[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་དཔྱད་ཐབས་སྤྱད་དེ་པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་ཞེས་པ་མདོ་སྨད་ཀ་ཅི་ཡུལ་ཁོངས་སུ་གནས་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་གནའ་དགོན་དེའི་དགོན་མིང་པྭེ་ཙང་དང་སྟག་ལུང་། ཡུལ་དེར་གནས་པའི་བོད་མི་དང་དཔོན་པོའི་བྱུང་རབས་ལོ་རྒྱུས། དགོན་པ་འདི་ནམ་བཏབ་པའི་ལོ་ཚིགས་དང་ཕྱག་འདེབས་མཁན་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔྱད་བརྗོད་བྱས་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] པཱེ་ཙང་། སྟག་ལུང་། ཕྱག་འདེབས་མཁན།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] K281
[ཡིག་ཚང་མཚོན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2019-02-0090-07
དེ་ཡང་པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་ཞེས་པའི་ཆོས་སྡེ་འདི་ཉིད་ཆགས་གནས་ནི་མདོ་སྨད་རྡོ་སྦིས་ཀྱི་ཤར་ཕྱོགས་དང་། ཀ་ཅི་མཁར་གྱི་ནུབ་བྱང་གི་འབག་ཆེན་ཁོག་ཟེར་བའི་ས་ཆ་དེ་ཡིན་ཞིང་། ད་ལྟ་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ལིན་ཞ་ཧུའེ་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ཅི་ཧྲི་ཧྲན་རྫོང་ཞའོ་ཀོན་ཞང་པཱེ་ཙང་གྲོང་བརྡལ་(积石县小关乡癿藏镇)གྱི་ས་ཁོངས་སུ་གཏོགས། ད་ལྟ་ཆོས་རྒྱུན་དགེ་ལུགས་པ་ཡིན་པ་དང་བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་གྱི་དགོན་ལག་ཡིན། དགོན་པ་འདིའི་མིང་གི་འབོད་ཚུལ་དང་། དགོན་པ་ཕྱག་འདེབས་མཁན་བཅས་པའི་སྐོར་ནས་གནད་དུ་མི་འཁེལ་བའི་བརྗོད་ཚུལ་འདྲ་མིན་བྱུང་ཡོད་པར་གཞིགས་ནས་ཅུང་ཙམ་དཔྱད་པར་བྱ་བ་ལ།
དང་པོ། པཱེ་ཙང་ཞེས་པའི་མིང་གི་སྐོར།
དགོན་པ་འདིའི་མིང་ལ་《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་“པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་”①ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཡོངས་གྲགས་སུ་པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དགོན་དང་།སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་ཞེས་འབོད། གཞན་ཡང་པཱེ་ཙང་ཏཱ་ཟི་(癿藏大寺)ཟེར་བ་དེ་རྒྱ་སྐད་ཡིན་ཞིང་པཱེ་ཙང་དགོན་ཆེན་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་ནོ། །ཡང་གསར་དུ་བརྩམས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དང་དཔྱད་རྩོམ་རེ་འགར་“ཧན་སྟག་ལུང་དགོན་”②དང་། “སྟག་ལུང་དགོན་ཐུབ་བསྟན་རྣམ་རྒྱལ་གླིང་”③“སྟག་ལུང་དགོན་ཐུབ་བསྟན་དར་རྒྱས་གླིང་”④སོགས་འབོད་ཚུལ་འགའ་སྣང་ཡང་། ཁུངས་གང་ལ་གཏུགས་པའི་ལུང་གསལ་པོར་བཀོད་མེད་པས་ཡིད་རྟོན་དཀའོ། །
པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་པའི་དགོན་མིང་ལ་པཱེ་ཙང་ཞེས་སུ་འབོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་པའི་སྐོར་ལ།དགོན་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ཅུང་མང་ཙམ་འཁོད་པའི་《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་འགྲེལ་བཤད་གང་ཡང་གནང་མེད་མོད།དེང་དུས་སུ་ས་མིང་དེ་ལ་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་སྟངས་གཉིས་ཡོད་དེ། “པཱེ་ཙང་ཞེས་པ་འདི་བྱང་པ་འབག་ཆེན་པ་ཞེས་པའི་བསྡུས་མིང་ཡིན།”⑤ཞེས་པ་དང་། “དགོན་པ་ཕྱག་འདེབས་གནང་མཁན་དབུས་གཙང་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དབུས་ཞེས་པ་ཨ་མདོའི་ཡུལ་སྐད་དུ་པཱེ་ཞེས་སྒྲ་ཀློག་པས་མིང་དེ་ཆགས་པ་ཡིན།”⑥ཞེས་སུ་ཁས་འཆེ་མོད། འོན་ཀྱང་འགྲེལ་བཤད་དེ་རིགས་ཡིག་ཆ་གང་དང་མཁས་པ་སུས་གསུངས་པའི་ལུང་ཁུངས་གསལ་པོ་ཞིག་བཀོད་མེད།
སྤྱིར་ན་པཱེ་ཙང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་བྱུང་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་ཡིན་ཏེ། མིང་རྒྱལ་རབས་དང་ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་དུ། ས་གནས་དེ་རུ་གནས་བཅས་པའི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་ཚོ་པ་རྣམས་ལའང་པཱེ་ཙང་ཚོ་པ་(癿藏族)ཞེས་མིང་བཏགས་ཡོད་པ་དང་། “མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཧུང་ཝུའུ་ཁྲི་ལོ་ཉེར་དྲུག་(སྤྱི་ལོ་1394)པར། མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་གོང་མ་ཐའེ་ཙུ་ཡིས་ཚའོ་གོ་གུང་ལི་ཅིང་ལུང་ཟེར་བ་དེ་བཀའ་ཡིས་མངགས་ཏེ་མཚོ་སྔོན་དང་ཀན་སུའུ་ས་ཁུལ་དུ་གསེར་ཡིག་སྩོལ་དུ་བཏང་། ཀ་ཅིའི་པི་ལི་ཝེའི་བོད་ཀྱི་ཚོ་པ་ཉེར་དྲུག་ཡོད་པ་ལ། ཚོ་པ་ཉེར་གཅིག་ལ་གསེར་ཡིག་བསྩལ། གོང་མར་དམག་རྟ་འཇལ་བའི་འགན་ཁུར།”⑦ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་སུ་ཡུལ་དེར་བོད་ཀྱི་ཚོ་པ་བཅུ་དགུ་ཡོད་ལ། བཅུ་དགུ་ནི། “ཀྲིན་ཀྲུའུ་ཚོ་པ་(珍珠族)དང་། ཧུང་ཧྭ་ཚོ་པ།(弘化族) ལིང་ཙང་ཚོ་པ།(灵藏族) པཱེ་ཙང་ཚོ་པ།(癿藏族) ཧྲ་མ་ཚོ་པ་(沙马族)སོགས་ཡིན།”⑧ཞེས་པ་ལས། པཱེ་ཙང་ཞེས་པ་ས་ཆ་དེར་གནས་པའི་བོད་ཀྱི་ཚོ་པ་ཞིག་གི་མིང་ལ་གོ་དགོས་པར་བལྟས་ན། པཱེ་ཙང་ཞེས་པ་ནི་དགོན་པའི་མིང་ལ་སྦྱར་བ་མ་ཟད། ས་གནས་དེར་གནས་པའི་གང་ཟག་ལ་ཡང་སྦྱར་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་པ་བཞིན་ནོ། །
དེ་མིན་ད་དུང་ཡུལ་དེའི་དཔོན་པོའི་མིང་ལ་ཡང་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོ་ཟེར་བ་དང་། པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མེས་པོ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ནི་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་སྐུ་དབོན་ཡིན་ལ་དབུས་གཙང་ནས་མདོ་སྨད་དུ་མཆེད་པ་འདི་ལ་《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ། “སྔོན་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་སྐུ་དབོན་དུ་གཏོགས་པ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་བྱ་བ་ལ་ཆོས་སྐྱོང་གིས་ཤར་འདན་ཁོག་ཏུ་སོང་ནས་ཁྱིམ་སོ་བཟུང་ན་མི་རྒྱུད་ལ་བླ་དཔོན་ཟམ་མ་ཆད་པར་འབྱུང་བས་བསྟན་པ་ལ་ཕན་པར་འགྱུར་ཞེས་ལུང་བསྟན་པ་བཞིན་འདན་ཆོས་འཁོར་གླིང་དུ་གཞི་ཆགས། ཆོས་རྗེ་སོ་ནག་པ་བྱ་བའི་ཚ་མོ་ཆུང་མར་བླངས། སྲས་བརྒྱད་བྱུང་བའི་འབྲིང་སོ་ཚ་ཨ་ཞིས་ཟེར་བ་མདོ་སྨད་དུ་འོངས་ནས་སྟག་ལུང་གི་ས་ཆ་བཟུང་། ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱི་རྗེ་དཔོན་དུ་བཀུར།”⑨ཞེས་དང་། ཡང་“བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ལ་སྲས་མང་དུ་བྱུང་། ཆེ་བ་ལ་རྒྱ་ནག་གོང་མས་བེ་ཧུའི་(百户)ཐོབ་གནང་བས་སྨད་མཁར་བེ་ཧུར་གྲགས།”⑩ཞེས་གསུངས་པ་ལས་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མི་རྒྱུད་གོང་མ་ནི་དབུས་གཙང་པ་ཡིན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་ལོ། །
དེ་མིན་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཚང་ནང་དུ་ཡང་། “མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཧུང་ཝུའུ་ཁྲི་ལོ་གསུམ་པར་(སྤྱི་ལོ་1370)ཡུས་ཧྲི་ཏ་ཧྥུ་ཏེང་ཡུས་(御史大夫邓愈)ཀྱིས་བོད་སྡེ་ཕབ་པའི་སྐབས་སུ། པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མངའ་ཁོངས་ནང་ནས་རགི ས་རུས་ཝང་ཡིན་པ་རྣམས་ཀ་ཅི་པཱེ་ཙང་ས་ཆར་(河州癿藏地方)སྡོད་དུ་བཅུག་པ་དང་། ཀ་ཅིའི་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག བོད་ཀྱི་དཔོན་པོ་རྣམས་ལ་བརྔན་པ་སྤྲད་ནས་བསླུ་བྲིད་དང་འཇགས་ཐབས་བྱས་སོ། །”⑾ཞེས་པ་དང་། གཞན་ཡང་།“མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཅ་ཅིང་ཁྲི་ལོ་སུམ་ཅུ་པར་(སྤྱི་ལོ་1552)གོང་མས་གསེར་གྱི་ཡི་གེ་བསྩལ། པཱེ་ཙང་དཔོན་པོར་འཇའ་ས་གནང་། བོད་མི་སྡེ་དང་བཅས་པ་བདེ་བར་བཀོད། དུས་མཚུངས་སུ་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་ཚ་བོ་ཝང་མགོན་པོ་སྐྱབས་(王官卜矢加)ལ་གོང་མས་བཀའ་བསྩལ་ཏེ་པཱེ་ཙང་(癿藏)དང་ཝུའུ་ནེང་།(乌能) ཧུང་ཡ་(红崖)བཅས་ནས་དམག་བསྡུས་ཏེ་ལིན་ཀོན་འགག་སྒོ་(岭关隘)མེར་བསྲེགས། པཱེ་ཙང་ཚོ་པ་དང་ཧུང་ཡ་ཚོ་པ་བཅས་ཚོ་པ་དྲུག་མངའ་ཁོངས་གཅིག་ཏུ་གྱུར།”⑿དུས་དེ་ནས་བཟུང་། ཧུང་ཡ་ཚོ་པ་(红崖族)དང་། ཏོན་ཡན་ཚོ་པ།(端言族) ཏིའེ་གུའུ་ཚོ་པ།(迭古族) ཧུའེ་ཧུའེ་ཚོ་པ།(回回族) དབྱང་ཧྭ་ཚོ་པ་(仰化族)སོགས་ཚོ་པ་ལྔ་ནི་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་གཏོགས་སོ། །
མིང་རྒྱལ་རབས་དང་ཆིང་རྒྱལ་རབས་གཉིས་ཀྱི་སྐབས་སུ་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་བོད་སྡེ་ཚོ་པ་དྲུག་རྣམས། ས་གནས་དེ་གའི་རྒྱ་མི་དང་ཕར་འདྲེས་ཚུར་འདྲེས་དང་གཉེན་འབྲེལ་བྱས་ནས་བསྡད་པ་དང་། པཱེ་ཙང་དཔོན་པོར་ད་དུང་དཔོན་པོའི་ཡ་མོན་ནམ་ཁྲིམས་སྒོ་ཡང་བཙུགས་ཡོད་ལ། དཔོན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་“ཀྲང་པ་(张巴)དང་། ཏུན་ཕིང་།(墩坪) ཁྲུའེ་མ་ཐན་(吹麻滩)སོགས་སྡེ་ཚོ་གཞན་པ་ཁ་ཤས་ཡོད། དེ་རྗེས་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཆན་ལུང་ཁྲི་ལོ་ཉེར་བདུན་པར་(སྤྱི་ལོ་1762)ཞུན་ཧྭ་ཐིང་(循化厅)བཙུགས་ནས། དེ་སྔོན་ཀ་ཅིའི་མངའ་འོག་ཏུ་གཏོགས་པའི་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མངའ་འོག་གི་བོད་སྡེ་ཚོ་པ་དྲུག་ཞུན་ཧྭ་ཐིང་གི་ཁོངས་གཏོགས་སུ་སྦྱར་རོ། །ཀྲུང་ཧྭ་མིན་གོ་ལོ་ཉི་ཤུ་པར་(སྤྱི་ལོ་1931)ཡུལ་དཔོན་ཕྱུང་བའི་སྐབས་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་དཔོན་གནས་ཕྱུང་། དཔོན་པོའི་རྒྱུ་ནོར་ཚང་མ་མཱ་པུ་ཧྥང་གིས་ཧམ་འཛིན་བྱས།”⒀ས་བཀོད་ཡོད་པ་ལས་མིང་རྒྱལ་རབས་དང་ཆིང་རྒྱལ་རབས་གཉིས་ཀྱི་རིང་ལ། དུས་འགྱུར་གྱི་དབང་གིས་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མངའ་ཁོངས་ནི་སྐབས་རེར་ཀ་ཅི་ལ་སྦྱར་བ་དང་སྐབས་རེར་ཞུན་ཧྭ་ལ་སྦྱར་ཡོད་ན་ཡང་། མངའ་འོག་གི་ཚོ་པ་རྣམས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེར་བྱུང་མེད་པ་ཤེས་ཐུབ།
དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་འགོར་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མི་རྒྱུད་རིམ་གྱིས་ཉམས་དམས་སུ་སོང་བ་དང་། ད་ལྟ་པཱེ་ཙང་ས་ཆ་ན་རིགས་རུས་ཝང་ཡིན་པའི་ཡུལ་མི་གནས་ཡོད་པ་རྣམས་ཕལ་ཆེར་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོ་ཝང་ཚང་གི་རྒྱུད་པ་ཡིན་ཟེར་རོ། །དེ་ལྟར་ན་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་སྐུ་དབོན་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ནས་བཟུང་སྟེ་དཔོན་རབས་མང་པོ་བརྒྱུད་ཡོད་པ་དང་ཉུང་མཐར་ཡང་ལོ་ངོ་བདུན་བརྒྱ་ཡས་མས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པར་མངོན།
གཞན་ཡང་རྒྱ་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་དུ་། ཡུལ་དེ་ན་པཱེ་ཙང་མཁར་ཞེས་པའི་གནའ་མཁར་ཞིག་གི་མཁར་ཤུལ་ཡང་ཡོད་པ་དང་། གནའ་མཁར་འདི་ནི་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཇོ་སྲས་(唃厮啰)སམ་ཡང་ན་དེའི་ཚ་བོ་མུའུ་ཀྲེང་(木征)ཞེས་བྱ་བས་བཞེངས་པ་དང་། མུའུ་ཀྲེང་གིས་མཁར་འདི་བརྟེན་ནས་སུང་རྒྱལ་རབས་ལ་དམག་བརྒྱབ་པ་དང་། སུང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཞི་ཉིང་(宋熙宁)ཁྲི་ལོ་བདུན་པའི་(སྤྱི་ལོ་1074) ཟླ་བཞི་པར་མུའུ་ཀྲེང་དང་སུང་དམག་བར་འཐབ་འཁྲུག་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་།⒁ སྐབས་དེར་བོད་དམག་དང་སུང་དམག་གཉིས་ཀས་མཁར་ནང་དུ་དམག་སྒར་བཏབ་སྟེ་བསྡད། སྒར་ཤུལ་ད་ལྟ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་ཅེས་སུང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆའི་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད། རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དུ་གནའ་མཁར་འདི་ལ་“ཐ་པའེ་མཁར།(踏白城)”⒂ ཞེས་བཀོད་ཡོད། འོན་ཀྱང་རྒྱ་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་གཞན་དག་ལས་སུང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སྲུང་བའི་མཁར་བརྩིགས་ཡོད་པ་ཚང་མར་ཐ་པའེ་མཁར་ཟེར་སྲོལ་ཡོད་ཅེས་ཀྱང་ཟེར་རོ། །
མདོར་ན། པཱེ་ཙང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ནི་ཡུལ་གྱི་མིང་དང་། དེ་ནས་ཡུལ་དེར་གནས་པའི་གང་ཟག་གི་མིང་། དེ་བཞིན་ཡུལ་དེར་ཆགས་པའི་དགོན་པའི་མིང་བཅས་ལ་སྦྱར་ཡོད་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་ལ། དཔྱད་གཞི་དེ་དག་ལས། པཱེ་ཙང་ཟེར་བའི་ཐ་སྙད་དེ་དུས་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་ཡོད་པ་དེ་མངོན་པར་གསལ་ལོ། །
གཉིས་པ། སྟག་ལུང་ཞེས་པའི་མིང་གི་སྐོར།
དེ་ཡང་དགོན་པ་འདིའི་མིང་ལ་སྟག་ལུང་ཞེས་ཐོགས་དོན་སྐོར་ལ། 《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ། “བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་བྱ་བ་ལ་ཆོས་སྐྱོང་གིས་ཤར་འདན་ཁོག་ཏུ་སོང་ནས་ཁྱིམ་སོ་བཟུང་ན་མི་རྒྱུད་ལ་བླ་དཔོན་ཟམ་མ་ཆད་པར་འབྱུང་བས་བསྟན་པ་ལ་ཕན་པར་འགྱུར་ཞེས་ལུང་བསྟན་པ་བཞིན་འདན་ཆོས་འཁོར་གླིང་དུ་གཞི་ཆགས། ཆོས་རྗེ་སོ་ནག་པ་བྱ་བའི་ཚ་མོ་ཆུང་མར་བླངས། སྲས་བརྒྱད་བྱུང་བའི་འབྲིང་སོ་ཚ་ཨ་ཞིས་ཟེར་བ་མདོ་སྨད་དུ་འོངས་ནས་སྟག་ལུང་གི་ས་ཆ་བཟུང་། ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱི་རྗེ་དཔོན་དུ་བཀུར།”⒃ ཞེས་གསུངས་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། དགོན་པ་འདེབས་ཡུལ་ལའང་ཡང་སྟག་ལུང་ཞེས་ཟེར་སྲོལ་ཡོད་པ་འདྲ། འོན་ཀྱང་《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ་》ལས། “གཙང་པཎ་ཆེན་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོས་རྗེའི་བསྟན་པ་འབའ་ཞིག་འཕེལ་བར་དགོངས་ཏེ་ཁྲི་ཆེན་སྟག་ལུང་ཆེ་བ་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་རྒྱ་སྟག་མ་བུ་འཚེ་སར་དགོན་པ་ཞིག་འདེབས་དགོས་གསུངས་པའི་ལུང་དང་དུ་བླངས་པ་ལྟར།”⒄ཞེས་དང་། ཡང་སྟག་ལུང་དགོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་ཏུའང་། སྟག་མ་བུ་འཚེ་སར་དགོན་པ་བཏབ་པ་ཡིན་eཞེས་དགོན་པ་འདེབས་ཡུལ་ནི་སྟག་མ་བུ་འཚེ་སར་ཡིན་པས་ས་མིང་ལའང་སྟག་ལུང་དུ་འབོད་པ་ཡིན་པར་བརྗོད་མོད། པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་དུ་རྡོ་རིང་ཞིག་བཙུགས་ཡོད་པའི་སྟེང་དུ། “ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྲིན་ཀོན་ཁྲི་ལོ་ནས་བཟུང་རྒྱ་ནག་ཏུ་བསྟན་པ་དར། རྒྱ་ཡུལ་དབུས་འགྱུར་ས་ཁུལ་གྱི་ཏ་པེ་བླ་མ་བྱ་བ་དབུས་གཙང་དུ་ཆོས་སྦྱོང་བར་ཕེབས། གྲྭ་ས་མང་པོ་འགྲིམས་ནས་ཆོས་སྦྱངས། ཤར་ཕྱོགས་སུ་སོང་ནས་སྟག་དང་འཕྲད་པའི་གནས་སུ་དགོན་པ་བཏབ་ན་བསྟན་པ་རྒྱ་ཆེན་དུ་དར་ཞེས་ལུང་བསྟན་པ་ལྟར།ཏ་པེ་བླ་མ་(大白喇嘛)འཁོར་མང་དང་བཅས་ཏེ་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཕེབས་ནས་ཟི་ལིང་དང་། ཞུན་ཧྭ་རྣམས་རིམ་པར་བརྒྱུད་ནས་ཙོང་ལ་རིང་མོའི་(积石山)ཤར་བརྒྱུད་ཀྱི་ཝུ་ལུང་ལུང་པ་(乌龙沟)ཟེར་བའི་ས་ཆར་སླེབས་པ་ན། གློ་བར་དུ་སྟག་ཅིག་དང་ཕྲད། གནས་དེ་གར་དགོན་པ་བཏབ། དགོན་པའི་མིང་ལ་སྟག་ལུང་དགོན་པ་བཏགས།”⒅ ཞེས་བཀོད་ཡོད།གོང་འཕྲོས་བཤད་ཚུལ་དེ་གཉིས་ལ་ཞིབ་ཏུ་དཔྱད་ན།དགོན་པ་འདེབས་མཁན་མི་འདྲ་བ་མ་གཏོགས་སྟག་དང་འཕྲད་སར་དགོན་པ་བཏབ་ཟེར་བ་གཅིག་མཚུངས་རེད། སྟག་ཡོད་སའི་ལུང་པ་ལ་དགོན་པ་བཏབ་ནས་དགོན་པའི་མིང་ལ་ཡང་སྟག་ལུང་དགོན་ཞེས་སུ་བཏགས་པའི་འགྲེལ་བཤད་གཏམ་རྒྱུད་འདི་ཚིག་དོན་འགྲེལ་ཆགས་པ་དང་སྙན་པོ་ཞིག་འདུག་ཀྱང་། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ལགས་ཀྱི་ལུང་ཚིག་དང་བསྡུར་ནས་དཔྱད་ན་དོགས་གཞི་དང་གནད་དོན་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཐོན་ཡོང་སྟེ། བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ལགས་ཀྱིས་པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་གསུང་སྐབས་སུ། “དེ་(བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་)ལ་སྲས་མང་དུ་བྱུང་། ཆེ་བ་ལ་རྒྱ་ནག་གོང་མས་བེ་ཧུའི་ཐོབ་གནང་བས་སྨད་མཁར་བེ་ཧུར་གྲགས། དེའི་སྲས་སེངྒེ་དཔའ་བྱ་བས་གཙང་ནས་སྐྱ་ཏི་རབ་འབྱམས་པ་དང་བླ་མ་ཡར་བྱོན་སོགས་གདན་དྲངས་ཏེ་ཆོས་སྡེ་འདི་ཉིད་བཏབ་པ་ཡིན་ནོ། །”⒆ཞེས་གསུངས་པ་ལས། པཱེ་ཙང་དཔོན་པོའི་མེས་པོ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ནི་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་ཚ་བོ་ཡིན་པ་དང་། དེ་ལ་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་འཁྲུངས་ལོ་ཆུ་ཁྱི་(སྤྱི་ལོ་1142)ལོ་དང་འདས་ལོ་ཆུ་སྟག་(སྤྱི་ལོ་1182)ལོར་འཁེལ་བས་ན། སྐབས་དེ་ནི་བོད་སིལ་བུར་གནས་པའི་དུས་སྐབས་ཡིན་དགོས་ལ། རྒྱའི་སུང་ལྷོ་མའི་སྐབས་དང་ཁེལ་ཡོད།
གསུམ་པ། དགོན་པ་ཕྱག་འདེབས་མཁན་གྱི་སྐོར།
《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ། “སེངྒེ་དཔའ་བྱ་བས་གཙང་ནས་སྐྱ་ཏི་རབ་འབྱམས་པ་དང་བླ་མ་ཡར་བྱོན་སོགས་གདན་དྲངས་ཏེ་ཆོས་སྡེ་འདི་ཉིད་བཏབ་པ་ཡིན་ནོ། །”⒇ཞེས་གསུངས་པ་ལས་དགོན་པ་ཐོག་མར་ཕྱག་འདེབས་མཁན་གཙང་གི་སྐྱ་ཏི་རབ་འབྱམས་པ་དང་བླ་མ་ཡར་བྱོན་ཡིན་པ་གསལ་པོར་གསུངས་ཡོད་ལ། བླ་མ་ཡར་བྱོན་ནི་སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཤེས་རབ་བླ་མ་ཡིན་པར་སྙམ་ཞིང་། རྗེ་འདི་བའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་མཆོག་གིས། “རྗེ་འདི་ནི་ཡུལ་ར་སྟེངས་ཀྱི་གདོང་སྣར་ཡབ་ཆེན་མགོན་རྒྱལ་དང་ཡུམ་ལྷ་མོ་དཔལ་གྱི་སྲས་སུ་རབ་བྱུང་གསུམ་པའི་ཆུ་ཕག་(1203)ལོར་སྐུ་བལྟམས། སྐུ་གཞོན་བྱིས་པའི་དུས་ནས་དད་པ་དང་བརྩོན་འགྲུས་སྙིང་རྗེ་ཆེ་ལ། དགེ་སྦྱོར་ལ་ཐུགས་མཉེས་ཤིང་། གཅིག་པུར་དབེན་པར་སྤྱོད་པ་ལ་སྤྲོ་བ་ཞིག་བྱུང་། དགུང་ལོ་བཅུ་དྲུག་ལ་ཕེབས་སྐབས་མཁན་ཆེན་ག་སྟོན་བླ་མ་དང་སློབ་དོན་ལྷ་ཁང་ལྟག་པ་ལས་རབ་ཏུ་བྱུང་། མཚན་ཤེས་རབ་བླ་མར་གསོལ།འདུལ་བའི་ཕྲན་རྣམས་ཀྱང་གསན། དེ་ནས་སློབ་དཔོན་ནགས་པ་ལས་གདམས་པ་མང་དུ་གསན་ཞིང་། ས་ཕུ་དགོན་དུ་སྒྲུབ་པ་མཛད། དགུང་ལོ་བཅུ་དགུ་ལ་དབུས་སུ་བྱོན་ནས་སྟག་ལུང་ཐང་དུ་སྐུ་ཡལ་བ་དང་མཇལ་ཏེ་ཆོས་ཁྲིད་རྣམས་གསན། གཙང་པས་མཁན་པོ་དང་། ཁུ་སྟོན་གྱིས་སློབ་དཔོན། གསང་སྟེ་སློབ་དཔོན་དོན་མོ་རི་པས་མཛད་ནས་བསྙེན་པར་རྫོགས། དེ་ནས་ལོ་བཅོ་ལྔ་བར་དུ་སྒྲུབ་པ་མཛད། དགུང་ལོ་སུམ་ཅུ་སོ་བཞི་ལ་ཕེབས་པ་རབ་བྱུང་བཞི་པའི་མེ་སྤྲེལ་(1236)ལོར་སྟག་ལུང་གི་གདན་སར་ཕེབས། གསེར་འབུམ་དང་། དངུལ་གྱི་གདུང་ཁང་། མཆོད་ཁང་ཆེན་མོའི་ཐིག་ཁང་། དངུལ་སྐུ་ཆེ་ཆུང་སྣ་ཚོགས་སོགས་བཞེངས། དགོན་པར་གསུང་རབ་རྒྱུན་འདོན་དང་ལོ་རེ་བཞིན་འདོན་པའི་སྲོལ་མང་དུ་བཙུགས། དགེ་འདུན་སུམ་སྟོང་དྲུག་བརྒྱ་ལྷག་འདུས་པ་རྣམས་ཆོས་དང་ཟང་ཟིང་གིས་ཡང་དག་པར་བསྐྱངས། བསླབ་པ་རིན་པོ་ཆེ་རྣམ་པ་གསུམ་གཙོ་བོར་མཛད་ནས་དགེ་འདུན་གྱི་གླིང་རྣམས་ཀྱང་ནག་ཁྲིམས་ལ་སོགས་ཤིན་ཏུ་དམ་པར་མཛད།དགུང་གྲངས་བདུན་ཅུ་བཞེས་པ་རབ་བྱུང་ལྔ་པའི་ཆུ་སྤྲེལ་(1272)ལོར་སྐུ་གཤེགས།”﹙21﹚ཞེས་གསུངས་པས་ན། སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ནི་སྟག་ལུང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་གདན་ས་ཆེན་པོ་སྟག་ལུང་རྡོ་རྗེ་གདན་གྱི་གདན་རབས་གསུམ་པ་ཡིན་པ་དང་། ཆོས་འཆད་ཉན་དང་དབང་བཀའ་ཆོས་གང་གི་ཐད་ལ་ཡང་ཤིན་ཏུ་མཁས་ཤིང་། ཁྱད་པར་དུ་སྟག་ལུང་པའི་ཆོས་བརྒྱུད་སྤེལ་བར་མཛད་རྗེས་ཤིན་ཏུ་ཆེ། དེ་བས་ཁོང་ཉིད་ཀྱིས་མདོ་སྨད་ཡུལ་ཕྱོགས་སུ་ཕྱག་བཏབ་པའི་དགོན་པ་འདིར་སྟག་ལུང་དགོན་ཞེས་བཏགས་པ་ནི་དགོན་པ་ཕྱག་འདེབས་མཁན་གྱི་ཆོས་བརྒྱུད་སྟག་ལུང་ཡིན་པས་འབྲེལ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་དགོན་པའི་མིང་ལ་སྟག་ལུང་དགོན་བཏགས་པ་ཡིན་པར་སྙམ་མོ། །དགོན་པ་ཐོག་མར་ཕྱག་བཏབ་པའི་དུས་ནམ་ཞིག་ཡིན་པའི་སྐོར་ནི་ད་སྔ་གསལ་པོ་ཞིག་མཐོང་མ་བྱུང་ཡང་། སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཤེས་རབ་བླ་མའི་སྐུ་རིང་ཡིན་པར་གཞིར་བཟུང་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་ན། ཧ་ལམ་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་གྱི་དཀྱིལ་ཙམ་ཡིན་པར་འདོད་དེ། སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཤེས་རབ་བླ་མ་ནི་རབ་བྱུང་གསུམ་པའི་ཆུ་ཕག་(སྤྱི་ལོ་1203)ལོར་སྐུ་འཁྲུངས་པ་དང་། རབ་བྱུང་བཞི་པའི་མེ་སྤྲེལ་(སྤྱི་ལོ་1236)ལོར་ཁོང་གི་བླ་མ་སྐུ་ཡལ་བ་ཞི་བར་གཤེགས་ནས་སྟག་ལུང་གི་གདན་ས་བསྐྱངས་པ་དང་། དགུང་གྲངས་བདུན་ཅུ་བཞེས་པ་རབ་བྱུང་ལྔ་པའི་ཆུ་སྤྲེལ་(སྤྱི་ལོ་1272)ལོར་སྐུ་གཤེགས་པ་《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་》ལས་གསུངས་པས། དེ་ལྟར་ཕྱིན་ཚེ་སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཤེས་རབ་བླ་མས་པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དགོན་པ་ཕྱག་བཏབ་པའི་ལོ་དུས་ནི་ཧ་ལམ་ཆུ་ཕག་(སྤྱི་ལོ་1203)ལོ་ནས་ཆུ་སྤྲེལ་(སྤྱི་ལོ་1272)ལོའི་བར་ཡིན་དགོས་པ་རིགས་པས་དཔྱད་ན་ཤེས་སོ། །
མཇུག་བསྡུ་བ།
པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་ནི་མདོ་སྨད་ཡུལ་གྱི་བྱེ་བྲག་འབག་ཆེན་ཁོག་ཏུ་གནས་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཡུལ་དེར་གནའ་སྔ་མོ་བོད་མི་ཡུལ་སྡེ་དང་ཚོ་པ་མང་ཙམ་གནས་པ་དང་མདོ་སྨད་རྟ་ཡི་ཆོལ་ཁའི་བྱེ་བྲག་ཅིག་ཡིན། ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ཡུལ་དེར་བོད་ཀྱི་ཚོ་པ་བཅུ་དགུ་ཡོད་པ་དང་། ཡུལ་དེའི་དཔོན་པོའི་མིང་ལ་པཱེ་ཙང་དཔོན་པོ། དཔོན་པོ་གང་དེའི་མེས་པོ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ནི་རྗེ་བཙུན་བསོད་ནམས་རྩེ་མོའི་སྐུ་དབོན་ཡིན། གང་ཉིད་དབུས་གཙང་ནས་མདོ་སྨད་འདན་ཆོས་འཁོར་གླིང་དུ་གཞི་ཆགས། ཆོས་རྗེ་སོ་ནག་པ་བྱ་བའི་ཚ་མོ་ཆུང་མར་བླངས། སྲས་བརྒྱད་བྱུང་བའི་འབྲིང་སོ་ཚ་ཨ་ཞིས་ཟེར་བ་མདོ་སྨད་དུ་འོངས་ནས་ས་བཟུང་། ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་རྗེ་དཔོན་དུ་བཀུར། དེའི་རྒྱུད་པ་བསོད་ནམས་དར་རྒྱས་ལ་སྲས་མང་དུ་བྱུང་། ཆེ་བ་ལ་རྒྱ་ནག་གོང་མས་བེ་ཧུའི་ཐོབ་གནང་བས་སྨད་མཁར་བེ་ཧུ་ཡི་གོ་གནས་དང་ཐོབ་ཐང་གནང་། པཱེ་ཙང་སྟག་ལུང་དར་རྒྱས་དགོན་པ་འདེབས་མཁན་ནི་སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཡིན་ཞིང་། སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ནི་སྟག་ལུང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་གདན་ས་ཆེན་པོ་སྟག་ལུང་རྡོ་རྗེ་གདན་གྱི་གདན་རབས་གསུམ་པ་ཡིན་པ་དང་། དམ་པ་དེ་ནི་ཆོས་འཆད་ཉན་དང་དབང་བཀའ་ཆོས་གང་གི་ཐད་ལ་ཡང་ཤིན་ཏུ་མཁས་ཤིང་། ཁྱད་པར་དུ་སྟག་ལུང་པའི་ཆོས་བརྒྱུད་སྤེལ་བར་མཛད་རྗེས་ཤིན་ཏུ་ཆེ། དེ་བས་ཁོང་ཉིད་ཀྱིས་མདོ་སྨད་ཡུལ་ཕྱོགས་སུ་ཕྱག་བཏབ་པའི་དགོན་པ་འདི་ལ་སྟག་ལུང་དགོན་ཞེས་བཏགས་པ་ནི་དགོན་པ་ཕྱག་འདེབས་མཁན་གྱི་ཆོས་བརྒྱུད་སྟག་ལུང་ཡིན་པས་འབྲེལ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་དགོན་པའི་མིང་ལ་སྟག་ལུང་ཞེས་བཏགས་པ་ཡིན་པར་སྙམ།དགོན་པ་ཐོག་མར་ཕྱག་བཏབ་པའི་དུས་ནམ་ཡིན་སྐོར་ནི་ད་སྔ་གསལ་པོ་མཐོང་མ་བྱུང་ཡང་། སངས་རྒྱས་ཡར་བྱོན་ཤེས་རབ་བླ་མའི་སྐུ་རིང་ཡིན་པར་གཞིར་བཟུང་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་ན། དགོན་པ་བཏབ་པའི་ལོ་ནི་ཧ་ལམ་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་དཀྱིལ་ཙམ་ཡིན་པར་སྙམ། དགོན་པ་འདི་ཉིད་བཏབ་པ་ནས་བཟུང་དམ་པ་དུ་མས་གདན་ས་འདི་བསྐྱངས། དགོན་པ་བཏབ་ནས་བླ་རབས་མང་པོ་སོང་རྗེས་ཆོས་རྗེ་རྟ་ནག་པ་ཀུན་དགའ་རྣམ་སྲས་གདན་དྲངས་ཏེ་གྲྭ་ཚང་བཙུགས་ནས་འཆད་ཉན་མཛད་པ་དང་། དམ་པ་དུ་མས་སྤྱི་བླ་མཛད། དཔོན་པོའི་རིགས་རྒྱུད་བཟང་པོ་དོན་གྲུབ་མཁན་པོ་ནས་དགོན་པའི་འཆད་ཉན་བསྐྱངས། དེ་རྗེས་སྟག་ལུང་ཆེ་བ་ཚང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་དང་སེ་ར་པཎྜི་ཏའི་སྤྲུལ་སྐུ་ངག་དབང་བསྟན་རྒྱན་པའི་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱིས་གདན་ས་གང་དེ་བསྐྱངས་པ་ཡིན་ནོ། །
མཆན་འགྲེལ།
①བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། 《 མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། p.354
②③④洲塔著:《藏传佛教早期著名寺院韩达垅寺考述》[J],《中国藏学》2005年2期，第81页。
⑤རྡོར་ཕྲུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། བསྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན། 《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ》 [G] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། p.582
⑥洲塔著：《藏传佛教早期著名寺院韩达垅寺考述》[J] ，《中国藏学》2005年2期，第81页。“据考，关于‘白藏’地名由来的另一种解释是，因该寺创建人为‘卫藏’人氏, 藏文‘卫’字在安多口语中读音为‘白’，故此，人称变为地名了”。
⑦杨聪聪著:《明代河州纳马番族》[J] ，《赤峰学院学报》（汉文哲学社会科学版），2010年6期，第1-2页。“洪武二十六年（1394），明太祖派曹国公李景隆到甘青藏族地区发放金牌，河州必里卫西番二十六族，发金牌二十一面，担负着向朝廷纳马的重任”。
⑧杨聪聪著:《明代河州纳马番族》[J] ,《赤峰学院学报》(汉文哲学社会科学版),2010年6期，第2页。“康熙年间河州知州王全臣谓河州有纳马19族”。
⑨⑩བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། 《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》 [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། p.354-355; p.355
⑾杨聪聪著：《明代河州纳马番族》[J] ，《赤峰学院学报》（汉文哲学社会科学版），2010年6期，第1-2页。“明洪武三年（1370），御史大夫邓愈招抚王姓等六番部‘安插河州癿藏地方，编入河州银川里十甲输徭，且以禄为抚番头目’”。
⑿杨聪聪著：《明代河州纳马番族》[J] ，《赤峰学院学报》（汉文哲学社会科学版），2010年6期，第1-2页。“靖三十年（1552），朝廷发‘金牌一面、勘合一道，敕开癿藏大族，招番纳马’，同时令其子孙王官卜矢加‘辖导癿藏、乌能、红崖三关、火烧岭关隘，统辖癿藏、红崖等六族”。
⒀杨聪聪著：《明代河州纳马番族》[J] ，《赤峰学院学报》（汉文哲学社会科学版），2010年6期，第1-2页。“王土司除在癿藏地方设有土司衙门外，还在管辖区内的张巴、墩坪、吹麻滩等地设有寨子。乾隆二十七年（1762），循化厅建，癿藏、红崖、端言、迭古、回回、仰化六部族由河州府划归循化抚番厅管辖。民国二十年改土归流，王氏土司编入民籍，其产业被马步芳家族吞并”。龚景翰纂修：《循化志》卷六，青海人民出版社，1982年，第243-249
页，引自蒲文成著：《河湟地区藏传佛教的历史变迁》[J]，《青海社会科学》2000年第6期，第96页。
⒁(清)徐松:《宋会要辑稿》[M]，北京，中华书局影印本，1957年，第7001页。
⒂王科社著:《北宋首任治平寨主景思立荫补考析》[J] ,《丝绸之路》2011年8期。
cབྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། 《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། p.354-355
⒃རྡོར་ཕྲུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། བསྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན། 《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ》 [G] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། p.582
⒄洲塔：《藏传佛教早期著名寺院韩达垅寺考述》[J],《中国藏学》,2005年2期,第2页。
⒅癿藏寺碑文辑录：“贞观以来，佛教兴盛，中原信徒大白喇嘛（白噶举）学经西藏，其功在穿针引线，临行，佛教首领曰：一路朝东，路遇大虫，就此建寺，有兆教盛！ 白大喇嘛带领僧众东行，经西宁、越循化，至积石山东麓乌龙沟前，忽见大虫，就此建寺，命名达朗寺”。
⒆⒇བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། 《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》 [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། p.355
﹙21﹚དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། 《 དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》[G] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། p.2034
