[གནད་བཏུས] རྩོམ་འདིར་ཐོག་མར་ད་ལྟའི་སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་པའི་རྣམ་པ་མདོ་ཙམ་བསྟན་པ་དང་། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་ཕྱོགས་ལ་དཔྱད་ཞིབ་རགས་ཙམ་བྱས་ཏེ། གཙོ་ཆེར་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་ངོ་བོ་དང་ཁྱད་ཆོས། བྱེད་ལས་བཅས་ཀྱི་ཐད་ནས། ཕྱིན་ཆད་ལག་བསྟར་དུ་རུང་བའི་བསམ་འཆར་དྲུག་བཏོན་ཡོད།
[གནད་ཚིག] མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད། འཁྲིད་ཕྱོགས།
        དེའང་། དབྱིན་ཡིག་གི“Education”དང་རྒྱ་ཡིག་གི“教育”ཞེས་པ་ནི། བོད་ཡིག་གི“བསླབ་པ”ཞེས་པའི་མིང་དུ་ངོས་གཟུང་ཆོག དཔེར་ན། ལུང་སྟོན་པ་རྩ་བ་སུམ་ཅུ་པ་ཞེས་བྱ་བ་ལས། ཇི་སྐད་དུ། “བསླབ་པ་ཀུན་གྱི་གཞི་འཛིན་ཅིང་། །རིག་བྱེད་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱུ། །མིང་ཚིག་བརྗོད་པ་ཀུན་གྱི་གཞི། །ཡི་གེའི་སྦྱོར་བ་བཤད་པར་བྱ། །”①ཞེས་དང་། ཡང་དེ་ལས། “བསླབ་ལ་བརྩོན་པའི་གང་ཟག་གིས། །དང་པོར་ང་རོ་རྣམས་ལ་སྦྱང་། །སྔོན་འཇུག་རྗེས་འཇུག་མིང་གཞི་གསུམ། །ཀློག་གི་ཆེད་དུ་བསླབ་པ་ཡིན། །རྗེས་འཇུག་བཅུ(བཞི)ཡི་སྦྱོར་བ་ནི། །མཉན་བསམ་གཏན(བསྟན)པའི་ཆེད་དུ་སྦྱར། །”②ཞེས་པ་སོགས་ལས། “བསླབ་པ་ཀུན་གྱི་གཞི་འཛིན་ཅིང་། །”དང“བསླབ་ལ་བརྩོན་པའི་གང་ཟག་གིས། །” ཞེས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི“བསླབ་པ”ཞེས་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། དེ་ལྟ་ནའང་། དེང་རབས③སུ། “Education/教育”ཞེས་པ་བོད་ཡིག་ཏུ“སློབ་གསོ་དང་ཤེས་ཡོན། ཤེས་རིག”ལྟ་བུར་བསྒྱུར་ཡོད།
        རྩོམ་འདིར།“Higher education/高等教育”ཞེས་པ་དེ“མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ”རུ་བྲི་རྒྱུ་ཡིན། དེའང་། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་ཞེས་པ་ནི།“སྒྲ་ཡངས་འཇུག་ལྟར་ན། འབྲིང་རིམ་སློབ་གསོའི་ཡན་ཆད་ཀྱི་སློབ་ཆེན་དང་ཞིབ་འཇུག་ཚན་པ་སོགས་ཀྱི་ནང་དུ། བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་དགེ་རྒན་གྱིས་འཆར་གཞི་དང་དམིགས་ཡུལ་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་སློབ་མ་ལ་ཚད་ལྡན་གྱི་སློབ་གཉེར་མཐོ་ཤོས་འཐོབ་པར་བྱེད་པ་ལའོ། །” ④དེ་མིན་གསལ་གདབ་རྒྱུ་ཞིག་སྟེ། འདིར“སློབ་ཆེན”ནི“University/大学”ཞེས་པའི་སྐད་དོད་ཡིན་པ་ལས། དགོན་པའི་བསླབ་པ་སོགས་སུ་མི་གོ
དང་པོ། ད་ལྟའི་སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་པའི་རྣམ་པ།
        ད་ལྟའི་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་རྣམས་སུ། བོད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་དང་དེང་རབས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལྟ་བུའི་བསླབ་ཚན་ཡོད་མོད། འོན་ཏེ། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བལྟས་ན། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་དགེ་རྒན་གྱི་ཐད་ནས། གཅིག་ཏུ་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ལ་གཞན་དྲིང་མི་འཇོག་པའི་ཆེད་མཁས་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པ་དང། གཉིས་སུ་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཐད་ཀྱི་འཁྲིད་རྒྱུན་ཡང་དག་མངའ་བའི་རྗེས་རབས་པ་ཉུང་བ། གསུམ་དུ་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ལམ་ནས་འཆད་རྩོད་རྩོམ་གསུམ་ལ་ཐོགས་པ་མེད་ཅིང་། བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་དེ་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་ཁྱད་ཆོས་སོགས་ལ་བསྟུན་ནས། ད་ལྟའི་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་ཐུབ་པའི་བོད་སྐད་ཅིག་འགྲུབ་པའི་ཐབས་ལམ་ཇི་ལྟར་ལག་ལེན་བསྟར་དགོས་མིན་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཏུ་འབྲེལ་ཡོད་བསྟན་བཅོས་ཚད་ལྡན(Classics/经典)དང་དཔེ་རྙིང་ཁུངས་བཙན་གང་ཡོད། གཞན་ཡང། ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་འགྱུར་ལྡོག དེ་དང་མི་རིགས་གཞན་པའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་བར་གྱི་ཁྱད་པར་སོགས་འཁྲིད་མཁན་ཉུང་ངུར་ཟད། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོང་མཁན་སློབ་མའི་ཐད་ནས། བོད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་རེད་ལ། བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཐད་ཀྱི་དེང་གི་བརྩམས་ཆོས་རེ་ཟུང་ལས། བསྟན་བཅོས་གསར་རྙིང⑤ཇི་སྙེད་ཡོད་པ་དེ་སྙེད་ལ་ལྟ་མཁན་ཉུང་ཞིང་། བསྟན་བཅོས་རྙིང་བ་ཚད་ལྡན་གང་ཡོད་ལ་ལྟ་མཁན་དེ་བས་ཀྱང་ཉུང་། ཁྱད་པར་དུ། བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་རྩོམ་འབྲི་མཁན་ཉུང་ཞིང་། བྲིས་པ་རྣམས་སུའང་། སྐད་ཟུར་ཆག་པ་དང་མིང་གི་ངོ་བོའམ་རང་བཞིན་མ་ངེས་པ། ཐ་སྙད་ཀྱི་གོ་དོན་འཛོལ་བ། ཚིག་སྡུད་མི་ཤེས་པ། རྒྱ་སྐད་སོགས་ཀྱི་ཤན་ཞུགས་པ། རྣམ་དབྱེ་དང་ཚིག་ཕྲད་བསྟན་བཅོས་དང་འཇིག་རྟེན་རྒན་པོ་རྣམས་ལ་གྲགས་པ་ལྟར་དུ་མི་སྟེར་བ། བརྗོད་པའི་དོན་ལ་གཏན་ཚིགས་བཙན་པོ་མེད་པ་སོགས་ཏེ། བོད་སྐད་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ལུགས་དང་འགལ་བའི་ནོར་འཁྲུལ་སྣ་ཚོགས་འབྱུང་། གོང་སྨྲས་རྒྱུ་རྐྱེན་དེ་དག་གི་ཉེར་ལེན་གྱིས། མཐར་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོང་མཁན་གྱི་སློབ་མ་མི་ཉུང་བ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་དང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གིས་མཚོན་པའི་རིག་གནས་གཞན་པའི་ཀློང་དུ་བགྲོད་དུས། བོད་སྐད་ཡིག་གིས་མཚོན་པའི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་ཐུན་མིན་རིན་ཐང་མ་རྟོགས་པའམ་དེ་ལ་ཐེ་ཚོམ་ཟ་བ། ཐ་ན་ལོག་པར་རྟོགས་པའི་ལམ་དུ་འཕྱན་པ་སོགས་བོད་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེས་མཚོན་པའི་རིག་གནས་ལ་ཡིད་ཆེས་མེད་པར་གྱུར་ཏེ། མཐའ་གཅིག་ཏུ་གཞན་སྐད་གཞན་ཡིག་གིས་མཚོན་པའི་རིག་གནས་གང་དེ་གཙོ་བོར་བྱེད་པ་སོགས་ཅི་རིགས་མཐོང་ཞིང་ཐོས།
གཉིས་པ། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་ཕྱོགས་ལ་དཔྱད་ཞིབ།
        སློབ་ཆེན་ནི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་ཕུང་བོོ་གཙོ་གྲས་རེད་ལ། རྩ་བའི་ཆ་ནས། ཆེད་ལས་ཡོན་ཏན་པ་སྐྱེད་པ་དང་། ཚན་རིག་ལག་རྩལ་དར་བར་བྱེད་པ། སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཞབས་ཞུ་སྒྲུབ་པ་སོགས་ཀྱི་ཐད་དུ་དེས་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་ནུས་པ་མངོན་པར་གདོན་དགོས། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་དམིགས་ཡུལ་ལའང་སྤྱིའི་ཆ་ནས་རིགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་སྟེ། མི་སྒེར་གྱི་དགོས་པ་གཙོར་འཛིན་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་པ་གཙོར་འཛིན་པ། རིག་གནས་ཀྱི་དགོས་པ་གཙོར་འཛིན་པའོ། །དེར་བརྟེན། ད་ལྟའི་སློབ་ཆེན་ཁག་གི་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་ཕྱོགས་དེ་འཆར་གཞི་དང་དམིགས་ཡུལ་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་ཚད་ལྡན་དུ་སྤེལ་དགོས་ཤིང་། སློབ་ཆེན་དུ་མ་མཐར་ཡང་སཾ་བོད་སྒྲ་རིག་ནས་བཟུང་སྟེ། བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་བསྟན་བཅོས་ཚད་ལྡན་དང་དཔེ་རྙིང་ཁུངས་བཙན་དག་གི་རྒྱུད་པ་ཡང་དག་སྤེལ་བར་གཞོལ་དགོས་པར་མ་ཟད། སློབ་མ་རྣམས་ལ་དེ་དག་ལས་གང་ནུས་དངོས་སུ་ཚད་ལྡན་སློབ་པའི་གོ་སྐབས་སྤྲད་དགོས་ཤིང་། དེའི་རྨང་ཐོག་ནས་ཡུལ་དུས་དང་མཐུན་པར་བློ་ཁ་མ་འོངས་པ་དང་འཛམ་གླིང་ལ་ཕྱོགས་དགོས། འོ་ན། ཇི་ལྟར་བྱ་ཞེ་ན། ཐོག་མར་དུས་དང་མཐུན་པའི་སློབ་གཉེར་གྱི་ཐབས་ལམ་ལེགས་ཤོས་དགོལ་དགོས་པ་དང་། དེ་ནས་ཡུལ་དང་མཐུན་པའི་བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པའི་བོད་སྐད་ཅིག་ཆགས་པར་བརྩོན་དགོས། དེའང་ལ་ལས་བོད་ཡིག་གི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་བརྩམས་ཆོས་ག་ཚོད་མང་པོ་གསར་དུ་བྱུང་བ་དེ་ཚོད་ཀྱིས་བོད་སྐད་འཁོལ་རྒྱ་ཆེ་རུ་འགྲོ་བའམ་བོད་སྐད་དར་བཞིན་པ་ལྟ་བུར་འདོད་མོད། ཤིན་ཏུ་མི་འཐད་དེ། གང་ལགས་ཤེ་ན། དེ་རིགས་ནི་རྩ་བའི་ཆ་ནས་འབྲེལ་ཡོད་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་སྡེ་རུ་མ་གཏོགས་ཀློག་མི་ཀློག་ཅི་རིགས་ལས། དེས་རྒྱ་ཆེའི་རོང་འབྲོག་པ་མང་ཚོགས་ཀྱི་ངག་གི་བརྗོད་པ་གཙང་མ་རྣམས་དང་གོ་བརྡ་འཕྲོད་བཏུབ་མིན་ད་དུང་དོགས་གཞིར་གནས་སོ། །གང་ལྟར། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་དག་ལ་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོར་དཔགས་པའི་འཆར་གཞི་དང་དམིགས་ཡུལ་ངེས་གཏན་ཡོད་དགོས་པ་དང་། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་དེ་འཁྲིད་པ་སོགས་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ལ་ལ་སློབ་ཆུང་སོགས་སུ་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་པར་ཁ་ཡོད་ལག་ཡོད་དུ་སྤྱད་ཆོག་པ་ལྟ་བུ་ཅིས་ཀྱང་ཡིན་དགོས།
གསུམ་པ། ཕྱིན་ཆད་སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཇི་ལྟར་འཁྲིད་དགོས་པའི་ཐད་ཀྱི་བསམ་ཚུལ།
        དེ་ལྟ་ན། ཕྱིན་ཆད། སློབ་ཆེན་ཁག་གི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་གྱི་དགེ་རྒན་རྣམས་ཀྱི་འཁུར་དུ་དབབ་པ་ནི། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཅི་འདྲའི་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་བསྒྲུབ་རྒྱུ་ཙམ་མིན་པར། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཇི་ལྟར་འཁྲིད་ན་ལེགས་པའི་ཕྱོགས་ལ་ཞིབ་ཏུ་གཞུག་དགོས་པ་ལས་མ་འདས། དོན་དམ་དུ། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་རྨང་ཡག་པོ་ཞིག་འདིང་ཐུབ་མིན་ནི་བྱིས་དུས་སམ་སློབ་གྲྭ་ཆུང་འབྲིང་གི་དུས་ཀྱི་ལས་ཀ་ལས་སློབ་ཆེན་ལ་ཐད་ཀར་དུ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པར་སྙམ། འོ་ན། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་བྱ་གང་ཡིན་ཞེ་ན། གོང་གི་ཚན་པ་གཉིས་པར་ཞུས་ཟིན་ལྟར་དང་། ཁྱད་པར་དུ། འབྲེལ་ཡོད་བསྟན་བཅོས་རྙིང་པ་ཚད་ལྡན་གྱི་རྒྱུན་ལེགས་པར་སྤེལ་ཅི་ལྕོགས་དང་། རྣམ་དཔྱོད་རྩལ་འདོན་གྱིས་ཡུལ་དུས་དང་མཐུན་པའི་ཐབས་མཆོག་གང་ཡོད་ལ་བརྟེན་ནས། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོང་མཁན་གྱི་རིགས་པའི་སྒོ་འཕར་ཡངས་པོར་དབྱེ་གང་ཐུབ་ཀྱིས། ཕྱིན་ཆད་བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཀུན་གྱིས་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་ངེས་པའི་བོད་སྐད་ཅིག་ཡོངས་སུ་སྦྱོང་སྤྱོད་སྤེལ་གསུམ་བྱེད་དགོས་སོ། ། དེ་ལ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ(1903-1951)གྱིས། “གང་ལྟར་ཡང་ཡི་གེ་སྦྱོར་ལུགས་སྔོན་གྱི་སྲོལ་དུ་བྱས་ནས་ཀློག་ཚུལ་ད་ལྟའི་འདི་དང་འདྲ་བར་བྱེད་པ”⑥ཞེས་པ་ལྟར། དེའང་ཞིབ་ཏུ་ཇི་ལྟར་འཁྲིད་ཅེ་ན། བསམ་ཚུལ་ཙམ་ཞུ་བར་བྱ་སྟེ།
3.1. བོད་ཡིག་གི་ང་རོ་འདྲེན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བར་བརྩོན་དགོས་པ།
        དེ་ལ་ཐོག་མར་ང་རོ⑦ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིའི་གོ་དོན་རྟོགས་དགོས་པར། ལུང་སྟོན་པ་རྩ་བ་སུམ་ཅུ་པ་ཞེས་བྱ་བ་ལས། ཇི་སྐད་དུ། “བསླབ་ལ་བརྩོན་པའི་གང་ཟག་གིས། །དང་པོར་ང་རོ་རྣམས་ལ་སྦྱང་། །”⑧སྨྲ་སྒོར། “ཁོག་པ་མགྲིན་པ་རྐན་དང་ལྕེ། །སྣ་དང་སྤྱི་བོ་སོ་དང་མཆུ། །སྤྱི་དང་རེ་རེའི་ཆ་དག་ལས། །ཕྲད་དང་ཅུང་ཟད་ཕྲད་པ་དང་། ། དོག་པ་དང་ནི་ཡངས་པ་ནས། །དྲང་པོ་བསྒྲེང་དང་བཀུག་པ་དང་། །བསྟོད་པ་དང་ནི་སྨད་པ་དང་། །བསྒྲིམས་དང་གློད་པའི་ང་རོ་འབྱུང་། །”⑨ཞེས་དང་། ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས། ཞེས་པ་རུ། བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་བཤད་པའི་དུས་སུ། “དང་པོར་ཀ་ཁ་སུམ་ཅུ་བསླབ། །འབྱུང་གནས་བློ་ལ་ཞེན་པར་བྱ། །དེ་ནས་དེ་ལ་གུག་སྐྱེད་ནི། །བཏགས་ཏེ་ཨི་ལ་གུ་གུ་བརྗོད། །ཨུ་ལ་ཞབས་ཀྱུ་ཨེ་འགྲེང་བུ། །ཨོ་ལ་ན་རོ་བརྗོད་ཅིང་སྦྱར། །”⑩ཞེས་དང་། ཡང་སྔགས་དང་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བརྗོད་པའི་སྐབས་སུ། “ང་རོ་དྲང་པོ་ལས་བྱུང་བ། །ཀ་ནས་བརྩམས་ཏེ་ཀྵཿཡི་མཐར། །གསལ་བྱེད་ཡི་གེ་སུམ་ཅུ་བཞི། །......ཀ་སོགས་གསལ་བྱེད་ཐམས་ཅད་ལ། །མ་ནིང་བཞི་པོ་མ་གཏོགས་པའི། །དབྱངས་ཀྱི་ཡི་གེ་བཅུ་གཉིས་སོ། །གུག་སྐྱེད་དུ་ནི་རབ་ཏུ་སྦྱར། །” ཞེས་དང། གཞན་ཡང་། སུམ་ཅུ་བའི་འགྲེལ་བ་ལས། “ཡོན་ཏན་ཐམས་ཅད་ཀྱི་གཞི་ཡི་གེ་དང་ཀློག་ལ་སོགས་བསླབ་པར་བྱ་བའི་གནས་ལ་བརྩོན་པའི་གང(ཟག)གིས་དང་པོར་སློབ་དཔོན་མཁས་པའི་དྲུང་དུ་ཀ་དང་ཁ་ལ་སོགས་ང་རོ་དྲང་པོ་རྣམས་ལ་དང་པོར་སྦྱང་ངོ་། །དེ་ནས་ཨི་ལ་སོགས་གསལ་བྱེད་ལ་སྦྱར་བ་རྣམས་ལ་སྦྱང་ངོ་། །དེ་ཡང་ཀི་ཀུ་ཀེ་ཀོ་ཞེས་པ་ལ་སོགས་པ་བཀུག་པ་དང་སྨད་པ་དང་བསྒྲེང་བ་དང་། བསྟོད་པའི་ང་རོ་རྣམས་ལ་ཇི་ལྟར་སྦྱོང་བའི་ཚུལ་ཀའི་གུ་གུ་ཀི་ཞེས་པ་ནས་ཨའི་ན་རོ་ཨོ་ཞེས་པའི་བར་དུའོ། །དེ་བཞིན་དུ་ཀྲ་ཞེས་པ་ལ་སོགས་བསྒྲིམས་པ་དང་། ཀླ་ཞེས་པ་ལ་སོགས་པ་ཀློག(ཀློད)་པ་དང་། ཀམ་ཞེས་པ་ལ་སོགས་པ་སྣ་དང་ལྷན་པ་དང། ཀཿཞེས་པ་ལ་སོགས་པ་རྣམ་པར་བཅད་པའི་ང་རོ་དག་ལ་ཡང་སྦྱང་ངོ་། །” ཞེས་སོགས་འབྱུང་།
        དེར་བརྟེན།“ཨ་ནི་རང་ཉིད་བརྗོད་རུང་སྟེ། ། སེང་གེ་ལྟ་བུའི་ཨ་ཞེས་བྱ།།” ཞེས་དང་།“ཕྱོགས་སུ་ལྷུང་བ་ཉི་ཤུ་དགུ།།སུམ་ཅུ་པ་ནི་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད།།” ཅེས་དང་།“ཨ་ནི་ཡི་གེ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཕྱི་མོ་ཡིན་ནོ།།” ཞེས་དང་།“ཡི་གེའི་མ་ནི་ཨ་ཡིན་ནོ།།”
        ཞེས་པ་ལྟར། འགྲེལ་བྱེད་སྔ་མ་རྣམས་ཀྱིས་ཨ་ནི་རྩ་བའི་ང་རོ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཚུགས་ཐུབ་རིས་མེད་ཀྱི་གསལ་བྱེད་ཅིག་ཀྱང་ཡིན་པ་དང་། ཨི་ཨུ་ཨེ་ཨོ་བཞི་ནི་ཡན་ལག་གི་ང་རོ་ལྟ་བུར་ངོས་བཟུང་ཡོད་པ་གསལ།

 3.1.1. དེ་ལ་ཐོག་མར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེའི་ང་རོ་དང་། དེ་འདྲེན་སྟངས། གསལ་བྱེད་སོ་སོའི་སྐྱེ་གནས་རྣམས་འཁྲིད་དགོས་ཏེ། སྤྱིར་ལེགས་སྦྱར་ལ་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་ཞེ་བདུན་དང་། ཞེ་དགུ། ལྔ་བཅུ་སོགས་སུ་བཞེད་ལུགས ཡོད་ནའང་། འདིར་ང་རོ་བཅུ་དྲུག་དང་གསལ་བྱེད་སོ་བཞིའི་ལུགས་ལྟར་རེའུ་མིག་ཏུ་གཤམ་གསལ། 

3.1.2. དེ་ནས་སྐབས་སུ་བབས་པ་བོད་ཡིག་གི་ང་རོ་འདྲེན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པར་བརྩོན་དགོས་ཏེ།

3.1.3. སཾ་བོད་ཡི་གེའི་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་རྐྱང་ལོག་མཐུག་པོ་འདོགས་ཅན་དང་བཅས་པའི་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བའི་སྒྲ་ངེས་པར་དུ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་དང་སྦྱར་ནས་འཁྲིད་དགོས་ཏེ།

3.1.3.1. ལེགས་སྦྱར་གྱི་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་ཅོག་གི་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བའི་སྒྲ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ཀྱིས་མཚོན་པ་གཤམ་གསལ། 

3.1.3.2. བོད་ཡིག་གི་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་རྣམས་ཀྱི་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བའི་སྒྲ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ཀྱིས་མཚོན་པ་གཤམ་གསལ།

3.1.3.3. བོད་ཡིག་གི་གསལ་བྱེད་འདོགས་ཅན་རྣམས་ཀྱི་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བའི་སྒྲ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ཀྱིས་མཚོན་པ་གཤམ་གསལ།

3.1.3.4. ལོ་ཙཱའི་སྐབས་སུ་སྒྲ་སོ་ན་འཇོག་བྱེད་གསལ་བྱེད་དང་ང་རོ་ཁག་ཅིག་གི་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བའི་སྒྲ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ཀྱིས་མཚོན་པ་གཤམ་གསལ།

3.2. བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་སུ་འབྱུང་བའི་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་སོགསTST ཡིས་མཚོན་སྟངས་འཁྲིད་དགོས་པ།

3.2.1. ང་རོ་མཚོན་སྟངས།

3.2.2. གསལ་བྱེད་མཚོན་སྟངས།

3.2.3. འབྲེལ་ཡོད་རྟགས་གཞན་མཚོན་སྟངས།

 བོད་ཡིག་གི་ཚེག་ཁྱིམ་གང་ཞིགTSTཡིས་འབྲི་དུས། བོད་ཡིག་གི་བཀླག་ཐབས་ཀྱི་གོ་རིམ་ལྟར་བྱ་ཞིང། ང་རོ་དྲང་པོ་ཅན་གྱི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲ་གཞི་ལaསྦྱར་དགོས་པ་དང་། དེ་བཞིན་ང་རོ་བཀུག་པའི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲ་གཞི་ལiང་རོ་སྨད་པའི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲ་གཞི་ལuང་རོ་བསྒྲེང་པའི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲ་གཞི་ལeང་རོ་བསྟོད་པའི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲ་གཞི་ལoསྦྱར་དགོས། དཔེར་ན།
དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས། dag yig gsar bsgrigs/
སྙན་ངག་མཁན་གྱི་རྣ་བ་གཡས་གཡོན་རྒྱན་གྱིས་སྤུད།
snyan ngag mkhan gyi rna ba g.yas g.yon rgyan gyis spud/
བླ་སློབ། bla slob/
རྡེོ། rdo+e/
སཏྟྭ sat+t+wa ལྟ་བུའོ། །
3.3. བོད་འགྱུར་སྒྲ་རིག་བསྟན་བཅོས་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་འཁྲིད་དགོས་པ།
དེ་ལ་ངེས་པར་དུ་གཤམ་གྱི་ནང་དོན་སོགས་འཁྲིད་དགོས་ཏེ།
3.3.1. སྒྲ་རིག་པ་ཞེས་པའི་མིང་འདོགས་དང་གོ་དོན།
དཔེར་ན། རྒྱ་གར་སྐད་དུ་ཤབྡབིདྱཱ(shabda-vidyā)སྟེ། བོད་སྐད་དུ་སྒྲ་རིག་པ་ཞེས་པ་འདི་ལས། རྒྱ་གར་དུ་གནའ་སྔ་མོ་ཞིག་ཏུ་རིག་བྱེད(vedas)སོགས་ངག་ཐོག་ནས་སྤེལ་བ་དང་། སྒྲ་གདངས(shikṣā)ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཧ་ཅང་སྔ་བ། རྒྱ་གར་སྐད་དུ། ལྦརྞ varṇa/ཨ་ཀྵ་རakṣara/བྱཉྫvyañjna ནི་མིང་ཚིག་གསལ་བར་བྱེད་པའི་གཞི་སྟེ་སྐད་ཀྱི་གདངས་ཤིག་ལ་གོ་ཞིང་། དབྱིན་སྐད་དུ“phoneme”དང་། རྒྱ་སྐད་དུ“音素” བོད་སྐད་དུ་ཡི་གེ་ཞེས་པའི་དོན་ཏེ། ལུང་དུ་སྟོན་པའི་རྩ་བ་སུམ་ཅུ་པར། “བསླབ་པ་ཀུན་གྱི་གཞི་འཛིན་ཅིང་། །རིག་བྱེད་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱུ། །མིང་ཚིག་བརྗོད་པ་ཀུན་གྱི་གཞི། །ཡི་གེའི་སྦྱོར་བ་བཤད་པར་བྱ། །” ཡང་སྨྲ་སྒོར། “རྣམ་གྲངས་དུ་མ་མེད་པ་དང་། །མིང་ཚིག་གསལ་བར་བྱེད་པ་དང་། །དོན་རྣམས་རྗོད་པར་བྱེད་པའི་ཕྱིར། །ཡི་གེ་ཞེས་ནི་བརྗོད་པ་ཡིན། །”   ཞེས་པ་དང་། གཞན་ཡང་། འཕགས་བོད་དུ་རིག་གནས་ཆེ་བ་ལྔ་ལས་སྒྲ་རིག་ཐོག་མར་འཇོག་པ་སོགས་ལས། རྒྱ་གར་དུ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་དང་ངག་གི་རིག་པར་ཧ་ཅང་གཅེས་པ་དང་། ཁྱད་པར་དུ་འདིར་བཤད་པའི་སྒྲ་རིག་པ་ནི་ལེགས་སྦྱར་ཁོ་ན་ཙམ་ལ་གོ་བ་མིན་པར། དེའི་ཡན་ལག་ཏུ་གྱུར་པའི་སྒྲ་གདངས་རིག་པ(shikṣā/phonetics)དང་མིང་གི་རྣམ་གཞག(nirukta/etymology) བྱཱ་ཀ་ར་ཎ་སྟེ་ལུང་དུ་སྟོན་པའམ་བརྡ་སྤྲོད་པའི་རྣམ་གཞག(vyākaraṇa)བཅས་ལ་འཇུག་པ་ལྟ་བུའོ། །
3.3.2. རྒྱ་གར་དུ་སྒྲ་རིག་གི་བསྟན་བཅོས་བྱུང་བ་ལས་འབྲེལ་ཡོད་གཙོ་གྲས་གང་ཡིན་འཁྲིད་དགོས་པ། དཔེར་ན།
3.3.2.1. ཨིནྡྲ(Indra)བྱཱ་ཀ་ར་ཎའམ་དབང་པོ་བརྒྱ་བྱིན་གྱི་བརྡ་སྤྲོད།
3.3.2.2. པཱ་ཎི་ནི(Pāṇini སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་དུས་རབས4)ཡི་བརྡ་སྤྲོད་ལེའུ་བརྒྱད(Aṣṭādhyāyī )ཅེས་པ།
3.3.2.3. ཀ་ཏི འི་བུའམ་ཀཱ་ཏྱཱ་ཡ་ན (Kātyāyana སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་དུས་རབས3པ།)ཡི་རྣམ་འགྲེལ། (vārttika)
3.3.2.4. ཆུར་ལྷུང(པཱ་ཏཉྫ་ལི/Patañjali)གི་འཕྲལ་སྐད་བཤད་པ་ཆེན་པོའམ་མ་ཧཱ་བྷཱ་ཥ།(Mahābhāṣya)
3.3.2.5. མཆོག་སྲེད་དམ་བ་ར་རུ་ཙི(vararuciḥ) ཡི[ཕལ་བ་ཁ་བྱེ་བའམ་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད(巴利语)རབ་ཏུ་གསལ་བ་གང་ཡིན་བརྟག]པྲཱ་ཀྲྀ་ཏ། པྲ་ཀཱ་ཤ (Prākrita Prakāśa)
3.3.2.6. དབང་ཕྱུག་གོ་ཆ(śarvavarman)ཡི་ཀ་ལཱ་པ(kalāpa སྤྱི་ལོ400ཡི་གོང་རོལ་དུ་བྱུང་བ་ཞིག Verhagen, 1994:51) འམ་ཆ་བསགས་ཀྱི་མདོ།
3.3.2.7. ཙནྡྲ་གོ་མི(Candragomin ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ450བ་ཙམ་དུ་བྱུང་།)ཡི་ཙཱནྡྲ་བྱཱ་ཀ་ར་ཎ། (Cāndra-vyākaraṇa)
སྒྲ་ཀ་ཙཱན་གཉིས་ནི་དུས་རབས་བར་མའི་མགོ་ཙམ་དུ་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐུབ་བསྟན་རྗེས་འཇུག་པ་ཚོའི་ཁྲོད་དུ་འཕྲིན་ལས་དར་ཤོས་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཡིན་ལ། དེའི་རྐྱེན་གྱིས། བོད་ལ་མཚོན་ན། སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་ཀུན་ལས་རྒྱུས་ཆེ་ཤོས་ནི་གོང་གི་དེ་གཉིས་ཡིན་པར་བཤད།(Verhagen 1994:51)
3.3.2.8. ཨ་ནུ་བྷཱུ་ཏི(Anubhūtisvarūpācārya དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པ་དང་བཅུ་བཞི་པའི་བར་དུ་བྱུང་། Verhagen 1994:117)ཡི་བརྡ་སྤྲོད་པ་དབྱངས་ཅན་གྱི་མདོ། (Sarasvatī-vyākaraṇa-sūtra)
སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས16པ་དང17པའི་ནང་། རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་སུ་དབྱངས་ཅན་སྒྲ་མདོ་ཤིན་ཏུ་དར་བས། བོད་ཀྱི་མཁས་པས་སྐབས་དེའི་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་པཎྜི་ཏ་དང་འབྲེལ་བ་བྱས། (Verhagen 1994:117)
3.3.2.9. ལྕེ་ཁྱི་འབྲུག(དུས་རབས9པའི་དུས་མགོ)གིས་བསྒྱུར་པའི་གནས་བརྒྱད་ཆེན་པོའི་རྩ་བ།
3.3.2.10. འཆི་མེད་སེང་གེ[Amarasimha ཞུན་ཙང(玄奘)ལྟར་ན། འཆི་མེད་སེང་གེ་ནི་སྤྱི་ལོ 375པའི་ཡས་མས་ཙམ]ཡི་མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད། (Amarakośa)
3.3.2.11. རྒྱ་གར་གྱི་མཁན་པོ་དང་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་དང་བཙན་པོ་བཅས་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ། (Madhya-vyutpatti)
3.4. བོད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་བསྟན་བཅོས་རྙིང་བ་ཚད་ལྡན་གཙོ་བོར་གཟུང་དགོས་པ།
འདིར་གུས་པས་གལ་ཆེན་དུ་མཐོང་བའི་འབྲེལ་ཡོད་བསྟན་བཅོས་གསར་རྙིང་ཁག་ཅིག་གི་མཚན་བྱང་དགོད་པར་བྱ་སྟེ།
3.4.1. ལྕེ་ཁྱི་འབྲུག་གི་གནས་བརྒྱད་ཆེན་པོའི་འགྲེལ་བ།
3.4.2. བསྟན་འགྱུར་ཁྲོད་ཀྱི་ལོ་པཎ་མང་པོས་མཛད་པའི་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ། (vyutpatti)
3.4.3. བསྟན་འགྱུར་ཁྲོད་ཀྱི་ལྕེ་ཁྱི་འབྲུག་གིས་བསྒྱུར་པའི་རྣམ་དབྱེ་བརྒྱད་ཀྱི་བསྟན་དོན་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ།
3.4.4. ཏུན་ཧོང་ལག་བྲིས་མ(P.T.783/Tib.J 625དངPelliot chinois 2061/3950)ཡི་ཁྲོད་ཀྱི་འགོས་ཆོས་གྲུབ(法成 སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས9པ)ཀྱིས་བསྒྱུར་པའི་འཇུག་པའི་སྒྲ་བརྒྱད་བསྟན་པ་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ་ཞེས་པ་དང“八转声颂”ཞེས་པ།
3.4.5. དྲན་པའི་ཡེ་ཤེས་གྲགས་པ(སྨྲྀ་ཏི་ཛྙཱ་ན་ཀཱིརྟི/Sm ṛ tijñāna-kīrti སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་བ་ཙམ)ཡི་སྨྲ་བའི་སྒོ་མཚོན་ཆ་ལྟ་བུ་ཞེས་བྱ་བ།
3.4.6. རྔོག་བློ་ལྡན་ཤེས་རབ(1059-1109)ཀྱི་དག་ཡིག་ཉེར་མཁོ་བསྡུས་པ།
3.4.7. ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྩེ་མོ(1142-1182)ཡི་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་བ།
3.4.8. ས་སྐྱ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན(1182-1251)གྱི་མཁས་འཇུག་དང་སྒྲ་ལ་འཇུག་པ།
3.4.9. དཔང་བློ་གྲོས་བརྟན་པ(1276-1342)ཡི་ཚོགས་གསུམ་གསལ་བ།
3.4.10. བཅོམ་ལྡན་རལ་གྲི(1227-1305)ཡི་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་སྨྲ་བ་རྒྱན་གྱི་མེ་ཏོག་ངག་གི་དབང་ཕྱུག་གྲུབ་པ།
3.4.11. དབུས་པ་བློ་གསལ་རྩོད་པའི་སེངྒེ(སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས13པ)ཡི་སུམ་རྟགས་འགྲེལ་པ།
3.4.12. མཁས་གྲུབ་དགེ་ལེགས་དཔལ་བཟང(1385-1438)གི་སྨྲ་བ་རྣམ་པར་ངེས་པ་རབ་དགའི་འཇུག་པ།
3.4.13. ཞ་ལུ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོ(1441-1527)ཡི་བོད་ཀྱི་བརྡའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་པར་བཤད་པ་རིན་པོ་ཆེའི་ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པ་ཞེས་བྱ་བ།
3.4.14. ཨ་མེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས(1597-1659)ཀྱི་གསར་རྙིང་གི་བརྡའི་རྣམ་དབྱེ་ལེགས་པར་བཤད་པ་གསུང་རབ་ཀུན་ལ་ལྟ་བའི་སྒྲོན་མེ།
3.4.15. རྣམ་གླིང་པཎ་ཆེན་དཀོན་མཆོག་ཆོས་གྲགས(1646-1718)ཀྱི་ལུང་དུ་སྟོན་པ་སུམ་ཅུ་པ་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པའི་རྣམ་འགྲེལ་ལེགས་བཤད་སྣང་བྱེད་ནོར་བུ།
3.4.16. སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས(1699/ 1700-1774)ཀྱི་ཡུལ་གངས་ཅན་པའི་བརྡ་ཡང་དག་པར་སྦྱོར་བའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བྱེ་བྲག་སུམ་ཅུ་པ་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པའི་གཞུང་གི་རྣམ་པར་བཤད་པ་མཁས་པའི་མགུལ་རྒྱན་མུ་ཏིག་ཕྲེང་མཛེས།
3.4.17. ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེ(1717-1786)ཡི་དག་ཡིག་མཁས་པའི་འབྱུང་གནས།
3.4.18. ཨ་ལག་ཤ་ངག་དབང་བསྟན་དར (1759-1840)གྱི་ཡི་གེའི་བཤད་པ་མཁས་པའི་ཁ་རྒྱན།
3.4.19. པྲ་ཏི་རིན་ཆེན་དོན་གྲུབ(སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས18པ)ཀྱི་སུམ་ཅུ་པའི་རྣམ་བཤད་ཀུན་བཟང་དགོངས་རྒྱན་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པའི་དགོངས་འགྲེལ་གསལ་བ།
3.4.20. ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱལ་མཚན(1783-1855)གྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཉི་ཤུ་བདུན་པ།
3.4.21. དངུལ་ཆུ་དབྱངས་ཅན་གྲུབ་པའི་རྡོ་རྗེ(1809-1887)ཡི་བརྡ་སྤྲོད་ཁག
3.4.22. ཚོགས་ཤུལ་བླ་མ་ནོར་བུ་བསྟན་འཛིན (དུས་རབས19པའི་སྨད)གྱི་ཡིག་སྡེབ་དང་དག་སྦྱོར་ཁག
3.4.23. དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ(1903-1951)གྱི་རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་བསྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ།
3.4.24. ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་འཇིགས་མེད་རིགས་པའི་བློ་གྲོས(1910-1985)ཀྱི་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་བསྟན་བཅོས་སུམ་ཅུ་པ་དང་རྟགས་འཇུག་གི་རྣམ་གཞག་རྒྱ་ཆེར་བཤད་པ་ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་།
3.4.25. དཔའ་རིས་སངས་རྒྱས(1931-)ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོར་བ་རྣམ་བཞི་རབ་གསལ་ལ་སོགས།
3.4.26. དོར་ཞི་གདོང་དྲུག་སྙེམས་བློ(1936-)ཡི་བརྡ་སྤྲོད་དོན་འགྲེལ་ཟབ་གནད་ཀུན་གསལ།
3.4.27. གླང་རི་བ་ཐུབ་བསྟན་སྦྱིན་པ(1958-)ཡི་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་གསར་བསྒྲིགས་སྨྲ་སྒོའི་ལྡེ་མིག
དེའང་། ད་ལྟའི་ཆེད་མཁས་གཞན་པའི་འབྲེལ་ཡོད་བརྩམས་ཆོས་དགོས་གལ་མེད་ཅེས་པའི་དོན་ནི་མིན་ཏེ། གོང་གི་དེ་རྣམས་གཙོ་བོའམ་རྩ་བར་གཟུང་དགོས་པ་བསྟན་པ་ཉིད་དོ། །
3.5. བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཐད་ཀྱི་དོགས་གནས་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་གླེང་ཅི་ཐུབ་བྱ་དགོས་པ།
3.5.1. སཾ་བོད་ཀྱི་རྣམ་དབྱེའི་ཁྱད་པར།
དཔེར་ན། ལེགས་སྦྱར་ལ་རྣམ་དབྱེ་དྲུག་པ་ཀྲྀ་ཏིརྡྷརྨ་ཀཱིརྟེཿ(krītirdharmakīrteḥ)སྟེ་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པའི་མཛད་པ་ཞེས་པ་བོད་ལ་གོ་བདེ་ཆེད་རྣམ་དབྱེ་གསུམ་པ་སྟེ་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པས་མཛད་པ་ཞེས་སུ་བསྒྱུར་བ་ལྟ་བུའོ། །
3.5.2. མིང་དང་བྱ་བའི་ཁྱད་པར།
དཔེར་ན། ཐག་གཅོད་བྱེད། ཐག་གཅོད་བྱ་ལྟ་བུ་མིང་གི་རང་བཞིན་དང་། ཐག་གཅོད་པར་བྱེད། ཐག་གཅད་པར་བྱ་ལྟ་བུ་བྱ་བའི་རང་བཞིན་ཡིན་པ་ལྟ་བུའོ། །
3.5.3. བྱ་བའི་སྒྲ་ཞིག“ན”སྒྲ་ལ་སྦྱོར་སྐབས་ཀྱི་བརྟག་པ་མཐའ་གཟུང་།
དཔེར་ན། འགྲོ་ན་ཞེས་པ་རྒྱུའི་སྐབས་ཀྱི་བརྟག་པ་མཐའ་གཟུང་དང་། སོང་ན་ཞེས་པ་འབྲས་པའི་སྐབས་ཀྱི་བརྟག་པ་མཐའ་གཟུང་ཡིན་པ་ལྟ་བུའོ། །
3.5.4. བྱ་བའི་སྒྲ་ཞིག“ཆོག”སྒྲ་ལ་སྦྱོར་སྐབས་ཀྱི་དུས་གསུམ་དབྱེ་བ།
དཔེར་ན། གཟུང་ཆོག ལྟ་བུའོ། །
3.5.5. “རྗེས་འཇུག་བཞི་ཡི་སྦྱོར་བ་ནི། །མཉན་བསམ་བསྟན་པའི་དོན་དུ་སྦྱར། །” ཞེས་པའི་གོ་དོན།
དཔེར་ན། འདིའི་སྐབས་ཀྱི་རྗེས་འཇུག་བཞི་ནི་བྱེད་པ(kāraka)བཞི་ལ་གོའམ། རྗེས་འཇུག་ལ་དབྱངས་བཞི་འཇུག་པར་གོ་བ་གང་ཡིན་འཆད་པ་ལྟ་བུའོ། །
3.5.6. བོད་སྐད་ཁྲོད་ཀྱི“ཡིན། ཡོད། རེད། འདུག སོང་། བྱུང་།”སོགས་སྤྱོད་སྟངས།
དཔེར་ན། རེད་མི་འདུག་ཅེས་བརྗོད་ན་ཚིག་སྐྱོན་གཏན་ཚིགས་མི་བཙན་པ་སྟེ། མ་རེད་ཅེས་བརྗོད་དགོས་པ་ལྟ་བུ་ལ་སོགས་པའོ། །
3.5.7. པ་བ་སྦྱོར་སྟངས།
དཔེར་ན། འགྲེལ་པ་དང་འགྲེལ་བ། སྒོ་པ་དང་སྒོ་བ། ལྟ་བུའོ། །
3.6. སློབ་ཆེན་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱིས་སློབ་ཆུང་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ལུང་རིགས་རྒྱབ་རྟེན་འོང་དགོས་པ།
 ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་བྱིས་པ་བདེ་འཇུག་ལས། ཇི་སྐད་དུ། “དེ་ལྟར་འདི་ནི་ཁོ་བོས་འབད་དེ་བྲིས་པ་གང་། །མཁས་པ་སློབ་པར་འདོད་པའི་བྱིས་པ་གཞུག་ཕྱིར་ཡིན། །འོན་ཀྱང་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ལན་འགའ་གཟིགས་གྱུར་ནའང་། །དེ་ཡང་དོན་མེད་མི་འགྱུར་བློ་གྲོས་སྐྱེ་བར་འགྱུར་སྙམ་དང་། །དེ་ཉིད་ལེགས་པར་ཤེས་ན་ཀློག་གི་སློབ་དཔོན་ཤེས་ལ་རབ་ཏུ་མཁས་པར་འགྱུར། །དེ་ཕྱིར་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱང་ཁེངས་པ་དོར་ནས་འདི་བྲིས་ལེགས་པར་སློབ་གྱུར་སྙམ། །” ཞེས་དང་། ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བརྩམས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་མིང་ལའང་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྲིས་འདུག་པའི་ཆ་ནས། བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་ང་རོ་འབྱིན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་ཐུན་མོང་ཞིག་ཆགས་ཡུལ་གཙོ་ཆེ་བ་ནི་སློབ་ཆུང་ཡིན་པ་དང་། ཆགས་བྱ་གཙོ་ཆེ་བ་ནི་བྱིས་པ་ཡིན་པ། ཆགས་བྱེད་འབའ་ཞིག་ནི་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་ཡིན་པ་གསལ་བོར་བསྟན་ཅིང་། མཁས་པ་ཡིན་ཡང་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་ལེགས་པར་བསླབ་དགོས་ཚུལ་ཞོར་ལ་ནན་ཆེར་བཀོད་འདུག་པ་གོང་གསལ་ལྟར་རོ། །ཕྱིན་ཆད་འདིའི་རིགས་ཀྱི་ལས་འགན་གཙོ་བོ་སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་གྱིས་འཁུར་དགོས་ཤིང་། དེ་ལ་གོང་གསལ(3.1)འབྲེལ་ཡོད་ཚད་ལྡན་བསྟན་བཅོས་ཁྲོད་ཀྱི་སཾ་བོད་ཡི་གེའི་ང་རོ་འབྱིན་སྟངས་དང་། གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་གང་ཡིན་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ལ་སྦྱར་ནས་གཏན་ལ་ཕབ་རྗེས། ཡུལ་ཕྱོགས་སོ་སོ་ནས་ཡོང་བའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་པ་བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཀུན་ལ་དེ་ཉིད་ལུང་རིགས་དཔེ་གསུམ་གྱིས་འཁྲིད་པ་དང་དུས་མཚུངས་སུ། ཐབས་ལམ་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་སློབ་ཆུང་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་སློབ་ཆེན་དུ་འཆད་ཉན་ལ་མངག་པའམ། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་དགེ་རྒན་སློབ་ཆུང་སོགས་སུ་སོང་སྟེ་ཉམས་ཞིབ་དང་མཉམ་ལས་སྤེལ་བའི་སྒོ་ནས། མཐར་ཡུལ་ཕྱོགས་སོ་སོའི་བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་གྱི་བྱིས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་ལས་དང་པོ་པ་རྣམས་ལ་གོང་གསལ(3.1)སཾ་བོད་ཡི་གེའི་ང་རོ་འབྱིན་སྟངས་དང་། གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྒྲའི་སྐྱེ་གནས་ཚད་ལྡན་གང་དེ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲ་རྟགས་ལ་སྦྱར་ནས་འཁྲིད་པ་སོགས་ཀྱིས། བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་ངེས་པའི་བོད་སྐད་ཀྱི་ང་རོ་འབྱིན་སྟངས་དང་། གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྒྲའི་སྐྱེ་གནས་ཚད་ལྡན་ཞིག་ངེས་པར་ཉེ་བར་ཆགས་པར་བྱ་དགོས།
མཇུག་སྡུད་པ།

འཕགས་བོད་སྲོལ་རྒྱུན་ལྟར། རིག་གནས་ཀུན་ལས་སྔོན་ལ་སྒྲ་རིག་པ་བསླབ་དགོས་པ་དང་། ནང་སྒོས་སུ་སྒྲ་གདངས་རིག་པ་སྔོན་དུ་འགྲོ་དགོས་ཤིང་། དེང་གི་བོད་ཁུལ་གྱི་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའི་ཁྲོད་དུའང། བོད་ཡིག་སློབ་པར་ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་ནས་མགོ་རྩོམ་པ་ཡིན་རུང་། ཡི་གེའི་ང་རོ་འབྱིན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་སུ་ཁྲིད་དང་འཁྲིད་བཞིན་པས། བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ཡན་ལག་དང་པོ་སྟེ། བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པའི་བོད་ཡིག་གི་སྒྲ་གདངས་རིག་པ་ཞིག་མེད་པར་གྱུར། དེར་བརྟེན། འདིར་སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་གྱིས་ཐོག་དྲངས་ཤིང་། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའི་ངོ་བོ་དང་དམིགས་ཡུལ་གཞིར་བཟུང་སྟེ། གོང་གསལ་ང་རོ་འདྲེན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་ཚད་ལྡན་དག་གི་ཁུངས་ལ་གཏུགས་ནས། ཕྱིན་ཆད་བོད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་ཀུན་ལ་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་འགྱུར་པའི་བོད་ཡིག་གི་སྒྲ་གདངས་རིག་པ་ཞིག་ཡོད་པར་བྱ་བར་མ་ཟད། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་སྦྱོང་མཁན་ཀུན་ལ་སཾ་བོད་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང། ནང་སྒོས་སུ་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་ཐད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་རྙིང་བ་ཚད་ལྡན་དང་དོགས་གནད། དེ་མིན་གནའི་ཡིག་ཐོག་གི་བརྡ་སྤྲོད་དང་དེང་གི་ངག་ཐོག་གི་བརྡ་སྤྲོད་བར་གྱི་ཁྱད་པར་ཇི་ལྟར་བསལ་དགོས་མིན་སོགས་ཅིས་ཀྱང་འཁྲིད་དགོས། གལ་སྲིད། ནམ་ཞིག་ང་རོ་འདྲེན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྒྲའི་སྐྱེ་གནས་སོགས་ཐུན་མོང་དུ་གྲགས་པར་བྱ་བཏུབ་ཚེ། དུས་དེ་ནས་བཟུང་། བོད་ཡིག་སྦྱོང་སྤྱོད་སྤེལ་གསུམ་ཁྲོད་དུ་ཡིག་ནོར་ཏན་ཏན་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་ཞིང་། ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པར་འགྱུར་བའི་བོད་སྐད་ཅིག་གི་ལམ་ནས་ཤེས་བྱ་ཇི་སྙེད་སྦྱོང་སྤྱོད་སྤེལ་གསུམ་ལ་ཤིན་ཏུ་ཕན་པར་སྙམ། འོན་ཏེ། ཞོར་དུ་གསལ་གདབ་དགོས་པ་ཞིག་ནི། འདིར་ཡུལ་ཕྱོགས་སོ་སོའི་བོད་སྐད་མི་དགོས་པར། ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པར་འགྱུར་བའི་བོད་སྐད་ཁོ་ནས་ཆོག་ཅེས་པ་གཏན་ནས་མིན་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ནི། དེ་གཉིས་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་མི་གྲགས་དང་ཁྱབ་ཆེ་ཆུང་ཙམ་ལས། ཕན་ཚུན་དངོས་འགལ་མིན་པས་སོ། ། གང་ལྟར། བོད་སྐད་ཚད་ལྡན་ཞིག་ནི་ཐུན་མོང་ལ་གྲགས་པར་འགྱུར་བའི་བོད་སྐད་ཁོ་ནར་འདུག་གོ །

ཞར་བྱུང་། སློབ་ཆེན་གྱི་བོད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་པའི་འཆར་ཟིན་རེའུ་མིག་ཏུ་བྱས་པ།

① ②བསྟན་འགྱུར་སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་སྣ་ཚོགས་ཅོ། དཔར་ངོས160[OL]. TBRC. དཔར་ངོས162[OL]. TBRC.
③ འདིར་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་དུས་མགོ་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་གོ་དགོས།
④ https://en.wikipedia.org/wiki/Higher_education
⑤ འདིར། ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་གི་ལྟར་བཀར་བ་སྟེ། བསྟན་བཅོས་རྙིང་མ་ཞེས་པ་ནི་རྒྱལ་དབང་ལྔ་བའི་གོང་དུ་བྱུང་བ་རྣམས་དང་གསར་མ་ཞེས་པ་ནི་རྒྱལ་དབང་ལྔ་བའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་རྣམས་ལ་གོ་དགོས། ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་། ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་།［M］.ལན་ཇུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011 P204.
⑥ དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་བསྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །［M］.མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། །སྟོད་ཆ།［M］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010 P219.
⑦ འདིར་ང་རོ་ཞེས་པ་དེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་མིང“svara”ཞེས་པ་དང་། ཡང“svara”ཞེས་པ་དེ་ཅཱི་ཞིའན་ལིན་གྱིས་རྒྱ་ཡིག་གི“音”ཞེས་པའི་དོན་དུ་བྲིས་ཡོད། 季羡林. 季羡林佛教学术论文集［M］.台湾:东初出版社,1995 P456.
⑧ བསྟན་འགྱུར་སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་སྣ་ཚོགས་ཅོ། དཔར་ངོས162[OL]. TBRC.
⑨ དྲན་པའི་ཡེ་ཤེས་གྲགས་པ།(smrtijnanakirti, སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས11པའི་ཡས་མས) སྨྲ་བའི་སྒོ་མཚོན་ཆ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། ［M］. སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］. ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P80.

⑩ བསོད་ནམས་རྩེ་མོ།(1142-1182)ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས།［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P221-222-226.

 དབུས་པ་བློ་གསལ་རྩོད་པའི་སེངྒེ།(1372-1475)སུམ་ཅུ་པའི་འགྲེལ་པ་བཞུགས་སོ། །［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། །(པོད1པ་སུམ་རྟགས་སྐོར།)［C］. ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P30-31.

 བསོད་ནམས་རྩེ་མོ།(1142-1182)ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས།［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། །(པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P218.

 ཞ་ལུ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོ།(1441-1527)བོད་ཀྱི་བརྡའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་པར་བཤད་པ་རིན་པོ་ཆེའི་ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད19པ་དག་ཡིག་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P41.

 རོང་ཟོམ་ཆོས་ཀྱི་བཟང་པོ(1042/1040-1136/1159)ཡི་སྨྲ་བའི་སྒོ་མཚོན་ཆ་ལྟ་བུ་ཞེས་བྱ་བའི་འགྲེལ་པ་བཞུགས་སོ།།［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P168-169.

 ཨ་ལག་ཤ་ངག་དབང་བསྟན་དར་ལྷ་རམས་པ།(1759-1831)ཡི་གེའི་བཤད་པ་མཁས་པའི་ཁ་རྒྱན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད21པ་དག་ཡིག་སྐོར།) [C] .ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P38.

 ཐང་ཞུའན་ཙང(玄奘)དང་དཔང་ལོ་ཙཱ་པ་བློ་གྲོས་བརྟན་པས་ཞེ་བདུན་དང་ཡི་ཅིང(义净)གིས་ཞེ་དགུ། སྨྲྀ་ཏི་དང་ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྩེ་མོ་སོགས་ཀྱིས་ལྔ་བཅུར་བཞེད་དོ། ། ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010 P214.

 ལེགས་སྦྱར་གྱི་ང་རོ་འདྲེན་སྟངས་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་སོ་སོ་ནི་རིམ་བཞིན་བཅོམ་ལྡན་རིགས་པའི་རལ་གྲི(1228-1305)ཡི་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་སྨྲ་བ་རྒྱན་གྱི་མེ་ཏོག་ངག་གི་དབང་ཕྱུག་གྲུབ་པའི་རྒྱན་བཞུགས་སོ། །［M］.བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་གྱི་དཔེ་རྙིང་གཅེས་བསྡུས་དེབ་དང་པོ་བཞུགས་སོ། ། ས་སྐྱའི་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས། 2009 P66-68. ཞེས་པ་དང་། རོང་ཟོམ་ཆོས་ཀྱི་བཟང་པོ(1042/1040-1136/1159)ཡི་སྨྲ་བའི་སྒོ་མཚོན་ཆ་ལྟ་བུ་ཞེས་བྱ་བའི་འགྲེལ་པ་བཞུགས་སོ། །［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། །(པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)[C] .ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P167-178. ཞེས་པ་གཉིས་གཞིར་བཟུང་བ་ཡིན། གོང་གི་རེའུ་མིག་ཏུ། ཊṭ ཋṭh ཌḍ ཌྷḍh ཎṇ ཥṣ རྣམས་ཀྱི་སྒྲའི་སྐྱེ་གནས་ནི་སྤྱི་བོར་བཤད་པ་གང་ཞིག ཞིབ་ཏུ་འགྲེལ་ན། ཡོལ་ལོ་ཙཱ་པ་རྡོ་རྗེ་དབང་ཕྱུག(སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས11-12)གི་དཀར་གླིང་གི་འགྲེལ་བའི་དབུ་བཞུགས་ལགས་སོ།། ［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། །(པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］. ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། 2014 P306. ཞེས་པར། དེ་རྣམས་ནི་ལྕེ་རྩེ་ཅུང་ཟད་བཟློག་སྟེ་རྐན་ལ་སྦྱར་ནས་ར་སྟའི་བརྗོད་པ་ལྟ་བུར་ལྡན་པ་སོ་སོའི་ཚུལ་གྱིས་བཀླག་སྟེ། དེ་ཡང་རང་རང་གི་མིང་གི་ཡི་གེས་སྐད་ཀྱི་བརྡའ་གསལ་བར་རོ།། ཞེས་པ་ལྟར། རྒྱ་ཡིག་གི“卷舌音”ཞེས་པ་དང་། དབྱིན་ཡིག་གིretroflexཞེས་པའི་སྒྲ་ཡིན་པ་གསལ་པོ་རེད། ཡང་གོང་གི་རེའུ་མིག་ཁྲོད་དུ། ལྦvཡི་སྒྲའི་སྐྱེ་གནས་ནི་མཆུ་རུ་བཤད་པ་གང་ཞིག ཡོལ་ལོ་ཙཱ་བ་རྡོ་རྗེ་དབང་ཕྱུག(སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས11-12)གི་དཀར་གླིང་གི་འགྲེལ་བའི་དབུ་བཞུགས་ལགས་སོ། །［M］.སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P318. ཞེས་པར། ལྦཱ་ནི་ཡར་གྱི་སོ་དང་མར་གྱི་མཆུ་ནས་འབྱུང་། ཞེས་པ་ལྟར། སྐྱེ་གནས་ཧ་ཅང་གསལ་བོར་བརྗོད་ཡོད་པ་དང་། ཡང་དགེ་ཆོས་ཀྱིས།“རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ནང་དུ་ལྦ་ཡིག་རང་རེའི་སྒྲ་བཞིན་ཀློག་པ་གཏན་ནས་མེད”(དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་བསྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །［M］.མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། ། སྟོད་ཆ།［M］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010 P214.)ཅེས་སོ། །

 འདིར་བོད་ཡིག་གི་ང་རོ་དང་གསལ་བྱེད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་ཐད་ཡུལ་དབུས་ཀྱི་བོད་སྐད(ལྷ་སའི་སྐད)གཞིར་བཟུང་ནས། སྐལ་བཟང་འགྱུར་མེད་དང་སྐལ་བཟང་དབྱངས་ཅན་གཉིས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་རྣམ་བཤད(格桑居冕、格桑央京.藏语方言概论［M］.北京:民族出版社, 2002 P271-284. )དང་ཆཱུ་ཨའི་ཐང(瞿霭堂, 1934-)གིས་བརྩམས་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཅེས་པའི་འབྲེལ་ཡོད་ནང་དོན་ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་ཡོད། (瞿霭堂.藏族的语言和文字［M］.北京:中国藏学出版社,1996 P137-143. )

 འདིར་ཡུལ་དབུས(ལྷ་ས)ཀྱི་བོད་སྐད་གཙོར་བཟུང་ཞིང་། འདོགས་ཅན་རྣམས་ཀྱི་སྒྲ་མ་གཏོགས་བཀོད་མེད་མོད། སྔོན་རྗེས་མགོ་ཅན་གྱི་ཡི་གེའི་སྒྲའི་ཐད་སྐལ་བཟང་འགྱུར་མེད་དང་སྐལ་བཟང་དབྱངས་ཅན་གཉིས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་རྣམ་བཤད(格桑居冕、格桑央京.藏语方言概论［M］.北京:民族出版社,2002 P271-284. )ལ་ཟུར་དུ་གཟིགས་པར་འཚལ།

 བཅོམ་ལྡན་རིགས་རལ་ལྟར་ན། ཡ་ཏ་འབྱུང་བ་ནི་ཀ་ཁ་ག་པ་ཕ་བ་མ་བདུན་ནོ། ། ར་ཏ་འབྱུང་བ་ནི་ཀ་ཁ་ག་ད་ན་པ་ཕ་བ་མ་ས་སྟེ་བཅུའོ། ། ས་སྐྱའི་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས། བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་གྱི་དཔེ་རྙིང་གཅེས་བསྡུས་དེབ་དང་པོ་བཞུགས་སོ། ། 2009 P36. ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་ལྟར་ན། ཀྱ་ཁྱ་གྱ་པྱ་ཕྱ་བྱ་མྱ་སྟེ་ཡ་བཏགས་བདུན། ཀྲ་ཁྲ་གྲ་ཏྲ་ཐྲ་དྲ་པྲ་ཕྲ་བྲ་སྲ་ཧྲ་སྟེ་ར་བཏགས་བཅུ་གཅིག ཀླ་གླ་བླ་ཟླ་རླ་སླ་སྟེ་ལ་བཏགས་དྲུག ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་། ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་། ལན་ཇུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011 P18. འདིར་གོང་གི་བཞེད་ལུགས་གཉིས་ཀ་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ཡོད།

 མཚོན་སྟངས་འདིWylie, Turell. 1959. “A Standard System of Tibetan Transcription”. Harvard Journal of Asian Studies, vol.22, 261-267.དང་། བོད་དང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་དཔེ་མཛོད་ཁང(http://www.thlib.org/)གིས་བཟོས་པའིExtended Wylie Transliteration Scheme དང་། Yoshiro Imaeda.2011.“Towards a Comprehensive and Unambiguous Transliteration Scheme of Tibetan”. New Studies of the Old Tibetan Documents: Philology, History and Religion, Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa Tokyo University of Foreign Studies:39-43.བཅས་གཞིར་བཟུང་བའོ། །

 Transliteration System of Tibetan (བོད་ཡིག་རྗེ་འབྲི་མ་ལག)

 Wylieཡིས་བྱས་པའི་བོད་ཡིག་རྗེ་འབྲི་མ་ལག་ཏུ། འ་ཡིག“'”ཡིས་མཚོན་ཡོད་པ་དང་། ཡུ་ཏའོ་ཆུའན(于道泉,1901-1992)གྱིས་བྱས་པའི་བོད་ཡིག་རྗེ་འབྲི་མ་ལག་ཏུ། འ་ཡིག“v”ཡིས་མཚོན་ཡོད་ཀྱང་། འདིར་བཀོལ་རྒྱ་ཆེ་བར་བསམས་ཏེ། སྔ་མའི་ལུགས་ལྟར་བྱས་སོ། །

 སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ(1653-1705)ཡི་བེེ་དཀར་གཡའ་སེལ་ལས། མཁས་པ་ཁ་ཅིག་རྩ་འགྲེལ་གཉིས་ཀ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང(1042-1136)གིས་མཛད་པར་བཞེད་ཅེས་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་གི་ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་དུ་གསལ། ལན་ཇུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011 P43.

 ཇོ་ནང་ཏཱ་ར་ནཱ་ཐའི་བརྡ་སྤྲོད་པ་དབྱངས་ཅན་གྱི་མདོ་འགྲེལ་མཆོག་ཏུ་གསལ་བ་ཞེས་པར“དྲང་སྲོང་ཀ་ཏའི་བུས་བྱས་པའི་བར་ཏི་ཀ་ཞེས་པའི་གཞུང”(ཇོ་ནང་རྗེ་བཙུན་ཏཱ་ར་ནཱ་ཐའི་གསུང་འབུམ་དཔེ་བསྡུར་མ་བཞུགས་སོ། ། དེབ79པ། ལྷ་ས། དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས།2013 P31.)ཞེས་དང་། ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོའི་ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་ལས་རིག་གནས་ཞར་བྱུང་དང་བཅས་པའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་སྐབས། “ཀ་ཏིའི་བུས་བྱས་པ”(ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ། སྟོད་ཆ། པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985P557.)ཞེས་འབྱུང་མོད། དེ་ལས་ཀ་ཏི་ཞེས་པ་དག་པར་ངེས་སོ། །

ས་བཟང་མ་ཏི་པཎ་ཆེན་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན(1294-1376)གྱི་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་ཀ་ལཱ་པའི་མདོའི་རྣམ་བཤད་ལེགས་སྦྱར་རབ་གསལ་སྣང་བ་ཞེས་བྱ་བར། “པཱ་ཎི་བྱཱ་ཀ་ར་ཎ་ཞེས་གྲགས་ཤིང་། དེ་ལ་ཀླུའི་རྒྱལ་པོ་ནོར་རྒྱས་ཀྱིས་འགྲེལ་པ་མ་ཧཱ་བྷཱ་ཥ(བཤད་པ་ཆེན་པོ)ཞེས་བྱ་བ་ཤ་ལོོ་ཀ་འབུམ་ཡོད་པ་ཞིག་བྱས་ནས་འཇིག་རྟེན་དུ་དར་བར་གྱུར”(ས་བཟང་མ་ཏི་པཎ་ཆེན་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན། ཀ་ལཱ་པའི་མདོའི་རྣམ་བཤད། (28) པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010 P4. ) ཞེས་དང་། སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས་ཀྱི་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་ཙནྡྲ་པའི་རྣམ་བཤད་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་རྒྱ་མཚོར་འཇུག་ཅིང་ལེགས་བཤད་རིན་ཆེན་འདྲེན་པའི་གྲུ་གཟིངས་ཞེས་བྱ་བར། “རྒྱལ་པོ་བདེ་བྱེད་ཀྱིས་སྒྲ་བསླབ་པའི་ཕྱིར་བྲམ་ཟེ་མཆོག་སྲེད་ཀྱིས་ཀླུའི་རྒྱལ་པོ་ལྷག་མ་ཅན་རིག་སྔགས་ཀྱི་མཐུས་བཀུག་ནས་པཱ་ཎི་པའི་འགྲེལ་པ་ཤོ་ལོ་ཀ་འབུམ་གྱིས་འཆད་པར་བྱས་ཏེ། སློབ་དཔོན་དང་ཀླུའི་བར་དུ་ཡོལ་བས་བཅད། ཀླུས་བཤད་ཅིང་། མཆོག་སྲེད་ཀྱིས་ཡི་གེར་འབྲི་བ་ལས། སྐབས་ཤིག་ན་འདིའི་ལུས་ཅི་འདྲ་སྙམ་ནས་ཡོལ་བ་བཏེགས་པས་སྦྲུལ་ཆེན་པོ་བསྒྱིངས་པ་མཐོང་། ཀླུའང་ངོ་ཚ་ནས་བྲོས། དེར་འགྲེལ་པ་ཤོ་ལོ་ཀ་སྟོང་ཕྲག་ཉེར་ལྔ་ལས་མ་ཟིན་པས་ལྷག་མ་མཆོག་སྲེད་ཉིད་ཀྱིས་སྟོང་ཕྲག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཚད་དུ་བརྩམས་པ་དེ་ལ་མ་ཧཱ་བྷཱ་ཥཱ་ཞེས་གྲགས་ཏེ། དེ་དག་གཞུང་འགྲེལ་པ་དང་བཅས་པ་ད་ལྟའི་བར་དུ་འཕགས་ཡུལ་ན་འཆད་ཉན་མ་ནུབ་པར་ཡོད།”(སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས། ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྒྲའི་བསྟན་བཅོས་ཙནྡྲ་པའི་རྣམ་བཤད་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་རྒྱ་མཚོར་འཇུག་ཅིང་ལེགས་བཤད་རིན་ཆེན་འདྲེན་པའི་གྲུ་གཟིངས་ཞེས་བྱ་བ། ལྡེབ་ངོས་ཀ་ལྔ། དཔལ་སྤུངས་གསུང་རབ་ཉམས་གསོ་ཁང་། 1990.) ཅེས་དང། ཡང་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་རུ། པཱ་ཏཉྫ་ལི/Patañjaliལ་ཆུར་ལྷུང་དང་། བ་ར་རུ་ཙི/vararuciལ་མཆོག་སྲེད་དུ་མངོན། འདིར་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་ལྟར་བྱས་སོ། །

 Pieter G. Verhagen.1994. A History of Sanskrit Grammatical Literature in Tibet, Leiden; Boston; Brill: 51.

 བསྟན་འགྱུར་སྡེ་དཔར་གྱི་སུམ་ཅུ་པའི་རྩ་བར། “རྗེས་འཇུག་བཅུ་ཡི་སྦྱོར་བ་ནི། །”ཞེས་དང་། དངུལ་ཆུའི་ཤིང་དཔར་དུ་བཀོད་པའི་སུམ་ཅུ་པའི་རྩ་བར། “རྗེས་འཇུག་བཞི་ཡི་སྦྱོར་བ་ནི། །”ཞེས་འབྱུང་། འདིར་ཕྱི་མ་ལྟར་བྱས་སོ། །

 ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྩེ་མོ།(1142-1182)ཡི་གེའི་བཀླག་ཐབས་བྱིས་པ་བདེ་བླག་ཏུ་འཇུག་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །［M］. སི་ཁྲོན་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་བསྡུ་སྒྲིག་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བཞུགས་སོ། ། (པོད23པ་བརྡ་སྤྲོད་སྤྱི་དོན་སྐོར།)［C］.ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014 P230-231.