[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] རྩོམ་འདིར་ལྷན་རྒྱས་ཀྱིས་དོ་སྣང་ཅུང་ཆུང་བའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་ལོ་རྒྱུས་གནས་ཚུལ་རགས་བསྡུས་དང་། ཅན་ལྔའི་བར་གྱི་འབྲེལ་བ། དེབ་ཐེར་འདིར་མཁས་པ་ལྡེའུ་ཡིས་འཕྲི་སྣོན་བྱས་ཡོད་མེད། དེབ་ཐེར་འདིས་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ལ་ནུས་པ་ཅི་ཞིག་ཐོན་མིན་སོགས་ལ་དཔྱད་པ་རགས་ཙམ་བྱས་ཡོད།
[གནད་ཚིག] གསང་བ་ཡང་ཆུང་། བང་སོ། བཙན་པོ།
རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ཞེས་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་གྱི《ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས》སུ་ཐོག་མར་བྱུང་ཡོད་ལ། དེབ་ཐེར་གཞན་དུ་ཅན་ལྔའི་ཕྱོགས་གཏོགས་ཞིག་ཏུ་བགྲངས་ཡོད་པ་ལས་རྒྱལ་རབས་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་བེད་སྤྱོད་བྱས་མི་འདུག དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པར་བྱུང་བའི《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》 ལས། བཙན་པོ་ཁྲི་རལ་གྱིས་ཞང་བློན་རྣམས་ལ་ཡོ་ག་ལྷ་དགེས་བན་དང་། ལྟ་མ་དགུ་ཙག་ཅན་དང་། ཟིངས་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་དང་། གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་དང་། སྤུན་པོ་ཅན་ལྔ་གནང[1] ཞེས་སྐབས་དེར་ཅན་ལྔ[2] ཞེས་པའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་གནས་ཚུལ་ཐོག་མར་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》དུ་ཅན་ལྔ་ལོག་དང་དྲུག་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དང་ཕྱེད་བདུན་ནོ་ཞེས་སྤ་བ་བོན་པོས་བརྩམས་པ་ཡོ་ག་ལྷ་དགྱེས་ཅན། ཡབ་ཚན་འབངས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ཐང་མ་འཇུག་དྲལ་ཅན། སྐྱེ་ནམ་གྱིས་བརྩམས་པ་ཟིངས་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན། ཞང་བློན་གྱིས་བརྩམས་པ་ལྟབ་མ་དགུ་བརྩེགས་ཅན། རྗེ་ཉིད་ཀྱིས་བརྩམས་པ་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་དང་ལྔ། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ལོག་ནོན་ཆེན་པོ་དང་དྲུག་གྲོངས་ནས་བང་སོ་བཏབ་པ་ནི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དང་ཕྱེད་དུ་བཞག་གོ[3] ཞེས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དེ་ཅན་ལྔའི་ཡ་གྱལ་ཞིག་ཏུ་བཞག་ཡོད། ཡིན་ཀྱང་དུས་རབས་འདི་དང་ཆ་མཉམ་པའི《ཉང་ཆོས་འབྱུང》དུ་དེབ་ཐེར་ཅན་ལྔ་ལ་སོགས་པའི་དེབ་ཐེར་མང་པོའི་ཐོ་ཡོད་ཀྱང་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་སྐོར་འཁོད་མི་འདུག[4] དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི《མཁས་པ་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དུ་ཅན་ལྔ་ལོག་ནོན་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ཕྱེད་སྐད་པ[5] ཞེས་ཟིང་པོ་མགོ་སྔོན་ཅན་ཕུད་པའི་གཞུང་དངོས་རྒྱས་བསྡུས་མི་འདྲ་བར་དྲངས་ཡོད་ལ། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་གཞུང་དངོས་ཀྱང་ཐོག་མར་སྔ་ཕྱི་གོ་རིམ་ཡོད་པའི་ངང་ཐད་ཀར་ནང་འདྲེན་བྱས་ཡོད། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་རྒྱལ་མཚན་མཆོག་གིས་ཅན་ལྔའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་ཏེ་དེབ་ཐེར་འདིའི་ནང་དོན་སྤྱི་ལོ1994ལོར་ངོ་སྤྲོད་རགས་ཙམ་བྱས་ཡོད།[6] དེབ་ཐེར་འདི་ད་ལྟ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའི་བང་སོའི་ལམ་ལུགས་སྐོར་འཁོད་པའི་གཞུང་ཆེས་སྔ་ཤོས་དང་རྒྱས་ཤོས། ཁུངས་བཙན་ཤོས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་ལ། ཡིན་ཀྱང་དེབ་ཐེར་འདིར་ད་ལྟའི་བར་མཐོང་ཆེན་བྱུང་མེད་པར་མ་ཟད། དེང་གི་ཞིབ་འཇུག་པས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྔ་མོའི་གྲས་སུ་ཡང་བཅུག་མེད།[7] དེས་ན་རྩོམ་འདིར་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་གནས་ཚུལ་རགས་བསྡུས་དང་། ཅན་ལྔ་བར་གྱི་འབྲེལ་བ། དེབ་ཐེར་འདིར་མཁས་པ་ལྡེའུ་ཡིས་འཕྲི་སྣོན་བྱས་ཡོད་མེད། དེབ་ཐེར་འདིས་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ལ་ནུས་པ་ཅི་ཞིག་ཐོན་མིན་སོགས་ལ་དཔྱད་པ་རགས་ཙམ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།
དང་པོ། ཅན་ལྔ་དང་གསང་བ་ཡང་ཆུང་།
《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》དང《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》རུ་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དེ་ཅན་ལྔའི་ཕྱོགས་གཏོགས་ཤིག་ཏུ་བགྲངས་ཡོད་མོད། དེ་ཚོའི་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་མི་གསལ་ལ། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པར་དེབ་ཐེར་དེ་ཚོའི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་སྟོད་ལྷ་རབས་དང་བར་མངའ་དར། ཐ་མ་གྱེས་མདའ་འམ་སིལ་ཆད[8] སྐོར་ཁག་གསུམ་དུ་བགོས་ཡོད་ལ། ཁུངས་འདི་དང་བསྟུན་ཚེ་ལོ་རྒྱུས་ལོག་གནོན་ཆེན་མོ་དེར་སྨད་སིལ་ཆད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འབྱུང་སྲིད་པ་ལས་རྒྱལ་རབས་གཞན་རྣམས་རྩོམ་དུས་དང་དུས་ཚོད་སོགས་གང་ལ་གཞིགས་ཀྱང་བར་མངའ་དར་གྱི་སྐོར་ཡིན་ལ། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་གི་གཞུང་དངོས་རྩོམ་པའི་གོ་རིམ་སྒྲིག་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་མུ་འཕྲོར་དྲངས་ཡོད་ལ། མཇུག་ཏུ་འདིའི་ཡན་ཆད་ནི་བར་མངའ་དར་རོ་ཞེས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ནི་བར་མངའ་དར་སྟོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད། [9] གཞན《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མའི》 བཙན་པོ་ཁྲི་རལ་སྐབས་ཀྱི་ཅན་ལྔ་དང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱི་མ་རྣམས་ཀྱི་ཅན་ལྔའི་བར་རྒྱལ་རབས་སྤུན་པོ་ཅན་དང་ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན་གཉིས་ཕན་ཚུན་མི་འདྲ་བ་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན་དེ་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་ལྟར་ན་འོ་དེ་གུང་རྒྱལ་དང་ཡབ་ལྷ་བརྡལ་དྲུག་སོགས་ཀྱི་ལྷ་རབས་ཀྱི་རྒྱུད་པ་བསྟན་ཡོད་ལ། ནང་དོན་གྱི་རྒྱས་བསྡུས་ཙམ་ལས་ནང་དོན་ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན་དང་གཅིག་པ་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། རྒྱལ་རབས་སྤུན་པོ་ཅན་དེ《བླ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར》དུ། ཡབ་དང་ཡུམ་དང་སྲས་དང་བློན་པོ་སྲིད་ལོ་ཙམ་བཟུང་བ་དང་། ཐ་གང་དུ་གྲོངས་པ། བང་སོ་གང་དུ་བཏབ་པ་སྟེ། དེ་རྣམས་ལ་སྤུན་པོ་ཞེས་བྱའོ[10] ཞེས། དེབ་ཐེར་ཁག་གི་ཁྱད་ཆོས་ལ་གཞིགས་ཚེ་ཅན་ལྔའི་ལོ་རྒྱུས་ཁུངས་སུ་རྒྱལ་རབས་སྤུན་པོ་ཅན་འཚམ་ཞིང་། ཟངས་མ་གཞུགས་རལ་ཅན་དེ་བྱེ་བྲག་པ་ཡིན་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཆེར་མི་མཐོང་སྟེ། ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན་འདི་ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན་དང་མཚུངས་པས་ཡིན། གང་ལྟར་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་ནས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་ཅན་ལྔའི་དེབ་ཐེར་འདྲེན་སྟངས་ཐད་ཁྱད་པར་ཡོད་པར་མ་ཟད། དེ་དག་ལས་ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན་དང་འདབ་མ་དགུ་རྩེག་ཅན། ཟིང་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་གསུམ་རྒྱལ་རབས་རྐྱང་ཁུག་སྤུག་པ “ཡུན་པོའི”ནང་ཡང་བསྡུ་སྲོལ་ཡོད་པ་ཉང་ཆོས་འབྱུང་དུ་གསལ་མོད།[11] གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གྱི་ནང་དོན་ཐད་མཁས་པ་ལྡེའུ་དང་ཉང་རལ་གཉིས་མི་འདྲ་བ་ཆགས་ཡོད། དེ་མིན་ཉང་ཆོས་འབྱུང་དུ་རྒྱལ་རབས་སྤུག་པ་ལ་སྤགས་པའམ་སྦས་པ་ཞེས་བྱུང་ཡོད[12] པས། དེས་ན་ང་ཚོས་གླེང་བཞིན་པའི་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་འདི་ཡང་རྒྱལ་རབས་སྤུག་པ་ལས་བང་སོ་གང་དུ་བཏབ་པའི་སྐོར་ལོགས་སུ་བྱུང་བ་ཞིག་མིན་ནམ་སྙམ་ལ་དེ་ལྟར་རྒྱལ་རབས་ཕྱེད་ཀར་བགྲངས་པའི་ལུགས་སྲོལ་ཕྱིས་སུ་བྱུང་ངམ་བསམ་ཞིང་། བང་སོའི་སྐོར་ལོགས་སུ་གསང་རྒྱ་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་བང་སོར་ནོར་སྣ་འཛོམས་པས་ཡིན་ཅིང་། དེབ་ཐེར་ལ་ལྭར་ནོར་གྱི་བང་སོའམ་རྒྱལ་བརྒྱུད་ཀྱི་ནོར་སྐལ་བང་སོར་བསྡུ་བའི་སྲོལ [13]ཡོད་པ་ཙམ་མ་ཟད་བཙན་པོའི་དུས་པུར་ཁང་ནོར་རྫས་བསྲུང་མཁན་ཡང་ལོགས་སུ་ཡོད།[14] གནས་ཚུལ་གཞན་ཞིག་ནི་བོད་བཙན་པོའི་གནས་སྐབས་སུ་བང་སོ་བྱ་བ་ཆེས་གལ་ཆེ་ལ། དབང་བཅད་སྤྱི་ཁྲིམས་ནི། རྗེས་བང་སོ་བརྩིགས་པའི་དུས་སུ། ཉི་མ་རེ་ལ་ཕོ་མ་བྱུང་ན་རྭ་གཅིག མོ་མ་བྱུང་ན་བོང་བུ་གཅིག་གི་ཁྲིམས་བཅས[15] ཞེས་དང་། བློན་པོའི་ཐོབ་ཐང་གི་རིམ་པ་ལ་གཞིགས་ན་མཆད（དུར）བརྩིགས་ཆོག་མིན་ནི་བློན་པོའི་ཐོབ་ཐང་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་ཡོད་པ་སྟེ། རྒོད་སྣ་ལྔར[16] དཔེ་བླངས་ན་རྒོད་ཀྱི་ཟངས་མ་དང་རྒོད་ཀྱི་རྗེས་འདྲ། རྒོད་ཀྱི་ཞང་བློན་གསུམ་ལ་དུར་མཆད་བརྩིགས་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་ལས། རྒོད་ཀྱི་ཡང་རྗེ་དང་རྒོད་ཀྱི་རྗེས་གཉིས་ལ་དེའི་ཐོབ་ཐང་མེད། དེའི་ཕྱིར་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིངPT1042ལྟ་བུར་ཆ་བཞག་ན་རྒྱལ་པོའི་འདས་མཆོད་ཀྱི་གོ་རིམ་སྔ་ཕྱི་འཁྲུག་ཆ་དོད་པ་ཞིག་གསུངས་ཡོད་ལ།[17] རྒྱལ་པོ་བཀའ་ཐང་དུ་ཡང་སྲོང་གི་བང་སོ་མཆོད་པའི་ལེ་ཚན་དུ་བང་སོའི་སྲུང་སྐྱོབ་དུས་ལྟར་མཆོད་པའི་བྱ་བ་ཅི་འདྲ་ཡིན་པ་དང་། བང་སོར་ནོར་སྣ་མང་པོ་ཇི་འདྲ་ཞིག་སྦས་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་གསུངས་ཡོད་པར་མ་ཟད་།[18] མ་འོངས་རྒྱལ་བརྒྱུད་ནོར་སྐལ་ཇི་ལྟར་སྦས་ཚུལ་དུ་བོད་ཀྱི་མ་འོངས་པའི་ནོར་སྐལ་སྣ་ཚོགས་བང་སོར་བཅུག་ཡོད་པ[19] དང་ཞོར་ནས་དེང་གི་གཏེར་མའི་ཆུ་མགོ་ཡང་བང་སོའི་ནོར་སྐལ་ལ་ཐུག་པའི་སྣང་བ་འབྱུང་སྲིད་ལ། དེ་མིན་རྒྱ་ནག་ཡིག་ཚང《ཐང་ཡིག་ལས་བོད་ཀྱི་ཚན་པར》གཞིགས་ཀྱང་བོད་རྒྱའི་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་དུས་ཕན་ཚུན་ལ་དངོས་པོའི་ཟུང་དང་ཆེད་མངགས་ཀྱི་ཕོ་ཉ་ཡོད་པ་བཅས་ལ་གཞིགས་ན། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་བང་སོའི་བྱ་བ་དོ་གལ་ཆེན་པོ་འདིར་དེ་འབྲེལ་གྱི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་ངེས་པར་ཡོད་དགོས་ལ། དེ་ལྟ་ཞིག་ད་ལྟའི་ཡིག་ཚང་ན་མཐོང་བ་ནི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་འདི་ཉིད་རེད། ཕྱིས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》 དང《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》 《ཉི་མའི་རྒྱལ་རབས》 སོགས་སུ་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ནས་བང་སོའི་སྐོར་བཏོན་པའི[20] གནས་ཚུལ་གསལ་པོར་ལུང་དྲངས་ཡོད་པ་དང་། རྒྱལ་རབས་གཞན་དག་ཏུ་ལུངས་ཁུངས་ཁ་གསལ་བཀོད་མེད་མོད། ཚིག་སྦྱོར་མཐུན་པར་འབྱུང་བ་ཡིན་པས། མདོར་ན་ད་ལྟའི་བོད་རྒྱལ་རབས་ཐམས་ཅད་དུ་གནས་པའི་བང་སོའི་སྐོར་ཀྱི་ཡི་གེའི་ཕྱི་མོ་དེ་མཐར་གཏུགས་ན་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་འདི་གཞི་བྱས་པ་ཞིག་ཏུ་འདོད།
གཉིས་པ། མཁས་པ་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་ཁྲོད་ཀྱི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་ཁྱད་ཆོས་དང་དོགས་གནད།
ད་ལྟ་ངེད་ཅག་གི་མཐོང་ལམ་དུ་ཡོད་པའི་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་གི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དེ་དང་དེབ་ཐེར་གཞན་དག་དུ་དྲངས་པའི་ལུངས་ཁུངས་དང་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་ཚེ་སྔ་ཕྱི་གོ་རིམ་འཛོམས་པ་ནི། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཚང་མའི་བང་སོ་གར་ཡོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བསྡུས་པར་གསུངས་ཡོད་པར་མ་ཟད། བཙུན་མོ་ཕལ་ཆེ་བ་དང་། རྒྱལ་སྲས་མང་པོ་ཅིག་གི་བང་སོ་ཡང་གར་ཡོད་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད་པ་དང་། དང་པོ་དབུ་བཙུགས་པ་ནས་གནམ་དུར་གཡའ་དང་རྫ་དང་སྤང་ཐང་མཚམས། །ཆུ་དང་ཡུལ་དུ་བང་སོ་རྩིག་པ་ལ། །གྲལ་དང་མིང་དང་རྩིག་དང་འདབས་སུ་སྦས། །བྱེས་དང་མཆོད་རྟེན་དགོས་པ་རྒྱུ་མཚན་ནོ། །ཞེས་པས་སྟོན་ཏེ། །ལྷའི་གདུངས་རབས་བཞི་བཅུ་རྩ་གཉིས་བར་དུ། གདུང་རྒྱུད་ཟིན་པ་རྒྱལ་པོའི་དུར་བཏབ་པ། །དུར་ས་གནམ་ལ་བཏབ་པའི་རྒྱལ་པོ་དུ། རྫ་དང་གཡའ་སྤང་མཚམས་སུ་བཏབ་པ་དུ། །དུར་ས་ཆུ་ལ་བཏབ་པའི་རྒྱལ་པོ་དུ། །མ་གྲོངས་ཉིད་ཀྱིས་བརྩིགས་པའི་བང་སོ་གང་། །ཆབ་སྲིད་མ་ཟིན་རྒྱལ་པོ་ཁུ་ཆེན་རྣམས། །དུར་དུ་བཅུག་གམ་འོན་ཏེ་གཞན་དུ་སྦས། །འབངས་ལ་གཉེན་པའི་ཇོ་མོ་བཅོ་བརྒྱད་ལ། །ལྟང་སྲེས་དུ་ཡོད་བརྩིགས་པའི་དུར་དུ་ཡོད། །ཇོ་མོས་མཐའི་དམག་དཔོན་བྱས་པ་ལ། །རྟགས་ཀྱི་མཚན་མ་བང་སོ་ཇི་ལྟར་ཡོད། །ཆབ་སྲིད་མ་ཟིན་ཇོ་མོ་གཞན་རྣམས་ལ། །འདབས་སུ་སྦས་དང་སོ་སོར་བརྩིགས་པ་དུ། །བང་སོའི་སྐྱིན་པར་མཆོད་རྟེན་རྩིག་པ་དང་། །གཞན་ཡང་བྱེས་སུ་ལུས་པ་ཇི་ཙམ་ཡོད། །རྒྱལ་སྲིད་མ་གཏད་ཐང་མཚམས་ཕབ་པ་ལ། །བང་སོ་བརྩིགས་དང་འདབས་སུ་སྦས་པ་དང་། །ཐང་མཚམས་བྱེས་སུ་ལུས་པ་ཡོད་དམ་མེད་ཅེས་དབུ་དྲངས་པར་མ་ཟད། མཇུག་ཏུ་ཡང་སྤྱི་སྡོམ་གྱི་ཚུལ་དུ་གདུང་རྒྱུད་ཟིན་པའི་བང་སོ་བཅོ་བརྒྱད་ཡོད། ཁུ་ཆེན་གྱི་བང་སོ་གཉིས་ཡོད། ཇོ་མོ་སྲིད་ཟིན་གྱི་བང་སོ་དགུ་ཡོད། སྲིད་མ་ཟིན་པའི་བང་སོ་དགུ་ཡོད[21] ཅེས་རྒྱལ་པོ42དང་རྒྱལ་སྲས8། བཙུན་མོ27ཙམ་གྱི་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་ཡོད་ལ། འདི་འདྲའི་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་ད་ལྟའི་རྒྱལ་རབས་གཞན་ན་བཀོད་མེད། 《བཀའ་ཆེམས་བཀའ་ཁོལ་མ》དང་། 《ཉི་མའི་རྒྱལ་རབས》 སུ་བཙུན་མོ་ཁ་ཤས་ཤིག་གི་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་བསྡུས་པར་བཀོད་ཡོད་མོད།[22] རྒྱལ་རབས་དང་ཆོས་འབྱུང་གཞན་དག་ཏུ་གཙོ་བོ་རྒྱལ་པོ་དང་རྒྱལ་སྲས་རེ་གཉིས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཙམ་ལས་བཙུན་མོའི་གནས་ཚུལ་གཅིག་ཀྱང་བཀོད་མི་འདུག་ལ། དེ་ལས་ཀྱང་བང་སོ་རྒྱག་སྟངས་ཀྱི་ཁྱད་པར་དང་བང་སོ་ཕྱིས་སུ་ལུས་པའི་གནས་ཚུལ། རྒྱལ་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཟིན་མ་ཟིན་དང་བཙུན་མོའི་སྲིད་ཟིན་མ་ཟིན་གྱིས་བང་སོ་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་སོགས་རྩ་བ་ནས་བཀོད་མེད་པ་ནི་ཁོང་གི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ཡིན། ཡིན་ཀྱང་དེབ་ཐེར་གཞན 《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》 དང་ 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་བྱུང་བའི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་ལུང་གཉིས་ཕན་ཚུན་རིགས་སྡུར་བྱེད་དུས་ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་གི་རྩོམ་པ་པོས་གཅིག་བྱས་ན་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ལ་འཕྲི་སྣོན་ཅུང་བྱས་ཡོད་པ་དང་ཡང་ན་སྐབས་དེར་པར་གཞི་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཡོད་པར་ཡང་མཐོང་སྟེ།
གོང་གི་རེའུ་མིག་ལ་ཆ་བཞག་ན་ཡི་གེའི་དག་ཆ་མི་འདྲ་བ་ཕུད། བཙན་ལྔའི་སྐབས་ལ་མཚོན་ན་ཡང་སྙིང་བཙན་ལྔའམ་བཙན་བདུན་མི་འདྲ་བ་གཉིས་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། འབྲོང་གཉན་ལྡེའུ་ལ་མཚོན་ན་བང་སོའི་གནས་ཡུལ་དོན་མཁར་མདའ་འམ་ཞང་མདའ། རྗེ་བློན་ནམ་རྗེ་འབངས་ཀྱི་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ། གནམ་རུ་སྲོང་བཙན་ལ་ཆ་བཞག་ན་བང་སོ་དེ་ཁྲི་གཉན་གྱི་གཡས་གཡོན་མི་འདྲ་བ། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོར་ཆ་བཞག་ན་བང་སོའི་ནང་ལོགས་སུ་བཞེངས་པའི་ལྷ་ཁང་གི་གྲངས་ཀ་མི་འདྲ་བ། འདུས་སྲོང་ལ་ཆ་བཞག་ན་བང་སོའི་མིང་མི་འདྲ་བ། ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ལ་ཆ་བཞག་ན་ཚིག་རྐང་བར་མ་དེ་འབྲི་སྟངས་མི་འདྲ་བས་གོ་བ་ལེན་ཐབས་མེད་པ་བཅས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བྱུང་ཡོད། གཞན་མཁས་པ་ལྡེའུས་དྲངས་པའི་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་མགོ་བརྗོད་དང་མཇུག་སྡོམ་ལ་བལྟས་ཚེ་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་བཙུན་མོ། རྒྱལ་སྲས་སོགས་ཀྱི་བང་སོ་གནས་ཚུལ་ཁ་ཚང་བར་འདོད་ཀྱང་ཞིབ་ཏུ་དེ་འདྲ་མ་ཡིན་ཏེ། དཔེར་ན་སྤྱི་ལོ650-763བར་གྱི་ཏུན་ཧོང་ལོ་རྒྱུས་གནད་བསྡུས་ཁྲོད་རྒྱལ་པོའི་ནང་མི་བཅུ་གཉིས་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་ནས་ཡུལ་འཕྱིང་བར་འདས་མཆོད་སྒྲུབ་པའི་གནས་ཚུལ་ལས་གཞན་རྣམས་གནས་ཚུལ་འདྲ་མོད། ཕྱི་མང་པངས་དང་། བཙུན་མོ་ག་ཏུན། ལྷ་བོན་གསུམ་གྱི་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དུ་བཀོད་མེད་ལ། གདུང་རྒྱུད་ཟིན་པའི་བང་སོ་བཅོ་བརྒྱད་བཅས་པ་ཡང་བཅུ་དྲུག་ལས་མི་འདུག་ཅིང་། ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་གུང་བསྒྲིགས་ན་བཙན་པོ་ཁྲི་གཉན་བཟུང་བཙན་ནས་གླང་དར་བར་བཙུན་མོ40ལྷག་ཡོད་མོད། འདིར་དོན་མཁར་མདར་བཙུན་མོ27གྱི་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་ལས་མེད་པར་མ་ཟད། 《ཉི་མའི་རྒྱལ་རབས》སུ་བྱུང་བའི་དོན་མཁར་མདའི་བཙུན་མོའི་བང་སོའི་བར་ཡང་ཕན་ཚུན་མི་འདྲ་བ་བྱུང་ཡོད། གནས་ཚུལ་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་གསང་བ་ཡང་ཆུང་འདིར་མཁས་པ་ལྡེའུས་བཟོ་བཅོས་ཐེབས་པའམ་ཡང་ན་ཁ་མི་ཚང་བ། པར་གཞི་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཡོད་པར་ཡང་བསམ།
གསུམ་པ། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་ཡིག་ཚང་རིན་ཐང་།
1. བཙན་པོའི་བང་སོའི་སྐོར་ལ་ཐོན་པའི་ནུས་པ།
སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ལ་བལྟས་ཚེ། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་བཙན་པོའི་བང་སོའི་སྐོར་ལ། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་བྱ་བ་ཕུད། འཇིགས་མེད་གླིང་པའི་གསུང་དུ《ཆོས་བློན་མགར་གྱི་ཡིག་ཚང》[23] ཞེས་པའི་དེབ་ཐེར་ཞིག་དང་། 《ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས》སུ《འཁོར་ལོ་སྣ་བདུན》[24] ཞེས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་པར་མཐོང་མོད།[25] འཁོར་ལོ་སྣ་བདུན་ཞེས་པར་གནམ་གྱི་ཁྲི་བདུན་གྱི་བང་སོ་གནམ་ལ་བཏབ་པ་ཙམ་ལས་གཞན་རྣམས་མི་གསལ་ཞིང་།[26] 《ཆོས་བློན་འགར་གྱི་ཡིག་ཚང》དུ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་དེ་ཅུང་དམིགས་གསལ་བ་ཕུད། ནང་དོན་གཞན་རྣམས་དེབ་ཐེར་ཕལ་ཆེ་བར་དྲངས་པ་དང་འདྲ་ཞིང་། བཙུན་མོའི་སྐོར་ཀྱང་བཀོད་མེད་པས་འདི་གཉིས་ཀྱི་ཁུངས་ཀྱང་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ལ་ཐུག་མེད་དམ་སྙམ། དེབ་ཐེར་གསང་བ་ཡང་ཆུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མ་རྟོགས་པའི་དུས་ལ་མཚོན་ན། བཙན་པོའི་བང་སོའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཆ་བཞག་ཀྱང་གནད་དོན་མི་ཉུང་བ་ལྷག་པ་ནི། འཕྱོང་རྒྱས་བོད་བཙན་པོའི་བང་སོ་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་དུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་མཁས་པ་བཅུ་བཞི་ཙམ་ཡོད་མོད།[27] དུས་རབས་སྔོན་མའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་གོང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཐུའུ་ཅི་སོགས་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས། ས་ངོས་སུ་ངོས་ཟིན་པའི་བང་སོའི་ཁ་གྲངས་ལྔ་ནས་བཅུ་ཙམ་ལས་མེད་ལ། ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》དང་། 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》 《དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང》 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》 《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》སོགས་བསྡོམས་ན་བང་སོའི་སྤྱིའི་ཁ་གྲངས་བཅུ་དགུ་ཙམ་ལས་མེད་པས། ས་ངོས་སུ་གནས་པའི་བང་སོའི་གྲངས་ཡིག་ཚང་ལས་ཉུང་བའི་གནས་ཚུལ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། དེ་མུར་བང་སོའི་ངོས་འཛིན་ཐད་རྙོག་དྲ་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་ཕར་ཞོག་ཡིག་ཚང་དོགས་སློང་བྱེད་པའི་གནས་སྐབས་ཀྱང་བྱུང་ཡོད།[28] ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་རྗེས་སུ་འཕྱོང་རྒྱས་བང་སོར་གནའ་དཔྱད་ཀྱི་ལས་ཀ་དངོས་ཚུགས་པ་ནས། དུས་རབས་སྔོན་མའི་ལོ་རབས་དགུ་བཅུའི་ཡས་མས་སུ་སླེབས་དུས་བང་སོའི་ཁ་གྲངས་རིམ་གྱིས་ཇེ་མང་གིས་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་ཆེ་བའི་བང་སོའི་ཐོ་དང་འདྲ་བོར་ཆགས་པ་དང་། གནའ་དཔྱད་མང་པོ་ཞིག་གིས་བང་སོའི་ཐོ་ཡིག་རེ་རེ་བང་སོ་ཕན་ཚུན་ངོ་སྤྲོད་པའི་ལས་ཀའི་ཚ་རླབས་ཤིག་འཕྱུར་ཡདོ།[29] ཡིན་ཀྱང་རྩོམ་པ་པོ་ཐེ་བའི་སྤྱི་ལོ2012དང2013ལོའི་གནའ་དཔྱད་རྟོག་ཞིབ་ལ་བལྟས་ཚེ། བང་སོའི་ཁ་གྲངས26ལ་སླེབས་ཡོད་ཅིང་། དེ་སྔ་བང་སོའི་ཁ་གྲངས་ཡིག་ཚང་གི་གྲངས་དང་མི་དོ་བའི་ལྟ་བ་མཇུག་གྲིལ་བར་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ2006དང་སྤྱི་ལོ2011ལོར་སྔ་ཕྱིར་སྤེལ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་རྩོམ་དུ་བདག་མེད་བང་སོ་མང་པོ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་ཅིང་།[30] བང་སོའི་གནས་སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་བར་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ཕུད་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ཕལ་མོ་ཆེ་གང་གིས་ཀྱང་འགྲེལ་བརྗོད་བྱ་མི་ཐུབ་པ་ཆགས་ཡོད། རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དུ་འཕྱོང་རྒྱས་དོན་མཁར་མདའ་དང་མུ་ར་རིར་བཀོད་པའི་བང་སོའི་ཁ་གྲངས46བདག་པོ་དང་བཅས་པར་ཁ་གསལ་གྱིས་བཀོད་ཡོད། འོ་ན་དེབ་ཐེར་འདིར་བཀོད་པའི་བང་སོ་གྲངས་དང་ད་ལྟ་གཏན་འཁེལ་ཟིན་པའི་བང་སོའི་ཐོ་གྲངས་བར་ཧེ་བག་ཡོད་པ་ཅི་ཡིན་ཅེ་ན། འདི་ནི་བོད་བཙན་པོའི་རིང་ནས་ད་ལྟའི་བར་མི་ལོ་ཆིག་སྟོང་ཕྱིན་པའི་རིང་ས་བབ་ཇེ་མཐོར་ཕྱིན་ཡོད་པས་བང་སོ་ཆུང་བ་མང་པོ་ཞིག་ས་འོག་ཏུ་ཐིམས་ཡོད་ལ། རྒྱལ་ཆེན་འཕྲུལ་གྱི་བང་སོ་རྡོ་རིང་གི་ཞབས་རྭ་རུས་སྦལ་འཇོག་ས་དེ་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ས་ཁར་ངོས་བཟུང་ན་ཆེས་ཉུང་ཡང་སྔ་མོའི་ས་བབ་དེ་རྨིད་གསུམ་ལྷག་གི་འོག་ཏུ་ཡོད་པ་ཞིག་རེད་ལ། ལྷག་པར་དོན་མཁར་མདའི་ལུང་པའི་མདོ་དང་མི་ར་རིའི་རི་རྩ་སོགས་ཀྱི་ས་བབ་བང་སོ་རྒྱལ་ཆེན་འཕྲུལ་ལས་ཀྱང་མཐོ་བ་དངོས་དཔོག་བྱས་ཆོག་ཅིང་། དོན་མཁར་མདའི་བང་སོ་ཁ་ཤས་ཤིག་ས་ལ་ཐིམས་པའི་ཚད་ན་ཡོད་པས་ཀྱང་བདེན་དཔང་ཞུ་ནུས་པ་ཞིག་རེད། ད་དུང་བོད་ལྗོངས་ས་སྐྱ་རྫོང་སྐྱིད་ལུང་སྟོད་ཀྱི་བང་སོའི་ཚོགས་དང་དགེ་འཕེལ་རིའི་བང་སོའི་ཚོགས། ལྷ་རྩེའི་ཁྲོམ་ཆེན་གྱི་བང་སོའི་ཚོགས། དྭགས་པོ་གླང་རྫོང་གི་སླེབས་རིའི་བང་སོའི་ཚོགས། ལྷ་སའི་ཀྲི་ས་ཆའི་བང་སོའི་ཚོགས། ལྷོ་ཁ་གྲྭ་ནང་ས་ཆའི་གསེར་ཁུང་བང་སོའི་ཚོགས་བཅས་སུ་ཕྱི་གཟུགས་མཆོད་རྟེན་ཡིན་པའི་ས་ཐོ་ལྔ་བཅུ་ལྷག་བྱུང་ཡོད་པར[31] དེ་སྔོན་ས་ཐོ་འདི་དག་ནང་པའི་མཆོད་རྟེན་ཏམ་ཡང་ན་རིག་གནས་ཀྱི་མཚོན་དོན་གཞན་ཞིག་ཡིན་པའི་གནས་ཚུལ་གསལ་པོ་རྟོགས་མེད་ལ། ལྷག་པར་ས་སྐྱའི་དགེ་འཕེལ་རིའི་མཆོད་རྟེན་དབྱིབས་ཀྱི་ས་ཐོ་ཨང་སོ་གཅིག་པར་གནའ་དཔྱད་སྔོག་ཞིབ་བྱས་པ་བརྒྱུད་ས་འོག་ཏུ་མིའི་རུས་པ་ཙམ་མ་ཟད་སེམས་ཅན་ལུག་གི་རུས་པའི་དུར་རྫས་ཀྱང་བྱུང་ཡོད[32] པས་མཆོད་རྟེན་རྐྱང་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་མཚོན་དོན་ཅིག་མིན་པ་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། གནས་ཚུལ་འདིའི་རིགས་ལ་རྒྱལ་རབས་འདིར་བང་སོའི་སྐྱིན་པར་མཆོད་རྟེན་བརྩིགས་པ་ཞེས། འབྲོ་བཟའ་ཁྲི་རྒྱལ་མང་པོ་རྗེ་ཐར་བ་ལ་གཤེགས་པའི་མཚན། ཇོ་མོ་བྱང་ཆུབ་རྗེ། གཡི་ཕུར་མཆོད་རྟེན་བརྩིགས། ཅོག་རོ་བཟའ་དཔལ་གྱི་ངང་ཚུལ་མ། འཆིམས་བཟའ་རིན་ཆེན་རྒྱལ་མ་གཙུག ཚེ་སྤོང་བཟའ་ལྷུན་གྱི་ལྷ་མོ། ལྷ་ལུང་དཔལ་རབ་འབྱིན་རྗེ། དེ་ལས་བང་སོ་གཞན་བཞི་སྟེངས་ཀྱི་སྲས་སོ་བཅས་བང་སོའི་ཚབ་ཏུ་མཆོད་རྟེན་བརྩིགས་ཡོད་ཅེས་རང་རེའི་ཡིག་ཚང་གི་ཁུངས་ཐོག་མར་བྱུང་ཡོད། མཆོད་རྟེན་དབྱིབས་ཀྱི་བང་སོ་འདི་དང་བོད་ལུགས་མཆོད་རྟེན་གྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད་ཚུལ་གཞན་དུ་ཞུས་ཡོད།
གཞན་རྒྱལ་རབས་འདིར་གོང་དུ་ཞུས་པ་བཞིན་ཡིག་ཚང་གཞན་དུ་མི་གསལ་བའི་བང་སོའི་ལམ་ལུགས་ཁ་ཤས་ཤིག་བསྟན་ཡོད་པ་སྟེ། མ་གྲོངས་ཉིད་ཀྱིས་བརྩིགས་པའི་བང་སོ་གང་། །ཆབ་སྲིད་མ་ཟིན་རྒྱལ་པོ་ཁུ་ཆེན་རྣམས། །དུར་དུ་བཅུག་གམ་འོན་ཏེ་གཞན་དུ་སྦས། །འབངས་ལ་གཉེན་པའི་ཇོ་མོ་བཅོ་བརྒྱད་ལ། །ལྟང་སྲེས་དུ་ཡོད་བརྩིགས་པའི་དུར་དུ་ཡོད། །ཇོ་མོས་མཐའི་དམག་དཔོན་བྱས་པ་ལ། །རྟགས་ཀྱི་མཚན་མ་བང་སོ་ཇི་ལྟར་ཡོད། །ཆབ་སྲིད་མ་ཟིན་ཇོ་མོ་གཞན་རྣམས་ལ། །འདབས་སུ་སྦས་དང་སོ་སོར་བརྩིགས་པ་དུ། །བང་སོའི་སྐྱིན་པར་མཆོད་རྟེན་རྩིག་པ་དང་། །གཞན་ཡང་བྱེས་སུ་ལུས་པ་ཇི་ཙམ་ཡོད། །རྒྱལ་སྲིད་མ་གཏད་ཐང་མཚམས་ཕབ་པ་ལ། །བང་སོ་བརྩིགས་དང་འདབས་སུ་སྦས་པ་དང་། །ཐང་མཚམས་བྱེས་སུ་ལུས་པ་ཡོད་དམ་མེད་ཅེས་རྒྱལ་པོ་ཁ་ཤས་དཔེར་ན་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་ལྟ་བུའི་བང་སོ་རྒྱལ་པོ་སྐུ་མ་གྲོངས་གོང་ནས་བརྩིགས་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་དང་།（གནས་ཚུལ་འདི་མཆོངས་རྒྱས་ཟམ་སྣེའི་རྡོ་རིང་གི་གནས་ཚུལ་རྟོགས་པར་ཕན་པ་ཆེན་པོ་ཡོད）རྒྱལ་སྲས་ལ་ཆབ་སྲིད་བསྟད་པ་དང་མ་བསྟད་པར་ཐང་མཚམས་ལ་ཕབ་པ། བཙུན་མོ་ཆབ་སྲིད་ཡོད་པ་དང་མེད་པ་སོགས་ལ་བང་སོའི་རིམ་པ་མཐོ་དམན་གྱི་ཁྱད་པར་ཡོད་པ། ཁ་ཤས་དུར་སྦས་ཀྱི་ཚུལ་དུ་བང་སོ་ཆེ་བའི་འདབས་སུ་སྦས་ཡོད་ཅིང་།[33] ལྷ་སྲས་གཙང་མ་དང་བཙུན་མོ་ཚེ་སྤོང་བཟའ་མདོར་རྒྱལ་ལ་སོགས་ས་གཞན་དུ་བང་སོ་བརྩིགས་པའི་གནས་ཚུལ་སོགས་ཀྱིས་བཙན་པོའི་བང་སོའི་ལམ་ལུགས་དང་། མཆོངས་རྒྱས་བང་སོའི་བདག་པོ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་དང་། བཙན་པོས་དབང་བསྒྱུར་འོག་གི་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་ཁག་ཅིག་གི་བཙན་པོའི་བང་སོ་དང་མཉམ་པའི་བང་སོ་ཡོད་པ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་ཧ་ཅང་ཕན།
2. རྒྱལ་སྲས་མུ་ཏིག་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་རྟོགས་པར་ཕན་པ། ཁྲི་
ལྡེ་སྲོང་བཙན་དང་སད་ན་ལེགས་བཅས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་རྟོགས་པར་ཕན་པ། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》 རྒྱས་བསྡུས་གཉིས་དང་《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》 《རྒྱལ་རབས་གསལ་མེ》 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང》སོགས་སུ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་སད་ན་ལེགས་ཞེས་མི་གཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་མཛད་ཡོད་མོད། 《དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》སུ་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་དང་སད་ན་ལེགས་མི་གཅིག་ཏུ་གོ་བ་བླངས་ཡོད། [34] 《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》རུ། སློབ་དཔོན་མཚན་གསོལ་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་ཞེས། ཡབ་ཀྱི་མཚན་གསོལ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ཞེས། ནང་བློན་མཚན་གསོལ་མཇིང་ཡོན་སད་ན་ལེགས། རྒྱ་ཡིས་མཚན་གསོལ་མུ་རི་བཙན་པོ་ཞེས[35] མུ་ཏིག་བཙན་པོ་དང་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན། སད་ན་ལེགས། མུ་རི་བཙན་པོ་བཅས་གོ་བ་གཅིག་ལ་བླངས་ཡོད་ལ། 《བོད་རྗེ་ལྷ་བཙན་པོའི་གདུང་རབས》སུ་ཡང་དེ་ལྟར་གོ་བ་གཅིག་ཏུ་བླངས་ཡོད།[36] ཡིན་ཀྱང་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དུ་ཁོང་ཚོ་གསུམ་མི་སྣ་ཁ་ཁར་གོ་ཡོད་པར་མ་ཟད། མུ་ཏིག་བཙན་པོ་དང་སད་ན་ལེགས་གཉིས་གདུང་རྒྱུད་མ་ཟིན་པའི་ཐང་མཚམས་སུ་བབས་པའི་རྒྱལ་སྲས་སུ་དྲངས་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཁོང་གཉིས་པོའི་བང་སོ་དོན་མཁར་མདར་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། འཕྱོངས་རྒྱས་སུ་བང་སོའི་བཞུགས་ཡུལ་དང་རིམ་པ་མཐོ་དམན་ལས་བང་སོའི་བདག་པོ་དེ་སྲིད་ཁྲིར་འཁོད་མིན་ཡང་རྟོགས་ཐུབ་ལ། འདིའི་ཐད་ལ་ཀ་ཐོག་ཚེ་དབང་རིག་འཛིན་ནོར་བུས་དོ་སྣང་ཅུང་ཟད་བྱུང་ཡོད་པ་ནི། ཁོང་གིས་མུ་རུག་བཙན་པོ་འདི་སྲིད་ཁྲིར་བཞུགས་པའི་རྒྱལ་པོ་ཞིག་ཏུ་འདོད་ལ། དེ་ལྟར་འདོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ནི་མུ་རུག་གཤེགས་པའི་བང་སོ་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་རབས་ཀྱི་གནས་སུ་ཡོད་པས་ཡིན་ཞེས་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། [37] ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་འདི་དག་ཞིབ་ཏུ་རྟོགས་དཔྱོད་བྱ་དགོས་པ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་།
3. བཙུན་མོ་སྲིད་ལ་ཞུགས་པ་བཙན་པོའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལམ་ལུགས་ཞིག་ཡིན་པར་བསྟན་པ།
དེབ་ཐེར་འདིར་ཆབ་སྲིད་ཟིན་པ་དང་མ་ཟིན་པའི་ཇོ་མོ་ཞེས་དེབ་ཐེར་འདིའི་མགོ་མཇུག་གཉིས་སུ་ཐེངས་བཞི་ཙམ་ཟློས་ཡོད་ལ། སྲིད་ཟིན་ཡོད་མེད་ཀྱིས་བང་སོ་ལ་ཡང་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། ཡིན་ཀྱང་གནས་ཚུལ་འདི་ད་ལྟའི་བོད་བཙན་པོའི་ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་བཙུན་མོ་ཁྲི་མ་ལོད་ཀྱིས་སྲིད་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱས་པ་ལ་དོ་སྣང་བྱས་ཡོད་པ་ལས་སྤྱིའི་ལམ་ལུགས་ལ་དོ་སྣང་བྱུང་མེད། བཙུན་མོ་ཁྲི་མ་ལོད་སྲིད་ལ་ཞུགས་ཏེ་བཙན་པོ་ལས་ཀྱང་གོ་ས་མཐོ་བ་ཏུན་ཧོང་ལོ་ཚིགས་གནད་བསྡུས་ལས་རྟོགས་ཐུབ་ལ། བཙན་པོ་འོད་སྲུང་ལ་ཆ་བཞག་ཀྱང་ལྷ་སྲས་དར་མའི་བཙུན་མོ་དང་སྲིད་མཉམ་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་པ་དང་། [38] 《ཉང་ཆོས་འབྱུང་》 དུ་ཞང་བློན་གྱི་བུ་ཚ་དང་། བཙུན་མོ་སྲིད་མ་ཟིན་པ་ཀུན་ཀ་བ་ལི་རེ་ཐོགས་ནས་ཆོས་སློབ་དུ་བཅུག[39] ཅེས་བཙུན་མོ་སྲིད་མ་ཟིན་པའི་སྐད་ཆའི་ཤུགས་སུ་བཙུན་མོ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་བདོག་པ་ཅན་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་དག་གི་ཤུགས་ལས་རྒྱལ་སྲས་མུ་ནེ་བཙན་པོ་ཡུམ་གྱིས་བཀྲོངས་ཤིང་། མུ་ཏིག་བཙན་པོ་ཡང་སྣ་ནམ་པས་བསད་པ་མིན་བསམ་ཞིང་། སྤྱི་ལོ2010ལོའི་པར་སྐྲུན་གནང་བའི《བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས》སུ་བཙུན་མོའི་མཚན་ལ་ཁྲི་ཐོགས་པ་དང་བཙན་པོ་ཕྱི་རུ་ཕེབས་དུས་ནང་ཁབ་སོའི་ཁྲི་སྐྱོང་ནས་བཞུགས་པས་དེ་སྐད་འབོད་པར་སྣང་ཞེས་པ་ལ་གོ་བའི་གནད་ཅིག་ཡོད་པ་དང་གནད་འདི་མུ་མཐུད་ཞིབ་འཇུག་བྱ་དགོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་ཏུ་སྣང་ངོ་། །
དཔྱད་རྩོམ་འདི་ནི2012ལོའི་རྒྱལ་ཡོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཐེབས་རྩའི་ལས་གཞི་སྟེ། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་དུར་འཇུག་ལམ་ལུགས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་ཞེས་པའི་དཔྱད་འབྲས་ཀྱི་ནང་གསེས་ཤིག་ཡིན། ཆོག་མཆན་ཨང་རྟགས་ནི 12 ＣＫＧ００９ཡིན།
ཟུར་བལྟའི་དཔྱད་གཞི།
[1] དཔའ་བཞེད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། [Z] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010：240.
[2]Karmay, Samten G. a.1988. The Etiological Problem of the Yarlung Dynasty.b.1994.The Origin Myths of the First King of Tibet as Revealed in the Can lnga.The Arrow and the Spindle: Studies in History, Myths, Rituals and Beliefs in Tibet. Kathmandu: Mandala Book Point,1998.
[3]ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987：98-99.
[4]དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་ཉང་ཆོས་འབྱུང་དུ། བོན་པོའི་ཡི་གེ་ལྷ་དགེ་ཅན། གནམ་ནས་བབས་ཞེས་བསྒྲགས་པའི་ལུགས། རྗེ་ཉིད་གསུང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན། རྒྱ་གར་རྒྱལ་ཕྲན་རྒྱུད་པར་འདོད། དེ་ནས་གླེང་བའི་ཞིབ་གཙང་གསུམ། རྐང་(རྐྱང)བ་གཅིག་རྒྱུད་བརྩི་བ་ཡིན། དེ་མིང་ཟ་གཞུག་རྒན་རབས་ཅན། ཁུག་པ་ཡུམ་སྒམ་སྨྲོས་པ་ལ། འདབ་མ་དགུ་རྩེག་ཅན་ཞེས་བྱ། ཡུན་པོ་རྒྱས་བཤད་ཡིན་པ་ལ།ཟིང་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་དུ་གྲགས་ཞེས་དང་། ཡང་རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཆོས་ལུགས། སྒྲགས་པ་བོན་ལུགས། རྐྱང་པ། ཁུག་པ། སྤགས་པ(སྦས་པ)གསུམ། རྒྱལ་བློན་གབ་པ། ཡུན་པོ་གསེར་སྐས་དགུ་པ། ཟིངས་པོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་ཞེས་བྱུང་ཡོད། གཞན་ཡང་རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་བཙུན་མོ་རྣམས་ཀྱིས་བྲིས་པའི་ཡི་གེ་དར་དཀར་གསལ་བའི་མེ་ལོང་དང་། བློན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་བྱས་པའི་ཡི་གེ་ཟླ་བའི་འདོད་འཇོ་ཞེས་པ་གཉིས་ཀྱང་གཟིགས་མྱོང་ཡོད་ཚུལ་ཤོག་ལྡེབ225པར་གསལ་ལ། དེབ་ཐེར་འདི་གཉིས་ཀ་ཆེམས་བཀའ་ཁོལ་མར་ཡང་དྲངས་ཡོད། (ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:459/463.)
[5] མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ2010ལོར་དཔར། ཤོག225. བོད་གློ་བུར་རྒྱལ་པོ་གླེང་པའི་ཚིག་ཕྱེད་དང་བདུན་གྱིས་སྟོན་ཏེ། ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན། ཟངས་མ་གཞུག་རལ་ཅན། ལྟབ་མ་དགུ་བརྩེགས་ཅན། ཟིང་པོ་མགོ་སྔོན་ཅན། གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན། དགེ་བཤེས་ཁུ་དང་ལྷ་རྒྱ་པོས་བརྩམས་པ་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་པོ་འམ་ལོག་གནོན་ཆེན་པོ། གསང་བ་ཡང་ཆུང་ནི་བང་སོ་བཏབ་རབས་ཡིན་པའི་ཕྱེད་དུ་འཇོག་པ་ལགས་སོ། ། ཤ227.
[6] Karmay, Samten G. 1994.The Origin Myths of the First King of Tibet as Revealed in the Can lnga.
[7] Leonard W J. van der Kuijp,1996. “Tibetan Historiography”. Tibetan Literature: Studies in Genre. R. R. Jackson and J. I. Cabezon, Eds. Snow Lion Publications, Ithaca. pp. 39-56.
[8][15][16][21]མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M]བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010： 225.254.254-255.356-358.
[9] འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་ཆེ་ཚང་གི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལ་མཚོན་ན་གསང་བ་ཡང་ཆུང་དང་གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན་གོ་བ་གཅིག་ཏུ་བླངས་པའི་གནས་ཚུལ་ཀྱང་བྱུང་ཡོད། སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད་ཁང་། 2010ལོར་དཔར། ཤ14.
[10]བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་ཡོ་སེབ་དགེ་རྒན། བླ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར། [M]ལྡི་ལེsterling publishersནས་དཔར། 1976:62-63.
[11][12]ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད། [M]བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:463.463.
[13] བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986:153.( མ་འོངས་རྒྱལ་བརྒྱུད་ནོར་སྐལ་སྦས་པ་དང་། རྒྱལ་བརྒྱུད་བླ་མཆོད་མན་ངག་རྒྱས་བཏབ་ནི། ཐོ་རེ་སྙན་ཤལ་རྒྱལ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ། ཡུམ་བུ་བླ་མཁར་རི་རྒྱུད་གོང་མའི་སྟེང་། བྲག་རི་དམར་པོ་མཐའ་ཆེན་ནང་ཁོངས་ན། ནོར་གྱི་བང་སོ་གྲྭ་མིག་ལྔ་པ་ཡོད། ཅེས་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཐོག་རྗེ་བཙན་དང་འབྲོང་གཉན་ལྡེ་རུ་ཡི་བང་སོ་དང་དེའི་དཀོར་ནོར་གྱི་སྐོར་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།)
[14]བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1986:146. (ནང་བློན་གང་ཡིན་རྒྱལ་པོའི་བང་སོ་བསྲུང་། གཤིན་པོའི་ཚུལ་བཟུང་པུར་གྱི་འབངས་སུ་བསྔོས།)
[17]ཤ་བོ་མཁའ་བྱམས། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་བང་སོའི་ལམ་ལུགས་དང་ཤིད་དཀར་ནག་གི་སྐོར་གླེང་བ། [J]བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་རིག་དེབ། 2012(4)
[18][19]བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986:145147.153-156.
[20] a,ཡར་ལུང་ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་རིན་ཆེན་སྡེ། ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་རྒྱལ་རབས། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:40. བང་སོའི་ཚིག་རྣམས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ནས་བཏོན་པ་གསལ་པོར་གསུང་ཡོད། b,དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།2006:92.གསང་བ་ཡང་ཆུང་སོགས་ལས་བང་སོའི་གནས་ཚུལ་ལུངས་དྲངས་ཡོད། c,གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་སྐྱེ་གུའི་ཅོད་པཎ་ཉི་ཟླའི་ཕྲེང་མཛེས་ཞེས་བྱ་བཞུགས་པ་ལགས་སོ། བྲིས་མ། ཤ80. རྒྱལ་རབས་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ཞེས་དྲངས་ཡོད།
[22] a,བཀའ་ཆེམས་བཀའ་ཁོལ་མ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989:309.བལ་བཟའ་ཁྲི་བཙུན་གཙང་དུ་ས་དཀར་རྡོ་དཀར་ལ་བརྩིགས། རྒྱལ་མོ་ཨོང་ཅོང་གི་བང་སོ་ས་དམར་ལ་བ་དམར་པོའི་འོ་མས་སྤྲུས་པ། ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེའི་རི་ལ་བརྩིགས། b, གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་སྐྱེ་གུའི་ཅོད་པཎ་ཉི་ཟླའི་ཕྲེང་མཛེས་ཞེས་བྱ་བཞུགས་པ་ལགས་སོ། བྲིས་མ། ཤ96-97. གུང་རོ་སོགས་ཁའི་གཡས་ན། ཀོང་ཅོ་བང་སོ། དེའི་འགྲམ་ན་བལ་ས་ཁྲི་བཙུན། སྣོན་ཟ་མར་དཀར། མོན་ཟ་ཁྲོ་མི་འབྲིང་། ཕྱིམས་ཟ་བཙན་མོ་ཏོག ཁོལ་ཟ་ལྷ་མོ་ལེགས་རྣམས་ཞེས་བཀོད་ཡོད།
[23] འཇིགས་མེད་གླིང་པའི་གཏམ་ཚོགས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1991ལོར་དཔར། ལེའུ་སོ་བདུན་དང་སོ་བརྒྱད་པ།
[24]A.H. Francke.Antiquities of Indian Tibet. Part2.Superintendent Government Printing,India. P29.
[25]Panglung, Jampa L., 1988.Die metrischen Berichte über die Grabmäler der tibetischen Könige.
[26]A.H. Francke.Antiquities of Indian Tibet. Part2.Superintendent Government Printing,India. P29.
[27] 夏吾卡先 . 吐蕃王陵的考古发现与研究 . 四川大学博士学位论文，2014 上半年。
[28] a,G.tucci,the tombs of the Tibetan kings,Roma,1950.b, Richardson, Hugh E. 1961.Early Burial Grounds in Tibet and Tibetan Decorative Art of the Eighth And Ninth Centurys.c,王毅 . 藏王墓 -西藏文物见闻记（六）[J]. 文物 .1961（5）.d, Haarh, Erik, The Yar-lung Dynasty. Gad’s Forlag 1969.
[29] 王仁湘等 . 西藏琼结吐蕃王陵的勘测与研究 [J]. 考古学报 ,2002(4).
[30] a. 中国社会科学院考古研究所 . 藏王陵 [M]. 北京：文物出版社，2006. b. 强巴次仁 卓
玛 . 关于藏王墓数目及墓主身份的重考 [J]. 西藏民 族学院学报 .2011(4).c, Hazod, Guntram.2011.the plundering of the Tibetanroyal Tombs.
[31] 夏吾卡先 . 吐蕃塔形墓与原始塔葬 [J]. 西藏大学学报（社科版），2011（4）.
[32] 西藏文管会文物普查队 . 萨迦县布曲河流域古墓葬调查试掘简报，南方民族考古，1991 年第四辑。
[33] འདབས་སུ་སྦས་ཞེས་པར་མཚོན་དོན་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་མེད་དམ་བསམ་པ་སྟེ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིངP.T.1042མཇུག་ཏུ་ཡང་དུར་མཆོད་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་ལས་སྣེ་བ་ཁ་ཤས་དང་གཡོག་པོ་དུར་ཁང་དུ་འགྲོ་བའི་ནང་དོན་ཞིག་དང་། རང་རེའི་བློན་མ་ཞང་ཁྲོམ་པ་སྐྱེས་ཀྱང་གསོན་དུར་དུ་བཅུག་པ། དུར་ལམ་ས་ཆའི་དུར་སྒམ་ཚོན་ཁྲ་མ་མང་པོ་ཞིག་གི་སྟེང་དུ་ཡང་མི་གསོན་པོ་ཤིང་སྒྲོམ་ལ་བཀྱིགས་ཏེ་སྟེང་དུ་མདའ་འཕངས་པའམ་འཕེན་པའི་རི་མོ་ཡོད་པ། རྒྱའི་ཡིག་ཚང《ཝིན་ཞན་ཐོང་ཁོ》དང《ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང》གཉིས་སུ་མིའི་དུར་སྦས་ཡོད་པའི་སྲོལ་བསྟན་ཡོད་པ་དང་། དེ་ལས་ཀྱང་བདེན་དོན་རང་བཞིན་ཤུགས་ཆེ་བ་ཞིག་ནི《ཐང་ཡིག་གསར་མའི་འཇང་གི་རབས》སུ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་བུ་སྐལ་ཡིན་པའི་དམག་དཔུང་ཞིག་བཙན་པོ་གྲོངས་པ་དང་དུར་སྦས་བྱ་མ་འདོད་ནས་འཇང་ལ་མགོ་བཏགས་པར་བཤད་པ། དེ་བཞིན་གནའ་རྫས་བསྔོགས་ཞིབ་ཀྱི་རྒྱུ་ཆར་བལྟས་ཀྱང་མཚོ་སྔོན་དུར་ལམ་ཤར་ཀ་ས་ཆའི་བང་སོ་དང་པོ་དང་བྲག་དཀར་ས་ཆའི་བང་སོ་གསུམ་པ། བོད་ལྗོངས་ངམ་རིང་ས་ཆའི་བང་སོ་དང་པོ་བཅས་སུ་མི་དུར་སྦས་བྱས་པའི་ཤུལ་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱིས་བང་སོ་འདབས་སུ་སྦས་ཞེས་པ་བཤད་སྲོལ་ཁ་མི་གསལ་བ་ཞིག་ལས་དོན་དུ་དུར་སྦས་བྱས་པ་དག་སྟོན་གྱི་མེད་དམ་བསམ་ལ། ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་བོད་ལ་མིའི་དུར་སྦས་ལུགས་སྲོལ་མེད་དེ་དོན་དངོས་ནི་རྒྱལ་བོ་བཀའ་ཐང་དུ། ནང་བློན་གང་ཡིན་རྒྱལ་པོའི་བང་སོ་སྲུང་། གཤིན་པོའི་ཚུལ་བཟུང་ཕུར་གྱི་འབངས་སུ་བསྔོས། གསོན་གཤིན་བྱེ་བྱས་མི་ཡི་ཁྱུད་ནས་བུད། རྒྱལ་བརྒྱུད་གསོན་པོ་རྣམས་དང་མི་འཕྲད་ཅིང་། མཆོད་པའི་དུས་མིན་བང་སོའི་ཐོ་ཕྱི་རུ། གསོན་པོའི་མི་དང་རྟ་ཕྱུགས་འཁྱམས་དབང་མེད། མི་ནོར་བྱུང་ན་དུར་བསྲུང་གཤིན་པོས་འཛིན། དུར་བསྲུང་གིས་རེག་གསོན་ཁྱུར་མི་ཚུད་ཅིང་། གཤིན་པོའི་རྟགས་བཟུང་དུར་བསྲུང་བྲན་གཡོག་བྱེད་ཅེས་དུར་སྲུང་ལ་གོ་དགོས་པར་བཤད། གནས་ཚུལ་ཞིབ་ཏུ་ཁོ་བོའི་འབུམས་རམས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དུ་བྲིས་ཡོད།
[34] སྲས་ཆུང་བ་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་སད་ན་ལེགས་འཇིང་ཡོན་གྱིས་དགུང་ལོ་བཞིའི་སྟེང་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་ཞེས་བཀོད་ཡོད། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཆེན་མོ། དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988：68.
[35] བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1986：117.
[36][37]ཀ་ཐོག་རི་འཛིན་ཚེ་དབང་ནོར་བུ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ་ལས་བོད་རྗེ་ལྷ་བཙན་པོའི་གདུང་རབས། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2005：64.64.
[38] 《新唐书》吐蕃卷载：会昌二年（公元842 年），赞普（达玛）死，论赞热等来告，天子命将作监李璟吊祠。无子，以妃綝兄尚延力子乞离胡 为赞普，始三岁，妃共治其国。འདིར་ཡུམ་ཚེ་སྤོང་བཟའ་ཞེས་མ་བཀོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་གོང་གི་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཚང་འདིར་ལྷ་སྲས་དར་མ་ལ་སྲས་མེད་ལ། བཙུན་མོ་ཆེན་མོའི་མིང་པོའི་བུ་བཙན་པོར་བཅུག་པར་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་དང་ཆ་མཚུངས་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིངPT999རུ། ཇོ་མོ་བཙུན་མོ་འཕན་གྱྀ་ཡུམ་སྲས་གྱྀ་ཕོ་བྲང་འོད་སྲུང་གྀ་སྐུ་ཡོན་ཏུ་ཞེས་བྱུང་ཡོད་པས་འོད་སྲུང་འདི་བཙུན་མོ་འཕན་ནམ་ལྷ་སྲས་དར་མའི་རྒྱལ་བུ་ངོ་མ་མིན་པར་བསྟན་ཡོད་ ལ། ཞིབ་ཏུ་རོས་ཅར་ཟིན( Rchardson,Hugh E)གྱིས་སྤྱི་ལོ1988ལོར་ སྤེལ་བའི་གཤམ་གྱི་རྩོམ་འདི་ལ་གཟིགས་འཚལ།The Succession to Glang-dar-ma,G.Gnoli and L.Lanciotti(eds.),Orientalia Josephi Tucci memoriae dicata,Serie Orientale Roma,Roma,1988.
[39]ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད། [M]བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010：377.
