བ” “སྡེ་སྲིད” སོགས་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་སྔར་བཞིན“ 摄政”ཞེས་སྲིད་སྐྱོང་དུ་བསྒྱུར་པ་འགྱུར་སྐྱོན་དུ་ཟད། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སུ་སྲིད་སྐྱོང་ལ“རྒྱལ་ཚབ”དང“སྲིད་སྐྱོང”ཞེས་ཟེར་ཞིང་། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་མང་ཆེ་བར“རྒྱལ་ཚབ་རིན་པོ་ཆེ“ཞེས་འབོད།
རྒྱལ་དབང་བདུན་པ་གཤེགས་རྗེས། བཀའ་ཤག་གིས་དེ་མོ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་རྒྱལ་དབང་བདུན་པའི་ཚབ་ཏུ་བཀུར་ཅིང་། བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་པོའི་མཇུག་མཐའི་བདག་དབང་གཅོད་ལུགས་ཁོང་ལ་ཡོད་ཚུལ་ཞུས་ཏེ། མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་ལ་བཀའ་ཤག་གི་བསམ་ཚུལ་ཕུལ་བར། མན་ཆིང་གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པའི་ཚབ་ཏུ་འཇོག་རྒྱུའི་མི་སྣ་ལས་ཐོག་མར་ཡིད་ལ་འཁོར་བ་ནི་ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེ་ཡིན་མོད། དེ་འདྲའི་བསམ་ཚུལ་འབྱོར་བར་བརྟེན། དེ་མོ་ཚང་ལ་མྱུར་དུ་ཆོ་ལོ་དང་འཇའ་ས་གནང་། [34] སྐབས་དེར་ཆན་ལུང་གིས་ཕབ་པའི་བཀའ་ཡིག་ནང་དེ་མོས་ཆོས་ལུགས་ཁོ་ན་བདག་གཉེར་བྱེད་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར། ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་བདག་དབང་འཛིན་དགོས་པའི་བཀའ་ཤོག་བསྩལ་འདུག
1757ལོར་དེ་མོ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་ངག་དབང་འཇམ་དཔལ་བདེ་ལེགས་རྒྱ་མཚོ་ལ“བོད་ཀྱི་ལས་དོན་འཁུར་འཛིན་ཞྭ་སེར་བསྟན་པ་འཛིན་བྱེད་དཔལ་ལྡན་ནོ་མིན་ཧན་གྱི་ཐམ་ག་རྒྱལ”[35]ཞེས་པའི་ཐམ་ག་བསྩལ་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་ངམ་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་བསྐོས་པ་དང་འབྲེལ། ཁོང་ལ་ཞྭ་སེར་བསྟན་པ་འཛིན་བྱེད་དཔལ་ལྡན་ནོ་མིན་ཧན་གྱི་ཆོ་ལོ་གནང་ཞིང་། བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་ངམ་རྒྱལ་ཚབ་ཀྱི་ལམ་ལུགས་དངོས་སུ་བྱུང་། 《དེབ་ཐེར་ལོང་བུའི་དམིགས་བུ》གཞིར་བཟུང་ན། དེ་མོ་ཧོ་ཐོག་ཐུས1757ལོའི་ཟླ4ཚེས8ཉིན་སྲིད་སྐྱོང་གི་འགན་བཞེས་པར་མངོན། དེ་ཡང་ཐོག་མའི་སྲིད་སྐྱོང་དེ་མོ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་ལ་མཚོན་ན། ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་ལ། པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཅིང་། ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བློར་བབས་ནས་ཡོད། དེར་མ་ཟད། བོད་དུ་དེ་མོ་བའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱང་ཅུང་ཟད་ཆགས་ཟིན་པ་དང་། བཀའ་ཤག་ནང་ཁོའི་སྟོབས་ཤུགས་མེད་པས། སྐབས་དེར་སྲིད་སྐྱོང་དུ་བསྐོས་པའི་དགོས་པའང་གསལ་པོར་ཤེས་ནུས།
(2) སྲིད་སྐྱོང་རིམ་བྱོན།
གལ་ཏེ1844ལོའི་ ཟླ9པ་ནས1845ལོའི་ཟླ3པའི་བར་ལ་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པ་བསྟན་པའི་ཉི་མས་བཀའ་ཤག་གི་སྲིད་དོན་གཉེར་བའང་ནང་དུ་བརྩིས་པ་ཡིན་ན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་བསྡོམས་པས་སྲིད་སྐྱོང14བྱུང་ཡོད། དེ་དག་གི་རིམ་པ་དང་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་བཞུགས་པའི་ལོ་གྲངས་སོགས་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ན་འདི་ལྟར།
སྲིད་སྐྱོང་བདུན་པ་རྭ་སྒྲེང་ངག་དབང་ཡེ་ཤེས་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་དུས་ལ་ཁོང་དང་བཀའ་བློན་ཁྲི་པ་བཤད་སྒྲ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོའི་དབར་འགལ་བ་བྱུང་ཞིང་། འགལ་བའི་ཁྲོད་བཤད་སྒྲ་བར་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་སྟེ་བཤད་སྒྲ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོ1862ལོའི་ཟླ་དྲུག་པར་སྡེ་སྲིད་དུ་བཞུགས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། བོད་ཀྱི་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གི་ལོ་རྒྱུས་སུ་སྡེ་སྲིད་ཐོག་མ་དེ་བྱུང་། དེ་བས། ཁོང་ནི་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་རྗེས་སུ་བྱུང་བའི་ཆེས་ཐོག་མའམ་མཐའ་མའི་བོད་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་སྐྱ་བོའི་སྲིད་སྐྱོང་མཁན་དེ་ཡིན་པར་བཤད་ཆོག་ཅིང་། ལོ་གཉིས་ལ་དབང་སྒྱུར་གྱིས1864ལོར་གཤེགས། སུའུ་ཧྥ་ཞང་གིས་འདི་ཉིད་ཀྱང་སྲིད་སྐྱོང་དུ་བཞག་མོད་ཁོ་བོ་ནི་མི་འཐད་དོ། ། དེ་མིན། 1950ལོའི་ཟླ11ཚེས11ཉིན། མཁན་ཆེ་བློ་བཟང་བཀྲ་ཤིས་དང་རྩིས་དཔོན་བདེ་མཁར་བ་ཚེ་དབང་རབ་བརྟན་གཉིས་སྲིད་ཚབ་དུ་བསྐོས་ཏེ་རྒྱལ་དབང་བཅུ་བཞི་པ་མཆོག་གྲོ་མོར་ཉེན་གཡོལ་དུ་ཕེབས་པ་ཡིན་ལ། འདི་གཉིས་སྲིད་སྐྱོང་ཡིན་མིན་ད་དུང་དཔྱད་རྒྱུ་ཡོད་པར་སྙམ།
མཇུག་སྡོམ།
དཔྱད་རྩོམ་འདི་ནི་ཁོ་བོས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱོད་སྐབས་སྲིད་དབང་འདིའི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ཆ་ལ་བརྟག་ཞིབ་ཅུང་ཙམ་བྱེད་ཁུལ་གྱིས་བྲིས་པ་ཡིན་ཞིང་། དེའང་གཅིག་ནས་བོད་རྒྱ་ཡིག་ཚང་གི་དཔྱད་གཞིའི་རིགས་ལ་ཁུངས་བཅོལ་པ་དང་། གཉིས་ནས་སྐབས་དེའི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་རྣམ་པའི་ཆ་ལ་ད་སྔ་བྱུང་ཟིན་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་བུ་འགའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་། རང་གི་གོ་བའི་སྟོབས་ལ་བརྟེན་ནས་རིམ་པ་མཐར་ཆོད་ཀྱིས་དཔྱད་སྡོམ་སྤེལ་བ་ཡིན། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་ལོ་ངོ་སུམ་བརྒྱ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ལྟ་སྡུར་བྱས་ན། ཐོག་མའི་བོད་སོག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྡེ་སྲིད་སྲིད་དབང་གི་དུས་སྐབས་ནས། རིམ་གྱིས་སྐྱ་བོས་བོད་སྲིད་སྐྱོང་བའི་ཕྱོགས་སུ་གོམ་ཁ་བསྒྱུར་བ་དང་། དེ་ནས་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་བྱུང་སྟེ་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་ལམ་ལུགས་དངོས་སུ་དར་བ་ན། སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་ཀྱང་དེའི་ཞར་ལ་བོད་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་མངོན་པར་བྱུང་བ་ཡིན་སྙམ། ཚུལ་འདི་ལ་དཔགས་ན།དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་དུས་སྐབས་འདི་མི་རྣམས་ཀྱི་སྣང་ངོར་དུས་སྐབས་སྔོན་མའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་དང་བསྡུར་ན་དེ་འདྲའི་རྙོག་ཟིང་ཆེན་པོ་མེད་པའི་སྐབས་ཤིག་ཏུ་ལྟ་བ་ཡིན་རུང་། ཞིབ་ཏུ་དཔྱོད་དུས་སྲིད་ལུགས་འགྱུར་བར་འཚོལ་ཞིབ་མང་ཙམ་བྱུང་བ་འདིས་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་རྒྱུན་མར་འགྱུར་གྱིན་པ་ཚོར་ཐུབ་ལ། འགྱུར་ལྡོག་དེའི་ནང་རོལ་ནས་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་བར་གྱི་འགལ་འཐབ་དང་། སྐྱ་སེར་ཕྱོགས་གཉིས་པོའི་མངོན་ལྐོག་གི་སྲིད་དོན་འཐབ་རྩོད། བོད་དང་སོག་པོ། བོད་དང་མན་ཆིང་སྲིད་གཞུང་བཅས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་འབྲེལ་བ་སོགས་ཀྱང་རེས་གསལ་རེས་ཡིབ་ཀྱིས་མངོན་བཞིན་པ་ཤེས་ནུས་སོ། །
ཟུར་བལྟའི་དཔྱད་གཞི།
[1] འདིའི་སྐོར་ལ་དཔེར་ན། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་དང་ཏིང་རོས་ལིན། ཝུའུ་ཧྥིན་ཕེ། ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན། སུའུ་ཧྥ་ཞང་སོགས་ཀྱི་དཔྱད་འབྲས་ཡོད།
[2] ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ། ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར།(པོད་དང་པོ）[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989：217.
[3]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།2006：572.
[4]དམུ་དགེ་བསམ་གཏན། རྗེ་བཙུན་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ་དཔལ་བཟང་བོའི་གསུང་འབུམ་པོད་དྲུག་པ།[M] སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:114.
[5]ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ། ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར།(པོད་གཉིས་པ）[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989.P271-274.
[6] 元以来西藏地方与中央政府关系档案史料汇编[G]. 北京: 中国藏学出版社，1995:213-215.
[7] 清太宗实录，第53 卷，P15.
[8] 清世宗实录，第2 卷，P15.
[9] 清世宗实录，第74 卷，P20.
[10] [11] [15]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ།(བར་ཆ）[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006.P636.630. 681-682.
[12] 清祖实录，第164 卷，P7.[13] 清祖实录，第175 卷，P5-7.
[14]ཡིག་ཚང་མང་པོར་བུ་ཆེ་བ་བསྟན་འཛིན་དབང་རྒྱལ་དང་། ཆུང་བ་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་ཡིན་པར་བཤད། དེར་མ་ཟད། 1699ལོར་ཁོ་གཉིས་ནང་མ་འཆམ་པ་སྡེ་སྲིད་མཆོག་ནས་བར་གསེད་གནང་ཐོག ལྷ་བཟང་ལ་གཞུང་ནས་ཐོབ་སྐལ་བབ་ཐོབ་སྤྲད་དེ་མཚོ་སྔོན་དུ་ཕེབས་རྒྱུའི་ཁྲུན་ཐག་བཅད་མྱོང་བ་བརྗོད་ཡོད།
[16]Notes on Tibetan History of the 18thCentury,Lucino.Petech,T’oung,1966. P273.
[17]ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་སྡེ་སྲིད་ངག་དབང་རིན་ཆེན་ཕབ་རྗེས། ཆོས་སྲིད་སྒྲིག་འཛུགས་གསར་པ་ཞིག་བཙུགས་པ་དང་། དེའི་ཁོངས་མི་ལ་སོག་པོ་མ་གཏོགས་བོད་རིགས་མེད། ཕྱིས་སུ་ད་གཟོད་བྱམས་པ་གླིང་བ་དང་དར་མ་པ།བཀའ་བློན་བུ་ཆུང་། ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ་སོགས་བཅུག དོན་ལ་འདི་དག་ནི་དེ་སྔ་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་དང་འགལ་བ་ཡོད་པའི་མི་སྣ་ཁག་ཅིག་ཡིན་པ་རེད།
[18]ཧི་ཧྲིག་གི་ལས་འགན་གཞན་ཞིག་ནི་བོད་དུ་བསྐྱོད་དེ་བོད་ཀྱི་ས་ཁྲ་བཟོ་རྒྱུ་དེ་ཡིན།
[19]རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་སྡེ་སྲིད་ལགས་ཀྱིས་ཆུང་དུས་ནས་སྐུའི་སྐྱེ་བར་ངོས་འཛིན་ཞུ་བའི་དགོངས་པ་ཡོད་ཀྱང་། སྒྲ་སྦིར་ཆེ་བར་བརྟེན་ནས་འབྲུག་པའི་ཕྱོགས་ནས་ཐེ་ཇུས་དང་། སྐུ་ཞང་ནས་ཀྱང་ཡབ་རྗེ་འཁོར་བཅས་ལ་སྡང་སེམས་ཆེན་པོ་བྱེད་པས་འབྲུག་པ་དང་ཕྱི་ནང་ལག་སྦྲེལ་བྱས་ཏེ་བཀག་འགོག་མང་པོ་བྱས། དཔེར་ན་ཁོང་མཚོ་སྣ་རྫོང་དུ་ལོ་བཅུ་གསུམ་རིང་འོ་བརྒྱལ་མྱོང་དགོས་བྱུང་བ་ལྟ་བུ་རེད། ཕྱིས་པེ་ཅིང་དུ་སྐྱེལ་བའི་ལམ་དུ་དགུང་ལོ་ཉེར་ལྔའི་ཐོག་མཚོ་སྔོན་གྱི་ཀུན་དགའ་ནོར་ཞེས་པར་འདས། ཡང་ལ་ལས་དགུང་ལོ་དྲུག་ཅུ་བརྒལ་བ་འཚོ་བཞེས་ཀྱི་མཐར་སོག་ཡུལ་ཨ་ལག་ཤ་ས་གནས་སུ་འདས་པར་བཤད་ལ། དགོས་པའི་དབང་གིས་མཚན་ཡང་ངག་དབང་ཆོས་གྲགས་རྒྱ་མཚོ་ཞེས་པར་བརྗེ་ཚུལ་བཤད།
[20] [27] [30] [31] [34]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས།བོད་ཀྱི་གལ་ཆེའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས།[G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1991:12.12.16.17.64.
[21][35] 苏发祥. 清代治藏政策研究 [M]. 北京: 民族出版社，2001:49. 49.
[22]མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་ཚེ་རིང་དབང་རྒྱལ། མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད།[M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002:286.
[23]( 意）伯戴克. 十八世纪前的中原和西藏[M]. 拉萨: 西藏人民出版社，1987:97.
[24]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ།(སྨད་ཆ）[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006:73.
[25][29]ཡ་ཧན་ཀྲང་། ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་རྣམ་ཐར།[M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986:114.119.
[26]དམུ་དགེ་བསམ་གཏན། རྗེ་བཙུན་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ་དཔལ་བཟང་བོའི་གསུམ་འབུམ་པོད་དྲུག་པ་བཞུགས་སོ། [M] སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:138.
[28]ཕོ་ལྷ་བས་མགྲོན་གཉེར་སྨུ་གུ་བརྒྱུད། རྒྱལ་དབང་གི་ཞབས་ཕྱི་ནང་མའི་ཁོངས་སུ་ཕོ་ལྷ་བ་རང་གི་མི་ངོའི་ གྲས་ནས་ཚུད་པ་ཞིག་བྱུང་ན་དེང་སང་དུས་ངན་གྱི་སྐབས་འདིར་དབྱེན་དཀྲུག་མི་ནུས་ཤིང་། མཐོང་ཕྱོགས་སེལ་བའི་དགོས་པ་དང་བཅས་བཞག་ཆོག་པ་དགོས་ཚུལ་ཞུས་པ་བཞིན་རྗེ་དྲུང་བློ་བཟང་དར་རྒྱས་གཟིམ་དཔོན་དང་། བྱང་བ་གསོལ་དཔོན། བཀྲས་ཁུད་ཡེ་ཤེས་གཟིམ་ཆུང་འགག་གི་དྲུང་གྲས། ཚ་རྟི་བློ་བཟང་གསོལ་ཐབ་པར་འཇོག་པ་གནང་ཡང་། ཕྱིས་སུ་ཞབས་ཞུ་འགྲུབ་པ་ཞིག་མ་བྱུང་བར་གྲགས། དེ་ཡང་གཙོ་བོ་དྲུང་ཡིག་ཚངས་སྐྱེས་ཟེར་བ་ཕོ་ལྷ་བའི་དྲུང་གི་ཞབས་དྲུང་ཞིག་ཕྱིས་རྒྱལ་དབང་བདུན་པའི་ཞབས་ཞུ་པར་གྱུར་པ་དེས། ཕོ་ལྷ་བར་མནན་གཏད་ཀྱི་རྫས་ཆ་སྒྲུབ་ཚུལ་དང་། དེ་ཡང་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་སྐུ་བཅར་གསོལ་དཔོན་གྲགས་པ་མཐའ་ཡས་ནས་མངགས་གཏོང་བྱས་ཚུལ་སོགས་གཤམ་འོག་ཞབས་འབྲིང་མི་སྣས་དབྱེན་དཀྲུག་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བར་གྲགས།
[32]Luciano Petech,The Dalai Llamasand Regents of Tebat:A Chronological Study,T’oungpao,1959.Vol.XLVII,P369-394.
[33]ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེ། དཔག་བསམ་རིན་པོ་ཆེའི་སྙེ་མ། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990:1071.
