སྐབས་དང་པོ་བོད་དུ་རྫ་ཆས་བྱུང་ཚུལ། ཆེས་ཤིན་ཏུ་སྔ་བའི་གདོད་མའི་དུས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་མེ་དང་ས་གཉིས་ལ་བརྟེན་ནས་སྣོད་ཆས་ཀྱི་ཐོག་མ་རྫ་ཆས་བཟོ་ཤེས་པ་ལས་མིའི་རིགས་སྤྱིའི་དཔལ་ཡོན་དར་བ་ལ་གནམ་ས་བླ་འོག་བསྒྱུར་བའི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་ཡོད། དེ་འབྲེལ་རྫ་ཆས་ཀྱི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱང་གནའ་རྫས་རྟོག་དཔྱོད་མཁན་པོས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གཏན་འབེབས་གནང་མ་མྱོང་ཡང་། ནང་ལོགས་ས་ཁུལ་གྱི་ཀྲུང་དཀྱིལ་ལ་མཚོན་ནས་རིགས་འདེད་བྱས་པར་ཀྲུང་གོའི་རྫ་མ་བཟོས་པའི་ལག་ཤེས་དེ་ཉུང་མཐའ་ཡང་ལོ་ཁྲི་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པར་སྨྲ། དེ་ལས་ཐད་ཀར་ཤེས་སྲིད་པ་ནི༡༩༧༤ལོར་ཅང་སོའི（ 溧水县神仙洞洞穴遗址）གནའ་ཤུལ་ལས་རྙེད་པའི་རྫ་མ་དེ་ལྟ་བུ་རེད། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ལ་མཚོན་ན་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་སུ་རྫ་ཆས་ཀྱི་རིགས་ལ་ཆེ་ཆུང་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་ཤིག་ཡོད་པ་རྫ་མ་ལུང་གཅིག་ཅན་དང་། རྫ་མ་ལུང་གཉིས་ཅན་དང་། རྫ་མ་ཚོན་རིས་ཅན། ལྷུང་བཟེད། ས་རྫའི་གཟར་བུ། རྫ་བུམ་སྐེ་རིང་སོགས་ཡོད་པ་དེ་དག་བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་ནས་རྙེད་རྒྱུ་ཡོད་པར་མ་ཟད། གྲངས་ཀ་ཡང་ཆེས་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་འདིས་སྟོད་མངའ་རིས་མན་དང་། མདོ་ཁམས་ཡན་གྱི་ས་ཁུལ་འདི་དག་ཏུ་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་ནས་འགྲོ་བ་མི་ཡི་རིགས་འཚོ་ཞིང་གནས་པ་དང་རྫ་ཆས་བཟོ་ཤེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་བ་མཚོན་ལ། དེ་དག་གི་བཟོ་དབྱིབས་མཛེས་ཤིང་སྤུས་ཚད་དག་པོར་ཡོད་པ་སྐབས་དེའི་ཤེས་རིག་དང་རྫ་མ་བཟོ་རྒྱུའི་ལག་རྩལ་ཧ་ཅང་མཐོན་པོར་སླེབས་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ། ཁྱད་པར་བོད་རང་གི་རྫ་ཆས་ལག་རྩལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་མཚོན་ན་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་རིགས་སུ་གསལ་བ་ལྟར་ཆབ་མདོའི་ཁ་རུབ་དང་། ལྷ་སའི་ཆོས་གོང་། མཚོ་སྔོན་འབའ་རྫོང་སོགས་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁག་ནས་ཐོན་པ་ལ་མ་མཐའ་ལོ་ངོ་ལྔ་སྟོང་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པར་མ་ཟད། དུས་རབས༢༠པའི་ལོ་རབས༧༠པར། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་པས་ཆབ་མདོའི་ཁ་རུབ་གྲོང་སྡེ་ནས་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རྗེས་ཤུལ་རྙེད་པ་དང་། གནའ་རྫས་སྔོག་བཤེར་བྱས་པར་བརྒྱུད་རིག་དངོས་རིན་ཐང་ཆེན་པོ་ལྡན་པ་སྐོར་ཞིག་ས་ཐོག་ཏུ་ཐོན། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་འཐུས་ཚབ་རང་བཞིན་ལྡན་པ་ནི་མཆུ་གཅིག་དང་ལྟོ་བ་གཉིས་སྦྲེལ་ནས་ཡོད་པའི་ལུག་གི་གྲོད་པུའི་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྫ་སྣོད་ཅིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་ལག་ཤེས་ཀྱིས་བཟོས་པ་དང་ཕྱི་རུ་རྒྱན་རིས་སྤྲོས་ཡོད་པ། དབྱིབས་ནི་ཁྱད་མཚར་ཡིད་དུ་འོང་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི༤༥༠༠ནས༥༠༠༠བར་དུ་བཟོས་པ་ཞིག་རེད། འདི་ནི་མིག་སྔར་བོད་ཡུལ་ནས་རྙེད་པའི་ཆེས་སྔ་བའི་རྫ་བུམ་དེ་རེད། དེའི་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་ཞིང་ཕྱིའི་བཟོ་བཀོད་ཞིབ་ཅིང་ཕྲ་བ། རིག་གནས་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་མཚོན་དོན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་དབང་གིས་བོད་ལྗོངས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་གི་བཤམས་དངོས་རྩ་ཆེན་དུ་གྱུར་ཡོད་པར་མ་ཟད། བོད་ལྗོངས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་གི་མཚོན་རྟགས་ཀྱང་དེའི་དབྱིབས་ལྟར་ཇུས་འགོད་བྱས་ཡོད། གཞན་བོད་ལྗོངས་སུ་མིག་སྔར་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་ཀྱི་རྫ་ཆས་ནི་ཆབ་མདོའི་ཁ་རུབ་གནའ་ཤུལ་ཕུད་ལྷ་སའི་ཆོས་གོང་དང་། ཉིང་ཁྲིའི་དཔར་སྐོང་། ལྷོ་ཁ། གུང་དཀར། སྤོ་བོ། མངའ་རིས་སོགས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་དང་དུར་ས་དེ་དག་ནས་རྫ་ཆས་བྱུང་བར་མ་ཟད། དེ་ལས་དུར་སར་བྱུང་བ་ནི་ལྷ་སའི་ཆོས་གོང་ནས་ཐོན་པའི་རྫ་ཆས་དུམ་བུ་སྤྲེའུ་གདོང་ཅན་དེ་ནི་བཟོ་བཀོད་དམིགས་བསལ་ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེའི་གྲུབ་ཚུལ་ལ་གཞིགས་ན་ཅ་དངོས་གཞན་ཞིག་གི་ཆག་དུམ་ཡིན་པ་གསལ་པོར་མངོན། དེ་སྔོན་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་འགའ་ཞིག་གིས་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་མི་རིགས་འདི་ཉིད་ཕ་སྤྲེའུ་རྒན་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་དང་མ་སྲིན་མོ་གན་རྐྱལ་དུ་ངོས་བཟུང་བའི་འདུ་ཤེས་དང་འབྲེལ་བ་ཆེན་པོ་ཡོད་པར་འདོད་མོད་ཀྱང་། མུ་མཐུད་དཔྱད་པ་བྱ་རྒྱུའི་གནས་ཙམ་ལས་འདི་ཡིན་དེ་མིན་གྱི་གནས་ལུགས་ཕུགས་བརྟན་པ་ཞིག་ད་ཆའི་བར་དུ་མ་རྙེད། ད་རུང་ཆེད་མངགས་དུར་རྫས་སུ་བཟོས་པའི་རྫ་མི（陶俑）ཡང་ཐོན་མྱོང་། རྒྱུ་ཆ་སྣ་ཚོགས་ལས་གྲུབ་པའི་དུར་རྫས་རྫ་མི་ནི་ཆེད་མངགས་གཤིན་པོའི་དུར་རྫས་སུ་བཟོས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་ལྡན་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། དེའི་ཐད་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་ནི་མལ་གྲོ་གུང་དཀར་རྫོང་ཡེ་ཤེས་གྲོང་གི་བང་སོ་ལས་རྫ་མི་དེ་རིགས་ལྔ་ཙམ་ཐོན་ཡོད་པ་དང་ས་སྐྱའི་དཔྱིད་འབེབ་རིའི་བང་སོ་ལས་ཀྱང་ཐོན་ཡོད་པ་དག་ཡིན། དེ་མིན་སྟོད་མངའ་རིས་ཁུལ་གྱི་སྒར་རྫོང་གི་གུ་རུ་གྱམ་བང་སོ་ལས་རྙེད་པའི་རྫ་མ་ཚོན་རིས་མཆུ་ལུང་ཅན་དེར་བཟོ་རྩལ་མཐོན་པོ་དང་ཚབ་མཚོན་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན་ཕྱིར། བོད་ལྗོངས་ནས་རྙེད་པའི་རྫ་མ་དང་རྫ་སྣོད་གང་ཡིན་རུང་ཁ་ཞེང་དང་མཐིལ་ཞེང་མཐོ་དམན་བཅས་འོས་ཤིང་འཚམ་པས་འདྲ་མི་ཆགས་པའི་སྣང་བ་མི་འཆར་བར་མ་ཟད་ཨུ་ཚུགས་ཀྱིས་མཛེས་བཅོས་དང་དགོས་མེད་ཀྱི་རྒྱས་སྤྲོས་དང་བྲལ་ནས་རང་བཞིན་ལྷུན་པོར་གནས་པ་དེ་བོད་པའི་རང་གཤིས་ཀྱི་བཟོ་རྩལ་མཚོན་བྱེད་ཅིག་ཡིན་པར་འདོད། དེ་མིན་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཆ་དག་ནས་བུད་པའི་རྫ་ཆས་ཀྱི་ཕྱི་དབྱིབས་དང་རྣམ་པ། ཚོས་གཞི་ལ་སོགས་པ་ཐོན་སྐྱེད་ནུས་ཤུགས་ཞན་པའི་གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་དེང་རབས་རྫ་ཆས་ལྟ་བུའི་ཚད་གཞི་ལ་སླེབས་པ་ནི་མེས་པོ་གོང་མ་དག་གི་བློ་གྲོས་ལ་ཧ་ལས་དགོས་པ་ཞིག་རེད།

གཞན༡༩༩༤ལོར། རྒྱལ་ཁབ་རིག་རྫས་ཅུས་ཀྱིས་ཆོག་མཆན་བཀོད་པར་བརྒྱུད། གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་མཁས་པས་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ལྷོ་ཁུལ་འབའ་རྫོང་རྫོང་རི་གནའ་ཤུལ་ཁུལ་དུ་རྒྱུ་ཆ་སྔོག་འདོན་བྱས་པས། སྟེང་དུ་གྲལ་ཤར་གཉིས་གཤིབ་པའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ལག་འཇུ་བྱས་ནས་སྐོར་བྲོ་འཁྲབ་བཞིན་པའི་རྫ་གཞོང་ཞིག་རྙེད་པ་དང་། དེའི་མཐོ་ཚད་ལ་ལིས་སྨི་བཅུ་གཉིས་དང་གྲངས་ཆུང་གསུམ་ཡོད་པ་དང་། ཁའི་ཚངས་ཐིག་ལ་ལིས་སྨི་ཉེར་དྲུག་གྲངས་ཆུང་བཞི་ཡོད་ལ། ད་བར་དུ་ཕལ་ཆེར་ལོ་སྟོང་ལྔ་དང་སུམ་བརྒྱ་ལྷག་འགོར་ཡོད་པ་རེད། རྫ་གཞོང་དེའི་ནང་དུ་ཚོ་ཁག་གཉིས་ཀྱི་མིའི་གཟུགས་དབྱིབས་ཡོད་པ་དང་། མགོ་རྒྱན་སྤྲས་ཞིང་། བོད་ལྭ་གྱོན་ཏེ། མི་མང་པོ་གཅིག་འདུས་ཀྱིས་སྐོར་བྲོ་འཁྲབ་པའི་ཚུལ་དེ་གསོན་ཉམས་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་རི་མོར་ཕབ་ཡོད། ཆེད་མཁས་པས་བལྟས་ན། རྫོང་རི་རིག་གནས་དང་བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་ལ་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པས། རྫོང་རི་ཤུལ་བཞག་དེ་ཁ་རུབ་ཤུལ་བཞག་དང་། ཆོས་གོང་ཤུལ་བཞག་གི་རྗེས་སུ་རྙེད་པའི་བོད་ཀྱི་ཆེས་སྔ་མོའི་རིག་གནས་འབྱུང་ཁུངས་ཆེན་པོ་གསུམ་གྲས་ཀྱི་གཅིག་ཏུ་གྱུར། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་ལིའུ་བཱན་ཚོན་ལྡན་རྫ་ཆས་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཝང་ཀོ་ཧྲོང་གིས་བཤད་རྒྱུར། “རྫོང་རི་རིག་གནས་ཀྱིས་གསར་སྐྲུན་བྱས་པའི་འབྲོག་པའི་ཤེས་རིག་གིས་ད་བར་དུ་དཔའ་ངར་ཆེ་ཞིང་། གྲང་ངར་བཟོད་ཐུབ་པ། ཤ་ཟ་བར་དགའ་བའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལ་ཤན་ཤུགས་ཐེབས་ཡོད”ཟེར། དེ་བཞིན་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་ལིས་ཀོ་ལིན་གྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། “ཚོན་ལྡན་རྫ་གཞོང་ནང་གི་སྒོར་སྒོར་དེས་ཉི་མ་མཚོན་ཡོད་པ་དང་། ཟླུམ་གཟུགས་ཀྱིས་གནའ་བོའི་ལྷ་དགུ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད། ཁོ་ཚོས་གདོད་མའི་སྐྱེལ་བསུ་མཛད་སྒོ་སྤེལ་སྐབས། དཔུང་བ་སྦྲེལ་ནས་རྩེ་བའི་བྲོ་གར་དེའི་མིང་ལ་ཉི་མའི་བྲོ་གར་ཟེར་ཞིང་། དེ་ནི་རྗེས་རབས་པས་དཔུང་བ་སྦྲེལ་ནས་རྩེ་བའི་བྲོ་གར་གྱི་ཆེས་ཐོག་མའི་དོན་སྙིང་དང་རྣམ་པ་ཞིག་རེད། རྫ་གཞོང་དེ་ནི་གནའ་བོའི་མོ་དཔེ་ཞིག་ཡིན་པར་མ་ཟད། དམངས་སྲོལ་གནད་བསྡུས་ཤིག་ཀྱང་རེད”ཟེར།

མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་རྟེན་རྫས་བཤམས་སྟོན་ཁང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་སུང་ལིས་ཉིན་གྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན།“ཁོ་རང་གིས་ལོ་གསུམ་གྱི་རིང་ལ་རི་མགོ་ནས་བྱ་བ་སྒྲུབ་པ་བརྒྱུད། རྫོང་རི་ཤུལ་བཞག་ཁུལ་དུ་བསྡོམས་པས་དུར་ས་སུམ་བརྒྱ་དང་ཞེ་གཅིག་སྔོག་འདོན་བྱས་པ་དང་། རིག་རྫས་ཁྲི་གཉིས་དང་སྟོང་གསུམ་ལྷག་ས་ཁར་བུད་ལ། དེའི་ནང་དུ་ཚོན་ལྡན་རྫ་ཆས་བརྒྱད་བརྒྱ་དང་གོ་དྲུག་ཡོད་པ་དང་། དེས་དུར་འཇུག་དངོས་རྫས་ཀྱི་སྤྱིའི་གྲངས་ཀའི་བརྒྱ་ཆའི་བདུན་ཟིན་ཡོད། དེའི་ནང་དུ་ད་དུང་ཁྱད་ཆོས་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་འོ་མདོག་ཅན་གྱི་རྫ་བུམ་རགས་མོ་དེ་རེད། རྫ་

ཆས་དེ་དག་འདམ་བག་ཁྲོད་དངོས་རྫས་གཞན་དག་བསྲེས་ནས་ལས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། རྫ་ཆས་ཀྱིས་བཟོས་པའི་ལག་ཆ་དེ་རིགས་གཙོ་བོ་ཟས་གཡོས་སྦྱོར་བྱེད་པའི་ཐད་བཀོལ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ལག་ཆ་དེ་དུས་ཡུན་རིང་བོར་མེ་ནང་དུ་བཀོལ་ཡང་གས་མི་སླ་བས། ང་ཚོས་ད་ལྟ་བཀོལ་བཞིན་པའི་རྫ་ཁོག་དང་ཕལ་ཆེར་གཅིག་འདྲ་རེད”ཟེར། གནའ་རྫས་རྟོག་དཔྱོད་ལས་བདེན་དཔང་བྱས་པ་ལྟར་ན། ལོ་སྟོང་ལྔའི་ཡར་སྔོན་ལ། མཚོ་སྔོན་ས་ཁུལ་ནི་མ་རྒྱུད་རུས་རྒྱུད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དུས་མཇུག་ནས་ཕ་རྒྱུད་རུས་རྒྱུད་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བར་བརྒལ་བྱེད་པའི་དུས་སྐབས་ཡིན་པ་དང་། སྐབས་དེའི་འཚོ་བའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དངོས་རྫས་གཙོ་བོ་ནི་རྫ་ཆས་ཡིན་ལ། རྫ་ཆས་བསྲེགས་པའི་ལག་རྩལ་ཅུང་མཐོ་ཟེར། དེ་མིན་རིག་དངོས་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་མཁས་པས་འོ་དཀར་བྱེ་རྒྱུ་རྫ་ཆས་སྟེང་དམར་ནག་གི་ཚན་རིས་བྱུག་ཡོད་པ་དང་། རྒྱན་རིས་ལ་བྱ་རིས་དང་། དབྱིབས་འགྱུར་བྱ་རིས། གཞུང་ཐིག་རྩེ་ལྟེབ་རི་མོ། མུ་འབྲེལ་དཀྱོག་ཐིག་རི་མོ། ཟུར་གསུམ་རི་མོ་སོགས་ཡོད་པ་དང་། ཡོ་བྱད་ལ་ལའི་སྐེ་དང་ཕྲག་པ། ལྟོ་བར་ཟུར་སྣོན་རི་མོ་ཡོད་པ་རྟོགས། འདི་ལྟ་བུའི་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་ནི་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་མང་རྫོང་དང་ཁྲི་ཀ་རྫོང་སོགས་སུའང་རྙེད་ཡོད། ས་རིམ་འབྲེལ་བ་ལྟར་ན། གནའ་ཤུལ་འདི་ནི་ཆི་ཅཱ་རིག་གནས(齐家文化)ལས་ཀྱང་སྔ་བ་དང་། འོ་དཀར་བྱེ་རྒྱུ་རྫ་ཆས་སྟེང་དུ་དམར་སྨུག་གི་ཚོན་རིས་བྱུག་པའི་རྫ་ཆས་ལ་ས་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དྲག་པོ་ལྡན་ལ། དེ་ནི་ཀན་སུའུ་དང་མཚོ་སྔོན་ས་ཁུལ་གྱི་ཤེས་ཟིན་པའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་རིགས་མཚུངས་རྫ་ཆས་གཞན་དག་དང་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ལྡན་པས། མཚོ་སྔོན་རང་ས་གནས་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་གཞི་འཛིན་ས་བརྟན་པོ་ཞིག་མཁོ་འདོན་བྱས་ཤིང་། རྫོང་རུའི་རིག་གནས་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས་ཀྱིས་ས་ཁུལ་འདིའི་གནའ་བོའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་བཏང་ཡོད་པ་དང་། ས་ཁུལ་འདིའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་པར་སྟོང་ཆ་ཆེན་པོ་ཞིག་བསྐངས་ཡོད།།