ཡུལ་ལྷ་ཐར།

དང་པོ། ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་ཏུན་ཧོང་།
              དེ་ལ་ཐོག་མར་ཏུན་ཧོང་གི་མིང་བརྡ་ཐོགས་ཚུལ་གླེང་བ་ལ། ཏུན་ཧོང་བྱ་བའི་མིང་འདི་མི་རིགས་གང་གི་སྐད་ཡིན་པའི་ཐད་ཏུན་ཧོང་རིག་པའི་མཁས་པ་རྣམས་ཞལ་མི་མཐུན་ཏེ། མང་བོ་ཞིག་གིས་ཏུན་ཧོང་ནི་རྒྱ་སྐད་ཡིན་པར་བཤད་མོད། དེ་ལ་རྒྱ་སྐད་རང་ངོས་ནས་ནང་དོན་འཚམ་པ་ཞིག་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་མི་ཐུབ་ཅིང་། རྒྱའི་ཚིག་མཛོད་དུ་བཙན་གྱིས་ཚིག་འགྲེལ་ལྟ་བུ་ཞིག་བརྒྱབ་འདུག་པའང་། རྒྱ་ཡིག་གི་ཚིག་དོན་རིག་པ་དང་མི་མཐུན། ཡང་ལ་ལས་ནུབ་ལྗོངས་ཀྱི་མི་རིགས་ག་གེ་མོའི་སྐད་ཅིག་ཡིན་པར་བསྙད་ཀྱང་། འགྲེལ་སྟངས་འོས་འཚམས་ཤིག་རྙེད་མི་འདུག་ལ། ཀུན་གྱིས་ཁས་ལེན་པའི་བརྗོད་ལུགས་ཤིག་ནི་དེ་བས་ཀྱང་ངོ་། །
              དེ་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱིའི་མཁས་པ་ཁ་ཅིག་གི་ལྟ་བར་ཏུན་ཧོང་བྱ་བ་བོད་སྐད་ཡིན་པར་བཤད་དེ། རྒྱུ་མཚན་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་དེ་སྔ་བོད་གཏོགས་ཚོ་སྡེ་ཁག་ཅིག་གནས་བཅས་ཏེ་འཚོ་བ་རོལ་ཞིང་། ཁོ་ཚོས་བོས་པའི་བརྡ་འགྱུར་བ་ལས་ཏུན་ཧོང་ཞེས་པ་བྱུང་བར་འདོད། འོན་ཀྱང་བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་གང་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་ཐད་ལྟ་ཚུལ་མི་མཚུངས་ཏེ། ལ་ལས “འདུ་ཁང” ཞེས་པ་ཨ་མདོ་བའི་སྐད་དུ “འདུ་ཧོང” ཞེས་འབོད་པ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ཏེ་དེའི་སྐད་དོད་ཡིན་པར་བརྗོད་པ་དང་། ལ་ལས་ཕུག་པ་མང་བོར་སངས་རྒྱས་ཀྱི་སྐུ་བརྙན་གྲངས་མེད་བཞུགས་པའི་རྐྱེན་གྱིས “སྟོང་སྐུ” ཞེས་མིང་བཏགས་པ་རྒྱ་མིས་ཏུན་ཧོང་ཞེས་སྒྲ་སྒྱུར་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བར་སྨྲ་ལ། རེ་འགས་བོད་སྐད་ཀྱི “སྟོང་དཔོན” བྱ་བའི་མིང་རྒྱ་འགྱུར་བྱུང་བར་ཡང་བཤད། གང་ལྟར་ཀྱང་། ཁོ་བོའི་འདོད་པར་ཏུན་ཧོང་ཞེས་པ་རྒྱའི་སྐད་ཅིག་མིན་པར་སྙམ་མོ། །  
              ཏུན་ཧོང་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཧ་ཅང་རིང་བོ་ཞིག་ཡོད་དེ། ཡར་ཧན་གུར་གྱི་དུས་སུ་འདེད་ཐུབ། ཧན་གུར་ཤར་མའི་དུས་མཇུག་ཏུ། ཧན་གུར་ནང་ཁུལ་དུ་སྡེ་གཟར་བྱུང་སྟེ་མཐའི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་ལ་བདག་དམ་བྱེད་པའི་ནུས་བ་ཤོར། ཤར་ནུབ་འགྲུལ་ལམ་གྱི་འགག་སྒོར་གནས་པའི་ཏུན་ཧོང་ལྟ་བུར་མཚོན་ནའང་། ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་ལྷག་ལ་ཧན་གུར་གྱི་ས་སྲུང་དཔོན་སྣ(太守)མེད་པ་ཆགས་ནས་ས་གནས་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེ་ཁག་གིས་རང་འདོད་ཀྱིས་སྒེར་ས་བཟུང་ཞིང་། ཤར་ནུབ་ཀྱི་ཚོང་འགྲུལ་ལ་དར་ཅིག་རིང་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས། སྤྱི་ལོ227ལོ་ནས་སྤྱི་ལོ233ལོའི་བར། ཚང་ཚི(仓慈)བྱ་བས་ཏུན་ཧོང་གི་ས་སྲུང་དཔོན་སྣའི་འགན་འཁུར་ཏེ་ས་གནས་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེ་ཁག་གི་དབང་ཆར་ཚོད་འཛིན་བྱས་པས། ཏུན་ཧོང་དེ་ཤར་ནུབ་ཚོང་ལམ་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་ཁྲོམ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་ཆགས། ཝེ་དང་ཅིན། རྒྱལ་རབས་ལྷོ་བྱང་བཅས་ཀྱི་དུས་སུ། རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་དུ་འཁྲུག་རྩོད་ཆེན་པོ་བྱུང་ཞིང་། རུས་རྒྱུད་ཆེ་གྲས་དང་རིག་གནས་ཡོད་པའི་སྐྱེས་བུ་ཆེན་པོ་མང་བོ་ཞིག་སྔ་གཞུག་ཏུ་རྨ་ནུབ་ས་ཆར་ཡུལ་བྱོལ་དུ་འོངས་ལ། དེས་རྨ་ནུབ་འགྲུལ་ལམ་གྱི་རིག་གནས་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་འཕེལ་རྒྱས་འབྱུང་ཏུ་བཅུག། དེའི་རྗེས་སུ་བཙུགས་པའི་ལཱེང་ལྔའི(五凉)དུས་སུའང་། ཤེས་ཡོན་ཅན་མང་བོ་གནས་དེར་འཛོམས་ཤིང་། ལཱེང་སྔ་མ་དང་ལཱེང་ནུབ་མ། ལཱེང་བྱང་མ་སོགས་ཀྱི་དབང་སྒྱུར་བས་ཤེས་ཡོན་ཅན་ལ་བརྩི་མཐོང་བྱས་པར་མ་ཟད། ཁོ་ཚོའི་འཆད་རྩོད་རྩོམ་གསུམ་གྱི་བྱ་བར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཆེན་པོ་བྱས་པར་བརྟེན། གནས་དེར་སུང་ཞན(宋纤)དང་ཀའོ་དབྱི།(郭瑀)སུང་ཡའོ(宋繇)ལིའུ་པིན།(刘昞)ཀྲང་ཀྲན(张湛)སོགས་ལྟ་བུའི་མཁས་པ་མང་བོ་བྱུང་། དེ་མིན་རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་ནས་རིགས་རུས་མཐོ་བའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེ་ཁག་མང་བོ་རྨ་ནུབ་ས་ཆར་སླེབས་པ་དེས། ནང་ལོགས་སུ་དར་སོ་ཆེ་བའི་ཏའོ་ཡི་ལུགས་འཛིན་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱང་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་སྤེལ། རིག་གནས་ཆུ་ཚད་མཐོར་འདེགས་བྱུང་བ་དང་ཤེས་ཡོན་ཅན་མང་བོ་གདན་འཛོམས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་ཕྱི་ཡོང་རིག་གནས་ནང་འདྲེན་བྱེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་དང་། ལྷག་པར་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་གནས་རྒྱ་ནག་ས་ཁུལ་དུ་སྤེལ་བར་སྟབས་བདེ་བཟོས། ཧན་གུར་རྒྱལ་རབས་གཉིས་ཀྱི་སྐབས་སུ། ནང་བསྟན་རིག་གནས་དེ་ཡོ་ཀྲི་ཆེ་བའི་མིས(大月氏)བཙུགས་པའི་ཀུ་ཤ་ནའི་རྒྱལ་རབས(Kushan Empire/  /贵箱王朝)ནས་ཏུན་ཧོང་སོགས་བརྒྱུད་དེ་རྒྱ་ནག་ས་ཁུལ་དུ་དར་བ་དང་། མགྱོགས་མྱུར་ངང་རྒྱ་ནག་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་དྲང་སྲོང་གི་སྒྲུབ་ཐབས་དང་འདྲེས་ཏེ་ཧན་གུར་ཤར་མའི་ལའོ་དབང་དང་ཤར་ལྷོའི་མཚོ་འགྲམ་ས་ཁུལ་དུ་དར་ཁྱབ་བྱུང་། ལཱེང་ལྔའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྡེ་གཟར་དང་ཝེ་བྱང་མ་དང་རིག་རན(柔然)གྱི་དམག་འཁྲུག་སོགས་ལྷིང་འཇགས་མིན་པའི་དུས་སྐབས་ཀྱིས་ནང་བསྟན་རིག་གནས་དེ་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་དར་ཁྱབ་འབྱུང་བར་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན། ཅིན་ནུབ་མའི(西晋)སྐབས་སུ། ཏུན་ཧོང་དུ་གཏན་སྡོད་གནང་བའི་ཡོ་ཀྲིའི་དགེ་སློང་ཆེན་པོ་ཆོས་སྲུང(竺法护)གིས་བུ་སློབ་སྐོར་ཞིག་ཁྲིད་དེ་ཏུན་ཧོང་ས་ཆར་ཆོས་བསྒྱུར་ཞིང་འཆད་ཉན་སྤེལ་བ་དང་། མི་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་གུས་པ་མཚོན་ཕྱིར་ཁོང་ལ “ཏུན་ཧོང་གི་སངས་རྒྱས”① ཞེས་མཚན་བསྟོད་གནང་།
              ཆིན་སྔོན་མའི་ཅན་ཡོན་ཁྲི་ལོ་གཉིས་པ(前秦建元二年)སྟེ་སྤྱི་ལོ366ལོར། ཡའོ་བཙུན(乐尊)བྱ་བའི་དགེ་སློང་ཞིག་ཏུན་ཧོང་མཁར་གྱི་ཤར་ལྷོའི་མེན་ཧྲ་རི་བོའི(鸣沙山)ལྡེབས་སུ་ཐོན་པ་ན།② གློ་བུར་དུ་མིག་མདུན་གསལ་ལྷང་ངེར་སོང་ཞིང་། གསེར་འོད་ལམ་ལམ་འཕྲོས་ཏེ་ཧ་ལམ་སངས་རྒྱས་སྟོང་ཕྲག་གསེར་འོད་ཁྲོད་མངོན་པའི་སྣང་བ་བྱུང་བས། མེན་ཧྲ་རི་བོའི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བྲག་ངོས་སུ་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་གི་ཕུག་པ་དང་པོ་དེ་བརྐོས། མ་འགྱངས་པར། ཤར་ཕྱོགས་ནས་ཕེབས་པའི་བསམ་གཏན་པ་ཆོས་མཆོག(法良禅师)བྱ་བ་ཞིག་གིས་ཀྱང་ཡའོ་བཙུན་གྱི་འགྲམ་དུ་ཕུག་པ་ཞིག་བརྐོས། དེ་ནས་བཟུང་། ལོ་ངོ་སྟོང་ལ་ཉི་བའི་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་གི་སྒྱུ་རྩལ་གསར་སྐྲུན་གྱི་དབུ་བརྩམས་པ་རེད། ལཱེང་སྔ་མ་ནས་ལཱེང་བྱང་མའི་བར་གྱི་དུས་རབས་ནང་། དགེ་སློང་ཆེན་པོ་དག་གི་སྩོལ་བ་དང་དབང་སྒྱུར་མཁན་པོ་དག་གི་རྒྱབ་སྐྱོར། ས་གནས་སྐུ་དྲག་རྣམས་ཀྱི་འབད་པ་བཅས་ཀྱི་འོག ། ཏུན་ཧོང་གི་ནང་བསྟན་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་སྟེ། ཝེ་བྱང་མས་ལཱེང་བྱང་མ་བསྣབས་པའི་དུས་སུ་སླེབས་དུས། གནས་འདིར་མཆོད་རྟེན་དང་ལྷ་ཁང་མང་དུ་བྱུང་།① དེང་སྐབས་ཡའོ་བཙུན་དང་ཆོས་མཆོག་གི་བྲག་ཕུག་དུས་ཀྱིས་བསྐལ་ཏེ་མཇལ་དུ་མེད་ཀྱང་། ལཱེང་བྱང་མའི་དུས་ཡིན་པའི་བྲག་ཕུག་དང་མཆོད་རྟེན་ཁ་ཤས་ད་ལྟའང་ཤུལ་དུ་ལུས་ཡོད་དོ། །  
              དེའི་ཕྱིས་སུ། ཝེ་བྱང་མ་དང་ཀྲིག་བྱང་མ། ཅིན་ནུབ་མ། རྒྱལ་ཁབ་བཅུ་དྲུག ། རྒྱལ་རབས་ལྷོ་བྱང་སོགས་ཀྱི་དུས་སྐབས་ཚང་མར་ཏུན་ཧོང་དུ་བྲག་ཕུག་མང་དུ་བརྐོས་ཤིང་། ཤར་ནས་ནུབ་ཏུ་ཆོས་ཞུ་བར་ཕེབས་མཁན་དགེ་སློང་དག་གནས་འདི་བརྒྱུད་དེ་བསྐྱོད་བཞིན་ཡོད་པས། ཏུན་ཧོང་གི་ནང་བསྟན་རྒྱུན་མི་ཆད་པར་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་། དཔེར་ན། སྤྱི་ལོ399ལོར་ཅིན་ཤར་མའི་དགེ་སློང་ཆོས་ཀྱི་སྣང་བ(法显)སོགས་ཏུན་ཧོང་བརྒྱུད་དེ་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཆོས་ཞུ་བར་ཕེབས་པ་དང་། སྤྱི་ལོ404ལོར་རིག་པའི་རལ་གྲི(智猛)སོགས་མི་བཅོ་ལྔ་ཏུན་ཧོང་བརྒྱུད་དེ་ནུབ་ཏུ་ཕྱིན་པ། སྤྱི་ལོ518ལོར་ཝེ་བྱང་མའི་སྲིད་གཞུང་གིས་ཏུན་ཧོང་གི་མི་སུང་ཡུན(宋云)དང་ཧོས་ཧྲིན(惠生)ལའོ་དབྱང་ནས་མངགས་ཏེ་ཏུན་ཧོང་བརྒྱུད་ནུབ་ཏུ་ཆོས་ཞུ་བར་ཕེབས་པ་སོགས་ཏུན་ཧོང་དེ་ཤར་ཕྱོགས་ནས་ཡོང་བའི་དགེ་སློང་དག་གི་རྐང་རྟེན་འཆའ་ས་དང་རང་གི་ཡུལ་ཁོངས་ནས་གྱེས་སའི་མཇུག་མཐའི་ས་ཚིགས་ལྟ་བུར་གྱུར།
              རྒྱ་གར་ནས་བརྒྱུད་པའི་ནང་བསྟན་ཕུད། དབྱི་རག་གི་རིག་གནས་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་འདུ་བའི་གཤེན་གྱི་ཆོས་ལུགས(袄教)ཀྱང་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་དར། སྤྱི་ལོ1907ལོར། དབྱིན་ཇིའི་གནའ་དཔྱོད་མྱུལ་དཔྱད་མི་སྣ་སི་ཐེན(Aurel Stcin/斯坦因)ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་ནུབྱ་བང་གི་ལྕགས་རིའི་མེ་གཏོང་སོ་ཚིགས་ཀྱི་འོག་ཏུ་དབུས་ཨེ་ཤ་ཡའི་སོག་དག་མི་རིགས་ཀྱི་ཡི་གེས་བྲིས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་འགའ་རྙེད་ཅིང་། དེར་རིག་གཞུང་ལས་རིགས་སྟེང “སོག་དག་ཡི་གེའི་གནའ་བོའི་ཆབ་ཤོག” (Sogdian Ancient Letters)ཅེས་འབོད། འཕྲིན་ཡིག་འདི་ནི་ལེང་ཅུ་དང་ཏུན་ཧོང་གི་སོག་དག་ཚོང་བས་ཕ་ཡུལ་ས་མར་ཁན(Samarkand)དེང་གི་ཨུ་ཙི་པུ་ཁི་སི་ཐན<The Republic ofUzbekistan>)གྱི་མིར་བྲིས་པ་ཞིག་རེད། འཕྲིན་ཡིག་དེའི་ནང་ལེང་ཅུ་གཙོར་བྱས་པའི་ས་གནས་སུ་སོག་དག་གི་ཚོང་བ་མང་བོ་ཡོད་ཅིང་། ཁོ་ཚོའི་ཚོང་ལས་ཁྱབ་ཁོངས་ལའོ་དབྱང་ནས་ཏུན་ཧོང་བར་དུ་ཡིན་ལ། ཚོང་ལས་གཙོར་གཉེར་ཚུལ་གསལ། མིག་སྔར་ཆབ་ཤོག་ཁག་འདིར་ཡིད་ལ་འབབ་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་རིགས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་ཅིག་མེད་མོད་ཀྱང་། སོག་དག་ཡི་གེའི་ཆེད་མཁས་པ་དག་གིས་ནང་དོན་མདོ་ཙམ་བཀྲལ་ཡོད་པ་ལས། གོང་སྨོས་ཕུད་ད་དུང་སོག་དག་ཚོང་པ་དག་གི་ཁྲོད་གཤེན་ཆོས་ཀྱི་ཆོས་བྱེད་མི་སྣའང(Bynpt)ཡོད་པ་ར་སྤྲད་རྐྱེན། དུས་དེར་སོག་དག་མི་རྣམས་མང་དུ་གནས་པ་ལས་ཁོ་ཚོས་དད་པ་བྱེད་བཞིན་པའི་གཤེན་ཆོས་ཀྱང་འོས་འཚམ་ཞིག་དར་ཡོད་པ་གསལ་བཤད་བྱས།  
              སོས་གུར་གྱིས་རྒྱ་ནག་ལྷོ་བྱང་གཅིག་གྱུར་བྱས་རྗེས། རྒྱ་ནག་དེ་ཧན་གུར་ཚུན་གྱི་ཆེས་དར་རྒྱས་ཆེ་བའི་དུས་སུ་སླེབས། གོང་མ་སོས་ཝུན་ཏི(隋文帝)དང་སོས་དབྱང་ཏི(隋场帝)གཉིས་པོས་ནང་བསྟན་ལ་དད་མོས་ཤུགས་ཆེན་བྱེད་ཅིང་། དབང་སྒྱུར་གྲལ་རིམ་གྱིས་རྒྱབ་སྐྱོར་ཆེན་པོ་བྱས་པས་ཏུན་ཧོང་གི་རིམ་གྲས་མི་འདྲ་བའི་མང་ཚོགས་ཀྱིས་ལོ་ངོ་སུམ་ཅུའི་དུས་ཡུན་ཐུང་ཐུང་ནང་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་གི་གནས་གཅིག་པུར་ཕུག་པ་བདུན་ཅུ་བརྒྱད་ཅུ་ལྷག་བརྐོས། ནང་བསྟན་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཙམ་མ་ཟད། སྐབས་དེར་ཏུན་ཧོང་ནི་རོམ་དང་པར་སིག ། རྒྱ་གར་སོགས་ས་ཁུལ་ལ་བསྐྱོད་པའི་འགག་སྒོ་གཙོ་བོར་གྱུར་ཅིང་།① དེ་འདྲའི་ཤར་ནུབ་རིག་གནས་འབྲེལ་མཐུད་ལ་བརྟེན་པའི་མཐུ་ལས་ཏུན་ཧོང་གི་ཤེས་རིག་གནས་བབ་རིམ་གྱིས་གཏན་འཁེལ་བྱུང་།
              ཐང་གུར་དུས་སུ་མི་རིགས་མཉམ་འདྲེས་ཀྱི་ཤུགས་ཇེ་ཆེ་དང་། མངའ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད། ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་དང་བསམ་བློ་རིག་གནས་གཅིག་སྡུད་བཅས་བྱུང་བར་བརྟེན། རྒྱ་ནག་ཐང་གུར་དེ་དཀྱེལ་ཡངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དུས་སྐབས་སུ་བསྐྱོད་ཅིང་། རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པར་གྱུར། ནང་བསྟན་ཕུད་གཤེན་ཆོས་དང་མ་ཎིའི་ཆོས་ལུགས། ཅིན་ཆོས། གསར་དུ་དར་བའི་ཨེ་ས་ལེམ་གྱི་ཆོས་ལུགས་སོགས་ཤེས་རིག་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཀྱང་དངོས་སུ་རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་དུ་དར། དེ་འདྲའི་རིག་གནས་ཡར་འཕེལ་གྱི་སྐལ་བ་བཟང་བོ་དང་བསྟུན། ཤ་ཅུ་རུ་ཅུ(州)རིམ་པ་དང་རྫོང(县)རིམ་པའི་སློབ་གྲྭ་མང་དུ་བྱུང་སྟེ་རུའུ་ཡི་ལུགས་འཛིན་པའི་བསྟན་བཅོས་འཆད་ཉན་བྱེད་པའི་སྲོལ་དར། གོང་མའི་དབུས་གཞུང་གིས་བྲིས་པའི་ཆོས་དཔེ་མང་བོ་ཁྲང་ཨན་ནས་ཤ་ཅུ་རུ་དབོར་ཡོང་སྟེ་ནང་བསྟན་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་འདི་ལ་གསོན་ཤུགས་གསར་བྱ་བསྣན་ཞིང་། ཝུའུ་ཀྲིག་དང་ཀྲུང་ཙུང་། ཞོན་ཙུང་བཅས་ཀྱི་དུས་སུ་ཏ་ཡུན་དགོན་པ(大云寺)དང་། ལུང་ཞིན་དགོན་པ།(龙兴寺)ཁའེ་ཡོན་དགོན་པ(开元寺)སོགས་བསྟུད་མར་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་བཞེངས་ལ། ཏའོ་ཡི་ལུགས་འཛིན་ཆོས་ལུགས་ཀྱང་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ་བས། ཤ་ཅུ་དེ་ཆོས་ལུགས་མི་འདྲ་བ་དང་རིག་གནས་མི་འདྲ་བ། སྒྱུ་རྩལ་མི་འདྲ་བ་སོགས་འདྲེས་མར་མངོན་པའི་ངེས་པ་དོན་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་རིག་གནས་མཁར་གྲོང་ཆེན་པོར་གྱུར། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་འདི་ལྟ་བུའི་ཁྲོད་ཏུན་ཧོང་དུ་གཅིག་ནས་རིག་གནས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་རྣམ་པ་བཟང་བོ་ཤར་བ་དང་། གཉིས་ནས་དེའི་རྟེན་དུ་གྱུར་བའི་བྲག་ཕུག་མང་བོ་འཕྲོ་རིམ་འཕྲོར་བརྐོས།
              དུས་རབས་བརྒྱད་པར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེར་རྒྱས་ཏེ་མཐའ་བཞི་དབང་དུ་བསྡུ་བའི་བགྱི་བ་དང་དུ་བླངས་པ་དང་། བང་ཤར་ས་ཆའི་རྒྱའི་ཡུལ་ཁམས་མང་བོ་བཅོམ་ཞིང་། དེར་མཐུད་ནས་སྤྱི་ལོ776ལོར་བོད་བཙན་པོའི་དམག་དཔུང་གིས་ཤ་ཅུ་མཁར་བསྐོར། སྤྱི་ལོ786ལོར “གཞན་ཡུལ་དུ་མི་སྤྱུགས” (“勿徒他境”)པའི་ཆ་རྐྱེན་གྱིས་ཏུན་ཧོང་ཡོངས་སུ་དབང་རིས་སུ་བཅུག ། སྤྱིར་ན་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་དམག་ཤུགས་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་ལྟ་བུའི་མཁར་གྲོང་ལེན་རྒྱུ་དེ་ལས་སླ་མོར་ཟད་ཀྱང་། ལོ་ངོ་བཅུར་ཏུན་ཧོང་མཁར་བསྐོར་ཏེ་མཚོན་གྱི་འཇིགས་པ་མ་བསྐུལ་བ་ནི། ཏུན་ཧོང་གི་རིག་གནས་གནས་བབ་ཁས་ལེན་དང་དེའི་རིག་གནས་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཆེད་ཡིན་ཏེ། སྐབས་དེ་ནི་བོད་ཀྱིས་ནང་བསྟན་རིག་གནས་ཐོག་མར་བོད་ལ་འདྲེན་པའི་དུས་སུ་ཁེལ་ཞིང་། བཙན་པོའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱིས་ནང་བསྟན་ལ་དད་མོས་ཤུགས་ཆེར་བྱེད་པའི་རྐྱེན་གྱིས། ནང་བསྟན་དར་ཆེ་བའི་མཁར་གྲོང་ཏུན་ཧོང་ལ་དྲག་ཤུགས་མ་བཀོལ་བ་རེད།① ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དངོས་ལ་བལྟས་ནའང་དེ་ལྟར་ཡིན་ཏེ། བོད་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་དབང་དུ་བསྡུས་རྗེས། སྤྱིར་ན་གསར་དུ་དབང་རིས་སུ་བཅུག་པའི་ས་ཁུལ་གྱི་མི་དྲག་དང་དཔོན་རིགས་ཁག་གནས་གཞན་དུ་སྤྱུགས་བཞིན་ཡོད་མོད། ཏུན་ཧོང་དང་བོད་བར་ལ “གཞན་ཡུལ་དུ་མི་སྤྱུགས་པའི”ཆིངས་ཡིག་བཞག་ཡོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་མི་དྲག་དཔོན་རིགས་དང་དགེ་སློང་ཆེན་པོ་དག་གཞན་དུ་མ་བདས་པ་དང་། དེ་དག་གིས་ཏུན་ཧོང་དུ་མུ་མཐུད་དུ་ནང་བསྟན་རིག་གནས་དར་སྤེལ་བྱ་ཆེད་བྱས་རྗེས་འཇོག་ཏུ་བཅུག་པར་མ་ཟད། ཁོ་ཚོར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཀྱང་ཆེན་པོ་བྱས། དེ་འདྲ་བྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས། ཏུན་ཧོང་གི་ནང་བསྟན་དེ་སྔར་ལས་མགྱོགས་མྱུར་ངང་འཕེལ་རྒྱས་ཆེ་རུ་ཕྱིན། དཔེར་ན། སྔར་ཤ་ཅུར་དགོན་པ་བཅུ་གསུམ་ཡོད་པ་བཅུ་བདུན་དུ་འཕར་བ་དང་། གྲྭ་བ་དང་བཙུན་མའི་གྲངས་སུམ་བརྒྱ་བཅུ་ནས་སྟོང་ཕྲག་ཏུ་འཕེལ།② དེར་མ་ཟད། བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་པའི་སྟབས་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་དེ་ཐང་གི “ཧོས་ཁྲང་ཆོས་བསྣུབས” (会昌法难)(845-846)ལས་ཐར་ཐུབ་པའང་བྱུང་། དེའང་བོད་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་བཟུང་བ་ནས་ཀྲང་དབྱི་ཁྲའོ་ཡིས་སྤྱི་ལོ848ལོར་བོད་ཀྱི་དམག་དམངས་ཏུན་ཧོང་ནས་བདས་པའི་བར་གྱི་ལོ་ངོ་བདུན་ཅུ་ལྷག་གི་རིང་། ཏུན་ཧོང་དུ་དམ་ཆོས་འབྲི་བཤུ་དང་བྲག་ཕུག་བརྐོ་བ། ལྷ་སྐུ་བརྐོ་བཞེངས་སོགས་ཀྱི་ལས་ཀ་མཚམས་ཆད་མ་མྱོང་། སྐབས་དེའི་དགོན་པ་དག་ནི་ཆོས་དང་རིག་གནས་དར་སྤེལ་དང་ལོ་ཙཱ་བྱེད་ཡུལ་གྱི་གནས་གཙོར་བོར་གྱུར་ཡོད་དེ། ལོ་ཙཱ་བ་ཆེན་མོ་འགོས་ཆོས་གྲུབ་དང་སློབ་དཔོན་ཤེས་རབ་ཟླ་བ། ཞང་རིན་ཆེན་བྱང་ཆུབ་སོགས་རྒྱ་དཀར་ནག་དང་བོད་ཀྱི་ཡི་གེར་བྱང་ཆུབ་པའི་མཁས་པ་མང་བོ་གནས་དེར་བཞུགས་ནས་དམ་ཆོས་བསྒྱུར་སྤེལ་གྱི་འཕྲིན་ལས་བསྐྱངས་མྱོང་། དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ནས་དགུ་བའི་བར་བོད་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་བདག་ཏུ་བཟུང་བའི་རིང་། ཏུན་ཧོང་དེ་བོད་ཀྱི་ནང་བསྟན་རིག་གནས་སྤེལ་སའི་གནས་གཞི་གཉིས་པ་ལྟ་བུར་གྱུར་ཅིང་། ནང་བསྟན་རིག་གནས་སྤེལ་ཆེད་བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་གཞུང་གིས་གནས་དེའི་བོད་རྒྱའི་སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་དག་ལ་འཚོ་བའི་མཐུན་རྐྱེན་སྦྱར་བར་མ་ཟད། ད་དུང་ལོ་ཙཱ་དང་རྩོམ་འབྲི། འབྲི་བཤུ་བཅས་བྱེད་པར་བྱ་དགའ་དང་ཆད་གཅོད་ལམ་ལུགས་ཀྱང་གསལ་བོ་ཞིག་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཡོད།
              བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སིལ་བུར་འཐོར་ཅིང་བོད་ཀྱི་དམག་དཔུང་ཏུན་ཧོང་ནས་ཕྱིར་འཐེན་བྱས་པ་དེས་ཏུན་ཧོང་གི་ནང་བསྟན་རིག་གནས་ལ་ཐད་ཀར་རྡུང་རྡེག་ཆེན་པོ་མ་ཐེབས། ཁྱད་པར་དུ། ཀོས་དབྱི་ཅུན་དུས་སྐབས་སུ་ཏུན་ཧོང་གི་རིག་གནས་ཅུང་དར་རྒྱས་ཆེ་བ་བྱུང་ཞིང་། ནང་བསྟན་ཡང་དམངས་ཁྲོད་དུ་ཁྱབ་སྤེལ་བྱུང་ལ། མའོ་ཀའོ་དང་དབྱི་ལིན(愉林)གཉིས་སུ་བྲག་ཕུག་གསར་བ་མང་བོ་བརྐོ་བཞེངས་དང་ཉམས་གསོ་བྱས་པ་དང་། ཕལ་ཆེར་ཀོས་དབྱི་ཅུན་དུས་སྐབས་ཀྱི་རུ་དཔོན(节度使)རེ་རེས་རང་རང་གི་སྨོན་ལམ་དུ་གསོལ་བའི་ཕུག་པ་རེ་རེ་བརྐོས་ཡོད།
              དུས་རབས་བཅུ་བའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་བཟུང་། སུང་རྒྱལ་རབས་དང་ལའོ་རྒྱལ་རབས། མི་ཉག་རྒྱལ་རབས། ཅིན་རྒྱལ་རབས་བཅས་ཕན་ཚུན་དགྲ་ཟླའི་རྣམ་པར་གནས་སྟབས། ཏུན་ཧོང་གི་ཤར་ནུབ་འགྲུལ་ལམ་ཆད་ཅིང་། གནས་དེ་རིམ་གྱིས་རྒུད་པར་གྱུར། མི་ཉག་རྒྱལ་རབས་ནས་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་རབས་བར་ལ་ཏུན་ཧོང་དུ་ཕུག་པ་འགའ་རེ་བརྐོ་བའི་གནས་ཚུལ་བྱུང་རུང་། སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཐད་ནས་གསོན་ཤུགས་ཉམས་པར་གྱུར་བ་རེད། ཏའི་མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དུས་ནས་ཏུན་ཧོང་ནི་མི་རྣམས་ཀྱི་བརྗེད་ངས་ཀྱི་དབང་དུ་སོང་བ་དང་། དར་ཅིག་རིང་ཏུན་ཧོང་གི་ཡུལ་དེ་ཐུ་རུ་ཕན་ནས་ཡོང་བའི་ཡུ་གུར་རིགས་ཀྱི་མིས་ཕྱུགས་འཚོ་སའི་གནས་སུ་གྱུར།
གཉིས་པ། ཏུན་ཧོང་ཕུག་པའི་རྣམ་པ་དང་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་སྐོར།
              ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ཅེ་ན་གོ་བ་ལེན་སྟངས་གཉིས་ཡོད་པ་སྟེ། སྒྲ་ཡངས་འཇུག་གི་གོ་བ་ལེན་སྟངས་ལྟར་ན་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་དང་ནུབ་ཀྱི་སྟོང་སྐུའི་ཕུག་པ། ཨན་ཞིའི་དབྱི་ལིན་ཕུག་པ། ཤར་གྱི་སྟོང་སྐུའི་ཕུག་པ། སུའུ་པེ་སོག་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་དགོན་པའི་ཕུག་པ་ལྔ་བཅས་ཚང་མ་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་གི་གྲས་སུ་བགྲང་རུང་བ་དང་། སྒྲ་དོག་འཇུག་ལྟར་ན་མའོ་ཀའོ་ཕྲག་ཕུག་གཅིག་པུར་གོ དེའི་ཁྲོད་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་ལ་ད་ལྟ་ཨང་རྟགས་བརྒྱབ་ཡོད་པའི་ཕུག་པ492ཡོད་པ་དང་། ལྡེབས་རིས་རྨི་ངོས་སྙོམས་གྲུ་བཞི་མ་བཞི་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་ལྷག། སྐུ་བརྙན་ཉིས་སྟོང་བཞི་བརྒྱ་བཅོ་ལྔ་བཅས་ཡོད། ནུབ་ཀྱི་སྟོང་སྐུའི་ཕུག་པར་ཨང་རྟགས་བརྒྱབ་ཟིན་པའི་ཕུག་པ་བཅུ་དྲུག་ཡོད་པ་དང་། དབྱི་ལིན་ཕུག་པར་ཕུག་པ་ཞེ་གཅིག། ཤར་གྱི་སྟོང་སྐུའི་ཕུག་པར་ཕུག་པ་ཉེར་གསུམ། སུའུ་པེ་ས་ཆའི་དགོན་པའི་ཕུག་པ་ཡོད་སར་སྔར་ཡིན་ན་ཕུག་པའི་ཚོགས་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱིས་སུ་ཕུག་པ་ལྔ་ལས་མ་ལྷག་པ་དང་། ད་ལྟ་ཨང་རྟགས་བརྒྱབ་པ་བཞི་ལས་མེད།
              གོང་སྨོས་བྲག་ཕུག492ཁྲོད། བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་སུ་བརྐོས་པའི་ཕུག་པ55ཡོད་པ་དང་། དེའི་སྟེང་བཞེངས་འཕྲོར་ལུས་ཤིང་ཉམས་པ་ཞིག་གསོ་བྱས་པའི་ཕུག་པ་བསྣན་ན་བསྡོམས་བྲག་ཕུག92བཞེངས་ཡོད།
              ཏུན་ཧོང་ཕུག་པ་དུས་ནམ་ཞིག་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་ཐད། ཏུན་ཧོང་རིག་པའི་ལས་རིགས་སྟེང་རྩོད་གཞི་ཅན་དུ་གྱུར་བའི་ཡུལ་གཉིས་ཡོད་པ་སྟེ། གཅིག་ནི་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་། ཅིག་ཤོས་ནི་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་སྒོ་བརྒྱབ་པ་དེའོ། ། དེའང་མཁས་པ་དག་ལ་བཤད་ལུགས་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཡོད་མོད་ཀྱང་། མཐར་གཏུགས་ན་སི་ཐེན(A.Stein)དང་ཕད་ལེ་ཨོ(P.Pelliot)གཉིས་ཀྱི་ལྟ་བར་ཐུག་ཡོད་པ་རེད།
              སི་ཐེན་གྱིས་བྲག་ཕུག་ནང་རྙེད་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་ཁ་འཐོར་རལ་མ་དང་མགོ་རྔ་ཤིང་ལས་བྱས་པའི་ཆོས་དཔེ་རལ་བོ། དེ་མིན་ཕྱི་ཐུམ་ཐར་ཐོར། རི་མོའི་ཤིང་སྒྲོམ་སོགས་ལ་བལྟས་ཏེ་དངོས་པོ་འདི་དག་ནི་ཏུན་ཧོང་གི་དགོན་པ་ཁག་ནས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་པའི“བླ་མེད་ཀྱི་བེད་མེད་དངོས་པོ” ཡིན་པར་བཤད་ཅིང་། དོན་ལ་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ནི་བེད་མེད་དངོས་པོ་བསྡུ་སྤུངས་བྱེད་སའི་གནས་ཤིག་ཡིན་པར་གླེང་། ཁོས་ད་དུང་ཤོག་དྲིལ་དང་རི་མོའི་མགོ་མཇུག་ཏུ་བྲིས་པའི་ལོ་དུས་ལ་དམིགས་ནས་ཏུན་ཧོང་ཕུག་པ་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་སྐབས་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་དུས་མགོ་ཡིན་པའི་ཚོད་དཔག་བས།① ཕད་ལེ་ཨོ་ཡིས་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ཏུ་མི་ཉག་ཡི་གེས་བྲིས་པའི་ཡིག་ཚང་མེད་ཅིང་། བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་ཀྱི་ཤོག་དྲིལ་དང་བྲིས་རིས། ལྷ་སྐུ། རྡོ་རིང་སྣ་རལ་ཅན་སོགས་སྤུངས་པར་གཞིགས་ཏེ་དེ་ནི་སྤྱི་ལོ1035ལོར་མི་ཉག་པས་ཏུན་ཧོང་འཛིན་སྐབས་འཚབ་འཚུབ་ངང་སྒོ་བརྒྱབ་པ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད།② གོང་སྨོས་གཉིས་ལས་དང་པོར་ཏུན་ཧོང་རིག་པའི་ལས་རིགས་སྟེང “མཁོ་མེད་སྨྲ་བ” དང་། གཉིས་པར “ཉེན་གཡོལ་སྨྲ་བ” ཟེར། དེ་ལས་སི་ཐེན་ནི་ཐོག་མར་ཏུན་ཧོང་དུ་སླེབས་པ་ཡིན་ཞིང་། ཕད་ལེ་ཨོ་ཡིས་མཐོང་བའི་ཏུན་ཧོང་ཕུག་པའི་རྣམ་པ་ནི་སི་ཐེན་སླེབས་ཏེ་ཕར་སློག་ཚུར་སློག་བརྒྱབ་རྗེས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཡིན་ལ། ཁོས་ཕུག་པ་འདི་དག་འཚབ་འཚུབ་ཀྱིས་སྒོ་བརྒྱབ་པ་ཡིན་ཟེར་བའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། སི་ཐེན་སོགས་ཀྱིས་ཕུག་པ་སློང་སྐབས་ཀྱི་རྙོག་ཟིང་གི་རྣམ་པར་གཞིགས་ནས་སྨྲོས་པ་ཡིན་པས། ཏུན་ཧོང་ཕུག་པའི་རྣམ་པ་དངོས་ནི་དེ་འདྲ་ཞིག་རེད་ཅེ་ན་རྣར་འགྲོ་དཀའ། འོན་ཀྱང་སི་ཐེན་གྱི་ལྟ་བ་བདེན་པར་ཡང་འཛིན་ས་མི་འགྲོ་སྟེ། གལ་ཏེ་ཏུན་ཧོང་གི་གཏེར་མ་ཡོད་ཚད་དགོས་མཁོ་མེད་པར་བསམས་ཏེ་སྦས་པ་ཡིན་པར་སྙམ་ན། སྔ་ཕྱིར་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་བཞི་བརྒྱ་ལྷག་གི་རིང་བྲིས་པའི་ཤོག་དྲིལ་ཡོད་ཚད་གནས་གཅིག་ཏུ་འདོར་བའི་དཔེ་མེད་དེ། དེ་དག་ཅི་དགར་གཡུག་ཆོག་པའི་ཕྱིར་རོ། །   
              ཏུན་ཧོང་ཕུག་པ་སྒོ་ནམ་ཞིག་བརྒྱབ་པའི་ལན་འཚོལ་དགོས་ན། སྐབས་དེའི་ཏུན་ཧོང་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ལ་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་རྒྱུ་གལ་ཆེ། སྐབས་དེར་ཏུན་ཧོང་དང་འདབས་འབྲེལ་བའི་ནང་བསྟན་རྒྱལ་ཁབ་ནི་ལི་ཡུལ་ཡིན་ལ། ལི་ཡུལ་དེ་སྤྱི་ལོ1006ལོར་ཨེ་ས་ལེམ་གྱི་ཆོས་ལུགས་ལ་མོས་པའི་ཁ་ར་ཁན་རྒྱ་ལ་རབས(Kara-Khanid Khanae/喀喇汗王朝<840-1212) ①ཀྱིས་བསྣུབས། ལི་ཡུལ་དང་ཤ་ཅུའི་བར་ལ་ནང་བསྟན་རིག་གནས་སྤེལ་རེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པར་མ་ཟད། གཉེན་གྱི་འབྲེལ་བའང་ཡོད་པས། སྤྱི་ལོ970ལོར་ལི་ཡུལ་རྒྱལ་པོས་བང་ཆེན་མངགས་ཏེ་ཁོའི་ཞང་པོ་ཀོས་དབྱི་ཅུན་གྱི་རུ་དཔོན་ཚའོ་ཡོན་ཀྲུང(曹元忠)ལ་དམག་རོགས་ཞུས། ལི་ཡུལ་ཨེ་ས་ལེམ་གྱི་ཆོས་ལུགས་པའི་ལག་ལ་ཤོར་རྗེས། ལི་ཡུལ་བ་མང་བོ་ཤར་དུ་ཤ་ཅུར་ཉེན་གཡོལ་དུ་འབྱོར་ཞིང་། གཙོ་བོ་ནང་བསྟན་ལ་རྡུང་རྡེག་ཐེབས་པ་མ་བཟོད་པས་ཡིན་པ་ཤེས་སླ། ལི་ཡུལ་ཨེ་ས་ལེམ་གྱི་ཆོས་ལུགས་པས་བཟུང་རྗེས། དེ་དང་འདབས་འབྲེལ་བར་ཡོད་པའི་ཏུན་ཧོང་ལ་འཇིགས་སྣང་ཆེན་པོ་བསྐྱེད། དེ་བས་ཁ་ར་ཁན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དམག་དཔུང་ཤར་དུ་ཐོན་མེད་པའི་གོ་སྐབས་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་དུ་ནང་བསྟན་དང་འབྲེལ་བའི་གསུང་རབ་ཡིག་ཆ་མང་བོ་རང་འགུལ་དང་གོ་རིམ་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་བྲག་ཕུག་ཏུ་བསྡུ་ཉར་བྱས་པ་དང་། ཁ་སྦྱར་ཟིན་པའི་བྲག་ཕུག་གི་སྒོར་ལྡེབས་རིས་ཀྱིས་དགོས་ངེས་ཀྱི་འགེབས་སྲུང་བྱས་པ་ཞིག་རེད།
              ཡིན་ནའང་མི་ལ་ལས་རྒྱུ་ཆ་འགལརེ་བཙལ་ཏེ་ཏུན་ཧོང་ཕུག་པ་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་ལོ་དེ་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་རྗེས་སུ་འདེད་བཞིན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་བོད་ཡིག་ཡིག་ཚང་དང་ཧོར་ཡིག་ཡིག་ཚང་། མི་ཉག་གི་ཡིག་ཚང་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཚང་སྐོར་ལས་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་སྒོ་བརྒྱབ་པའི་ལོ་ཚིགས་ཕྱིར་བསྣུར་མོད། ཡིག་ཚང་འདི་དག་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་བྱང་ཁུལ་གྱི་ཨང464(ཕད་ལེ་ཨོས་ཨང181པར་བཏགས)པ་ལས་ཐོན་ཞིང་། སི་ཐེན་དང་ཕད་ལེ་ཨོ་ཡིས་ཁོ་ཚོ་མ་སླེབས་གོང་ལ་ཝང་ཏའོ་ལུགས་པས་གནས་གཞན་ནས་རྙེད་པའི་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་སྐོར་ཞིག་བྲག་ཕུག་ཨང464པའི་ནང་སྦས་ཚུལ་གསལ་བོར་བཤད་ཡོད་པས།① ཡིག་ཚང་འདི་དག་ནི་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་དངོས་སུ་བཞུགས་པའི་ཡིག་ཚང་གི་སྐོར་མིན་པ་གསལ། 
              ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ནས་རྙེད་པའི་ཡིག་ཚང་དེ་དག་སྤྱིར་བཏང་དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ནས་དགུ་བའི་བར་བྱུང་བ་ཡིན་ཞིང་། གཙོ་བོ་དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་དུས་མཇུག་ནས་དུས་རབས་དགུ་བའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཏུན་ཧོང་རྒྱུད་ནས་ཕྱིར་འཐེན་བྱས་པའི་བར་དུ་བྱུང་། གཞན་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ཏུ་ད་དུང་བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབང་སྒྱུར་སྟོབས་ཤུགས་ཏུན་ཧོང་ནས་མཇུག་རྫོགས་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་སྐོར་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་དེ། ཡིག་ཚང་དེ་དག་དུས་རབས་དགུ་བ་ནས་བཅུ་གཅིག་པའི་བར་གྱི་ཡིན་ལ། དེས་སྐབས་དེའི་རྨ་ནུབ་དང་ལུང་ཤན་ལ་རྒྱུད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་དང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་རིན་ཐང་ཆེ་བའི་དཔྱད་ཡིག་མཁོ་སྤྲོད་བྱས། མཁས་པ་འགས་ཚོད་རྩིས་བྱས་པར་གཞིགས་ན། བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཚང་དང་། དེའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བའི་ཡིག་ཚང་དག་བསྡོམས་པས་ཧ་ལམ་ཡིག་ཚང་ཤོག་དྲིལ་ཆིག་ཁྲི་ལས་བརྒལ་བ་ཡོད་པར་བཤད། གོང་སྨོས་ཡིག་ཚང་དེ་དག་ལས་མང་བོ་ཞིག་སྤྱི་ལོ1907ལོ་དང་སྤྱི་ལོ1908ལོར་སི་ཐེན་དང་ཕད་ལེ་ཨོས་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་སྔོག་སྐབས་ཕྱིར་ཁྱེར་བ་ལས་ད་ལྟ་ནུབ་གླིང་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང(The Britishi Library)དང་དབྱིན་ཇི་ཆེན་པོའི་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་།( The Britishi Museum)རྒྱ་གར་ལས་དོན་ཚན་པའི་དཔེ་མཛོད་ཁང་།(India Office Library)ལྡི་ལི་གསར་བའི་དབུས་ཨེ་ཤ་ཡའི་གནའ་ཆས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་།(Central Asia Antiquities Museum)ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་གཉེར་དཔེ་མཛོད་ཁང(Bibliotheque Nationale)སོགས་སུ་བསྡུ་ཉར་བས་ཡོད། ། 
              ①梁慧皎：  《高僧传》 卷一《竺县摩罗刹(晋长安)》 。
              ②སྤྱི་ལོ698ལོར་ཏུན་ཧོང་མའོ་ཀའོ་བྲག་ཕུག་ཏུ་བཙུགས་པའི་རྡོ་རིང《李君莫高窟佛龛碑》བྱ་བར་གསལ།
              ① 魏收： 《魏书》 卷一一四 《释老志》。
              ① 魏微等：《隋书  .裴矩传》 卷六七， 中华书局。1973年版。
              ① 山口瑞凤： 《吐蕃支配期的敦煌》，《讲座敦煌》 第二卷 《敦煌的历史》，东京大东出版社， 1980年版， 第227-228页。
              ②荣新江：  《敦煌学十八讲》 ， 北京大学出版社，2001年版，第,49页
              ① 斯坦因： 《西域考古图记》 (二)，牛津1921年版，第820页。 (stein, M.A.  Serindi. Detaied  Report of Explorations in Ccntral Asia and  Westemmost China Oxford at the Clarendon Press.1921.)
              @伯希和： 《敦煌石室访书记》 (原名为《甘肃发现中世纪的书库(Une bibliothepue Medievale retrouvee au Kan-sou》, 《法国远东学院院刊    <Bulletin de l Ecole Francaise Oricn》 第8卷， 1908年。 )第506页。
              ① དུས་རབས་དགུ་བའི་དུས་མཇུག་ནས་བཅུ་གསུམ་པའི་བར་དུ་དབུས་ཨེ་ཤ་ཡ་ས་ཆར་ཚུགས་པའི་ཨེ་ས་ལེམ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། དེང་གི་ཞིན་ཅང་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་ལྤོངས་ཀྱི་ཁ་ཧྲི་དང་འུ་ཐེན་ནི་རྒྱལ་ཁབ་དེའི་ཡུལ་དབུས་ཡིན།
              ② 斯坦因： 《西域考古图记》 (二)，牛津1921年版，第828-829页。(stein, M.A.  Serindi. Detaied  Report of Explorations in Ccntral Asia and  Westemmost China Oxford at the Clarendon Press.1921.p506.529)