[གནད་བཏུས] དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའི་ལེའུ་གསུམ་པའི་སྐར་མ་ལྟ་བུའི་ཤེའུ་ཞེས་བྱའི་ལུགས་སྲོལ་བྱུང་ཚུལ་ལ་གཞིར་བཟུང་ནས། བོད་ཀྱི་མཁས་དབང་ཞིག་གི་མཐོང་སྣེ་ལས་རྒྱའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྩ་བ་ལྟ་བུའི་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་ཐོག་མའི་བྱུང་ཚུལ་དང་བར་གྱི་འགྱུར་བ། མཚོན་བྱེད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ལ་དཔྱད་དེ། རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་གཅིག་མཐུན་དང་འབྲེལ་འདྲིས་ལ་དཔྱད་པ་བཏང་ཡོད།

[གནད་ཚིག] ཤེའུ་དངོས། མཐོང་སྣེ། རྒྱ་བོད་རིག་གནས། འབྲེལ་འདྲིས། གླེང་གཞི།

གླེང་གཞི།

《གྲུབ་མཐའ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཁུངས་དང་འདོད་ཚུལ་སྟོན་པ་ལེགས་བཤད་ཤེལ་གྱི་མེ་ལོང》ཞེས་བྱ་བ་ནི་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་རབ་བྱུང་བཅུ་གསུམ་པའི་ལྕགས་བྱ(སྤྱི་ལོ1801)ལོར་མཛད་པ་ཞིག་སྟེ། ཡོངས་གྲགས་སུ《ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ》ཞེས་བརྗོད་ཅིང། རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་ཀུན་ཏུ་བྲིན་ཆེ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། དཔེ་ཆ་འདིའི་ནང་དུ་ཅུང་ཞིབ་ཆ་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཡ་གླིང་ཤར་མར་དར་ཚུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གཙོ་བོར་བརྗོད་ཡོད་ཅིང། ཁྱད་པར་དུ་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི①(儒家)བྱུང་འཕེལ་དང་ལུགས་ཉིད་ཀྱི་བརྗོད་བྱའི་དགོངས་པ་སོགས་སྔ་སོར་གྱི་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་དང་བསྡུར་ན་སྒྲིག་གཞི་ཞིབ་ཅིང་ཚགས་དམ་པར་མ་ཟད། ད་དུང་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་གཅིག་མཐུན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་འདྲ་བའི་ཆ་ལ་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་ནས་བཀོད་ཡོད་པ་ལས་སྐབས་དེའི་རྒྱ་བོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པ་དང་སྒོས་སུ་རིག་གནས་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་འབྲེལ་འདྲིས་ནི་སྔར་ལས་ཚད་ངེས་ཅན་ཞིག་ལ་སླེབས་ཡོད་པ་གསལ་བོར་མཚོན་ཐུབ།
དང་པོ། རྩོམ་པ་པོའི་ལོ་རྒྱུས།
གཅིག འཁྲུངས་ཡུལ་དང་སློབ་གཉེར་བྱས་ཚུལ།
ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེའི་ཐུགས་སྲས་གཅིག་པུར་གྱུར་པའི་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་ནི་ཨ་མདོ་ཕོ་རོད་ལང་གྲུའི་ཕྱོགས་ཕུན་ཚོགས་གླིང་ལུང་བར་པྲ་སྟིའི་རིགས་སུ་ཡབ་དབང་སྐྱབས་རྒྱལ་དང་ཡུམ་བ་རི་བཟའ་ཆོས་མཚོ་སྐྱིད་གཉིས་ཀྱི་སྲས་སུ་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་མེ་སྦྲུལ(སྤྱི་ལོ1737)ལོར་འཁྲུངས། དགུང་ལོ་དྲུག་པ་ཆུ་ཁྱི་ལོར་སྐུ་གོང་མ་ངག་དབང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱ་མཚོའི་ཁྲིར་འཁོད། ལས་དང་པོར་དགོན་ལུང་དགོན་པའི་ཆོས་གྲྭར་ཞུགས་ནས་རིག་པའི་གནས་མཐའ་དག་ལ་ཐུགས་བརྩོན་གྱིས་སྦྱངས་པ་རྒྱ་ཆེར་གནང་ཞིང། དགུང་ལོ་དགུ་པ་ཤིང་ཕག(སྤྱི་ལོ1755)ལོར་དབུས་སུ་བྱོན་ཏེ་མཁས་མང་བྱེ་བའི་འབྱུང་གནས་དཔལ་ལྡན་འབྲས་སྤུངས་དགོན་གྱི་ཆོས་གྲྭར་ཞུགས་ནས་ཀུན་མཁྱེན་འཇིགས་མེད་དབང་པོ(སྤྱི་ལོ1728－1791)ལས་དབང་ལུང་མན་ངག་མཐའ་ཡས་པ་གསན། ཕུར་བུ་ཅོག་ཏུ་བླ་མ་བྱམས་པ་རིན་པོ་ཆེ་ལས་འཇམ་དཔལ་ཞལ་ལུང་དང་བདེ་ལམ་གྱི་ཟབ་ཁྲིད། བདེ་གསང་འཇིགས་གསུམ་གྱི་བསྐྱེད་རྫོགས་ཁྲིད་གསན་ཞིང། དགུང་ལོ་ཉེར་གཅིག་པ་མེ་གླང(སྤྱི་ལོ1757)ལོར་རྗེ་འདི་པ་ལས་བསྙེན་པར་རྫོགས། ལོ་འདིར་རྗེ་ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེ་དབུས་སུ་ཕེབས་པར་བཀའ་ཆོས་རྒྱ་ཆེ་བ་གསན། སྔ་གཞུག་ཏུ་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་གང་མང་གི་ཞབས་པད་ལ་གཏུགས་ཏེ་གདམས་པའི་ཆུ་བོ་ལྷག་མེད་དུ་བཞེས་ཏེ། ཞ་ལུ་དང་བྱ་ཁྱུང། དགོན་ལུང་གི་ཁྲིར་བཞུགས་ནས་དགེ་འདུན་རྣམས་ཀྱི་བཤད་པ་ཡར་ངོའི་ཟླ་ལྟར་འཕེལ།
གཉིས། རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕེབས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་མཛད་པ་འཕྲིན་ལས་རྒྱས་པའི་ཚུལ། ཏཱ་དབེན་རྒྱལ་རབས་ནས་བཟུང། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལ་ཡོན་མིང་ཆིང་སོགས་ཀྱི་གོང་མས་ཐུགས་ཁུར་བླ་མེད་གནང་ཞིང། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་གང་མང་ཞིག་བསྟན་པ་ཕྱོགས་མཐར་སྤེལ་བའི་སླད་དུ། རྒྱ་ཡུལ་ལ་སྔ་གཞུག་ཏུ་ཐེགས་མགོ་བརྩམས་ཚུལ་ནི། 《ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལྗོན་བཟང》དུ།“ཤུན་ཊི་རྒྱལ་པོའི་དུས་སུ་རྒྱལ་དབང་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ(ཆུ་འབྲུག)པེའི་ཅིང་དུ་གདན་དྲངས་ནས་ཏི་ཤྲིའི་མཚན་གསོལ་ཞིང་ཁང་ཞི་རྒྱལ་པོའི་དུས(བོད་སྐད་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་པར་བསྒྲུབ་ཅིང)ཁྲི་ཆེན་བློ་གྲོས་རྒྱ་མཚོ་ཕེབས་པ་དང་ལྕང་སྐྱ་རྡོ་རྗེ་འཆང་སོགས་ལ་ཀོ་ཤྲིའི་ཐམ་ཀ་དང་ཐོའུ་ཀོན་རིན་པོ་ཆེ་ལ་ཆིན་ཞིའི་ལུང་ལས་གནང་བ་དང་མི་བཅུ་དྲུག་བོད་དུ་རིག་གནས་སྦྱང་ཆེད་དུ་བཏང་ལ། ཡོང་ཊིང་རྒྱལ་པོའི་རིང་ལ་བླ་མ་རིན་པོ་ཆེ་ལྕགས་པོ་རི་བ་ཡེ་ཤེས་རྒྱ་མཚོ་འཕེབ་ཅིང་ལྕང་སྐྱ་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པ་ལ་ཏི་ཤྲི་དང་ཁྲི་ཆེན་སྤྲུལ་སྐུ་བསྟན་པའི་ཉི་མ་ལ་ཆིན་ཞིའི་ཐམ་ཀ་སྩལ། བསོད་ནམས་སྟོབས་ཀྱི་འཁོར་ལོས་རྒྱ་ནག་ཧོར་བོད་ཇུར་ཆིང་སོ་ལོན་ཀྭའུ་ལི་སོགས་ལ་མངའ་བསྒྱུར་བའི་ཁཱིན་ལུང་ཆོས་རྒྱལ་འདི་ཉིད་ཀྱི་རིང་ལ་རྟ་ཚག་རྗེ་དྲུང་སོགས་དབུས་གཙང་མདོ་ཁམས་ཀྱི་མཁས་པ་མང་བོ་སྤྱན་དྲངས་ཏེ་ལྷ་ཁང་སྔར་ཡོད་གསོས་ཤིང་གསར་བཟོས་དང་རྟེན་གསུམ་ཡང་མང་དུ་བཞེངས་ནས་མཆོད་སོགས་ཀྱིས་རྒྱལ་བསྟན་ལ་བསྙེན་བཀུར་ཆེར་མཛད་པ་སྟེ།” ཞེས་གསུངས་པ་དང། ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་བརྩམས་པའི《ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར》ལས། “རྗེ་ཉིད་བོད་དུ་བཞུགས་སྐབས་རྟ་ཚག་རྗེ་དྲུང་རིན་པོ་ཆེ་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདའ་ཚུལ་བསྟན་པར། གོང་ནས་ཁོང་གི་ཚབ་ལྟ་བུར་བཟང་བ་ཞིག་དགོས་ཚུལ་ཕེབས་པ་ལ། རྗེ་བླ་མ་མཆོག་ནས། ཁྲི་དགེ་འདུན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་སྤྲུལ་སྐུ་ཡོན་ཏན་བཟང་ཞིང་རྒྱུད་དུལ་བ་སོགས་བླ་མར་འོས་པ་ཡོད་ཚུལ་ཞུས་པ་བཞིན་ཁོང་པ། གོང་མའི་བཀས་པེའི་ཅིང་དུ་ཕེབས་པ་ས་ཆུ་མ་འཕྲོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་མི་རིང་བར་སྐུ་གཤེགས་པ་དང། འདི་སྐབས་དགའ་ལྡན་ཁྲི་རིན་པོ་ཆེ་རང་ཡུལ་དུ་རེབ་ཙམ་ཕེབས་ཆོག་པའི་དགོངས་པ་ཞུས་འཁྲོལ་བྱུང་བ་བཞིན་ཨ་མདོར་ཕེབས་ནས་མྱ་ངན་ལས་འདའ་ཚུལ་བསྟན་པས། ཕོ་བྲང་ཆེན་པོར་བླ་མ་གཅིག་པུ་མ་གཏོགས་བླ་ཆེན་གཞན་མེད་པ་ལ། གོང་ནས་བོང་བ་གསེར་གཟིགས་ལྟ་བུས་ཁོ་བོ་ཅག་པེའི་ཅིང་དུ་ཡོང་དགོས་པའི་བཀའ་ཕེབས།”②ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། 1763ལོར་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་པེ་ཅིང་དུ་ཕེབས་ནས་གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་ཧོ་ཐོག་ཐུའི་གོ་ཐོབ་བསྩལ་ཏེ་གཟིགས་སྐྱོང་བླ་མེད་གནང་མཐར། ཁོང་གིས་ཐམ་ཀ་བླ་མའི་འགན་བཞེས་ཀྱིས་ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེའི་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པས་མགོ་འཛིན་མཛད་པའི《སྐད་བཞི་ཤན་སྦྱར་གྱི་མཉྫུ་སྐད་གསལ་བའི་མེ་ལོང》དང་མཉྫུའི་སྐད་ཀྱི《བཀའ་འགྱུར》ལོ་ཙཱ་དང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་གནང་རོགས་མཛད། གཞུང་ཆེན་འདི་དག་ལོ་ཙཱ་དང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་གནང་རོགས་ཀྱི་ཕྱག་ལས་རླབས་པོ་ཆེ་འདིས་བོད་དང་སོག་པོ། རྒྱ་དང་མཉྫུའི་རིག་གཞུང་དང་བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་ལ་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ཕན་པ་རྒྱ་ཆེན་བྱུང་ངོ་། །
གཉིས་པ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལས་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་འཕེལ་དང་རྩ་བའི་བསྟན་བཅོས་ལ་དཔྱད་པ།
གཅིག ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལས་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་འཕེལ།
བསྟན་བཅོས་འདི་ཉིད་ལས་ཐོག་མར་རྒྱའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྲོག་རྩ་ལྟ་བུའི་ཤེའུ་ཞེས་པའི་གོ་དོན་ནི་ཡི་གེའི་མིང་དང་ཡི་གེའི་སྲོལ་ལ་གོ་དགོས་ཤིང། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པའི་བསྟན་བཅོས་སུམ་ཅུ་བའི་རྩ་ཚིག་ལུང་ཁུངས་དྲངས་ཏེ་བསྒྲུབས་པ་ནི། སློབ་དཔོན་ཨ་ནུས། བསླབ་པ་ཀུན་གྱི་གཞི་འཛིན་ཅིང། ། རིག་བྱེད་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱུ།། མིང་ཚིག་བརྗོད་པ་ཀུན་གྱི་གཞི།། ཡི་གེའི་སྦྱོར་བ་བཤད་པར་བྱ། །③ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། བོད་པའི་ཀློག་པ་པོ་ལ་དམིགས་ནས་གོ་བདེ་བའི་ངེས་ཤེས་བསྐྲུན་ཡོད། དེ་རྗེས་ཤེའུ་ནི་ཡི་གེ་འབྲི་ཀློག་ཙམ་མ་ཡིན་པར་རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་དང་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་ཀྱང་ཡིན་པའི་བཞེད་སྲོལ་ཡོད་ལ། དོན་དངོས་སུ་མཛད་པ་པོ་ཁོང་རང་ཤེའུ་རིག་གནས་ལ་རྒྱུས་ལོན་ཟབ་མོ་ཡོད་པས། ཤེའུ་ནི་འཇིག་རྟེན་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས(入世哲学)ལས་ཆོས་ལུགས་སུ་མི་གཏོགས་པའི་རང་བཞིན་རྟོགས་ཡོད་ལ། བོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་གཞན་ལས་བརྗོད་མ་མྱོང་བའི་སྡོམ་ཚིག་བཀོད་ཡོད། དེ་ཡང《ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ》ལས། “དེའི་བྱུང་ཚུལ་ནི། རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་པོ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཐོག་མ་ཧྥུ་ཥི(伏羲)ཞེས་བྱ་བ་རིག་པའི་གནས་དང་བླང་དོར་གྱི་ཚུལ་རང་སྟོབས་ཀྱིས་འབྱེད་ནུས་པ་ཞིག་བྱུང་། དེས་བློན་པོ་མཁས་པ་ཚང་ཀྱེ(仓颉)བྱ་བ་ལ་གཏད་ནས་རྒྱའི་ཡི་གེ་འདི་ཐོག་མར་བཟོས། དབྱིབས་གཟུགས་དང། དམིགས་བསལ་དང་། དངོས་བསྟན་དང་།ཟུར་འཇུག་དང་། འཕྲུལ་ཤེས་དང། སྒྲ་སྦྱོར་ཏེ་དོན་དྲུག་གིས་གཏན་ལ་ཕབ།”④ཅེས་ཤེའུའི་བྱུང་ཚུལ་ནི་སྔོན་གྱི“ཧུའང་གསུམ་དྷཱི་ལྔ”(三皇五帝)ལ་ཁུངས་གཏུགས་པ་ནི་ཀྲུང་ཧྭ་མི་རིགས་ལོ་ངོ་ལྔ་སྟོང་གི་རྒྱུན་ལྡན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཟེར་ལུགས་དང་མཐུན་ཞིང། ཧྥུ་ཥིའི་སྐབས་སུ་ཐོག་མར་ཡི་གེ་དང་བསྟན་བཅོས་བྱུང་བ་ལས་ཤེའུ་དར་བ་ནི་དོན་དངོས་སུ་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་རིག་གནས་ཀྱི་འགྲོས་ཕྱོགས་དང་མཐུན་ཞིང་། ཡི་གེ་ནི་ཤེས་རིག་ཅིག་གྲུབ་པའི་ཆ་རྐྱེན་གཙོ་གྲས་སུ་གྱུར་ཡོད་པ་ནི། 《འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས》ལས། “ཤེས་རིག་ཅེས་པ་ནི་དོན་གསལ་བར་བཤད་ན། དོན་དུ་ཅི་ཞིག་ལ་གོའམ་ཞེ་ན། མིའི་རིགས་རིག་པས་ཤེས་རིག་དང་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་ཀྱི་ཚོ་བའི་རིག་གནས་ཁུལ་གཉིས་ཁྱད་པར་འབྱེད་བྱེད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་ཁྱད་ཆོས་ཤིག་ལ་གོ་བར་འདོད། ཁྱད་ཆོས་དེ་དག་གི་ནང་དུ་གྲོང་ཁྱེར་ལྟེ་བ་ཡིན་པ་དང་ལམ་ལུགས་ཀྱིས་ཚུགས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དབང་ཆ། ཁྲལ་འུ་ལག་དང་ཡི་གེ”⑤ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། མིའི་ཚུལ་ལུགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་སྒྲིག་གཞི་འཐུས་ཚང་དུ་གཏོང་བའི་ཆེད་དུ། སྐབས་དེའི་སྲིད་གཞུང་ན་ཕྱག་ལས་གཉེར་བའི་ཤེས་ཡོན་པ་དག་གིས་གཞུང་ལྔ་གཙོས་པའི་བསྟན་བཅོས་མང་དུ་བརྩམས་པ་ཡིན་ལ། རྗེས་སུ་གཞུང་ལྔའི་རྩ་ཚིག་ལ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་ཤེས་ཡོན་པ་མང་དུ་བྱོན་པས། ཤེའུ་ནི་རིག་གཞུང་མ་ལག་ཞིབ་ཚགས་ལྡན་པའི་ཤེའུ་དངོས་ལ་བར་བརྒལ་བྱས། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལས“ཤེའུ་དངོས་ནི། གཞུང་དེ་དག་གི་འཕྲོས་དོན་ནམ་ཉེར་མཁོ་ལྟ་བུ་ཡིན་ལ། ཐོག་མར་སྟོན་པ་པོ་ནི་ཁུང་ཕུའུ་ཙིའམ་ཁུང་ཙེ་ཞེས་གྲགས་པ་སྟེ།”⑥ཞེས་དང་། 《ཀྲུང་གོའི་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཧྲག་བསྡུས》ལས། “དེའི་དབང་གིས་ཁུང་ཙེའི་སྐབས་དེའི་ཤེའུ་དང་མི་འདྲ་བར་གྱུར་ཏེ་ཁོང་གྲུབ་མཐའ་གསར་བའི་ཤིང་རྟར་གྱུར་པ་རེད། གྲུབ་མཐའ་འདིའི་མི་ཚང་མ་ཡོན་ཏན་པ་ཡིན་པ་དང་། དེ་མིན《གཞུང་དྲུག》(六经)⑦
གི་ཆེད་མཁས་པ་ཡིན་པས། གྲུབ་མཐའ་དེ་ལ”ཤེའུ་དངོས“ཞེས་བཏགས།”⑧ཞེས་ཤེའུ་དང་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་ས་མཚམས་གསལ་བོར་ཕྱེ་ཡོད།
གཉིས། རྩ་བའི་བསྟན་བཅོས་དང་དེའི་ནང་དོན་ལ་དཔྱད་པ།
ལུགས་འདིའི་ལྟ་བའི་གཞི་འཛུགས་ས་གཙོ་བོ་ནི། གཞུང་ལྔ(五经)དང་ཟི་ཤེའུ(四书)གཉིས་ཡིན་ལ། བསྟན་བཅོས་བྱུང་ཚུལ་ནི། གོང་གི་རྒྱལ་པོ་དེས་པཱ་བཀྭའི་གཞུང་ལྱན་ཤན(连山)ཞེས་པ་བརྩམས་པ་གཞུང་ཆེན་པོ་བྱུང་བའི་དང་པོ་དང་རྩེ་མོར་གྱུར་པ་ཡིན། འདིས་ནེ་ཀིང་པ(内经)གནས་ལུགས་མངོན་པར་རྟོགས་པའི་ནང་གི་ཆོས་བྱ་བ་ཡང་བརྩམས་སོ། ། དེ་ནས་དེང་སང་ཨུ་ཀྱིང(五经)སྟེ་གཞུང་ལྔར་གྲགས་པ་བྱུང་སྟེ། ཡཱི་ཀྱིང་།(易经) ཤཱི་ཀྱིང་།(诗经) ཤུའུ་ཀྱིང་།(书经) ལཱི་ཀྱིང་།(礼经) ཆུན་ཆོའུ(春秋)ཞེས་པ་ལྔ་ཡིན་ལ། ཡཱི་ཀྱིང་ནི་གོང་གི་ཧྥུ་ཥིས་བརྩམས་པ་ཡིན་ལ། གཞན་བཞི་རྩོམ་པ་པོ་སུ་ཡིན་རྩད་མ་ཆོད། གཞུང་འདི་ལྔ་ནི་ཤེའུ་ཞེས་གྲགས་པའི་ལུགས་སྲོལ་གྱི་རྩ་བ་ཡིན་ནའང། མིང་ལ་ཤེའུ་ཞེས་མིང་འདོགས་པར་ཇིང(经)ཞེས་འབོད་པར་སྣང།⑨ དེ་ལས་གཞུང་ལྔ་ནི་དུས་ཡུན་ངེས་ཅན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་ཁྲོད། རིམ་བཞིན་ཤེས་ཡོན་པ་མང་པོས་སྡུད་སྒྲིག་དང་འཐུས་ཚང་དུ་བཏང་ནས་གྲུབ་པའི་ཕྱིར། ཕྱིས་སུ་ཁུང་ཙི་སོགས་མཁས་མང་དག་གི་བློ་གྲོས་ཀྱི་རྩལ་ལས་བཏོན་པའི་ཡིག་ཆ་བཞི་ནི་དར་ཁྱབ་ཏུ་སོང་ངོ་། ། “དེ་ནི་ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལས། ཡིག་ཆ་བཞི་ནི། ཏཱ་ཤེའུ།(大学) ཅུང་ཡུང།(中庸) ལཱུན་ཡུས།(论语) མེང་ཙེ(孟子)སྟེ་བཞིའོ། ། དེའི་དང་པོ་ཏཱ་ཤེའུ་ནི། ཁུང་ཙིའི་གཞུང་ཉུང་ངུ་དེ་ཙེང་ཙེ(曾子)བྱ་བ་ཞིག་གིས་ཁུང་ཙི་ལ་དྲིས་ནས་རྒྱས་པར་བྱས་པའོ། ། ཅུང་ཡུང་ནི། ཙེ་སེ(子思)བྱ་བ་ཞིག་དང་། ལཱུན་ཡུས་ནི། ཙེ་ལེའུ།(子路)ཙེ་ཀྱང་།(子张) ཙི་ཤ(子夏)བྱ་བ་གསུམ་གྱིས་བསྒྲིགས། མེང་ཙེ་ནི། རྩོམ་པ་པོའི་མིང་བསྟན་བཅོས་ལ་བཏགས་པ་སྟེ། དེ་རྣམས་ཁུང་ཙིའི་སློབ་མ་དང་ཡང་སློབ་ཡིན་པར་སྣང།⑩ཞེས་གསུངས་སོ། ། དེ་ལྟར་ལུགས་འདིའི་རྩ་བའི་བསྟན་བཅོས་ནི་ཁུང་ཕུའུ་ཙིས་གཞུང་ཚིག་ཁ་ཤས་ཙམ་བརྩམས་པ་དང་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་དངོས་སློབ་དང་ཡང་སློབ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོང་གི་དགོངས་པ་ལྟར་རྒྱས་པར་བཀྲལ་བ་ཡིན་པ་རྟོགས་ཐུབ། དེ་ནི《ལཱུན་ཡུས》(论语)ལས། “བཤད་པ་ལས་ཚིག་འགྲེལ་གྱི་བསྟན་བཅོས་མི་མཛད”⑪ཅེས་གསུངས་པ་ལས། ཐུའུ་བཀྭན་གྱིས་བཞེད་ལུགས་འདི་དག་ནི་རྒྱའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་གྱི་དགོངས་པ་དང་མཐུན་པར་རིགས་པས་དཔྱད་ན་བསྙོན་མེད་དུ་གྲུབ་བོ། ། གོང་གི་གཞུང་དེ་དག་གི་སྙིང་བོ་མདོར་དྲིལ་ན་བྱམས་པའི་ནང་དུ་འདུས་ལ། ཁུང་ཙིའི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན་བྱམས་པ(仁)ཞེས་པ་ནི་མི་ལ་དགའ་ཞེན་བྱེད་པ་སྟེ།མི་དང་མིའི་བར་ཕན་ཚུན་ལ་གཅེས་སྐྱོང་དང་འགྲིག་མཐུན་ཡོང་དགོས་པ་དང་། གནས་ལུགས་སོགས་བརྩི་སྲུང་བྱེད་དགོས་ལ། བྱམས་པ་དངོས་སུ་ལག་ལེན་དུ་བསྟར་ན། 《ལཱུན་ཡུས》ལས། “ཧྥན་ཁྲུས་བྱམས་པའི་སྐོར་དྲིས་པ་ན་ཁུང་ཙིའི་མི་ལ་བྱམས་པའོ།།”⑫ ཞེས་དང“དམ་པས་སྤང་བླང་སྲུང་།། ཟོག་པོས་ཁེ་ཕན་གཅེས།།”⑬ཞེས་དེ་ལྟ་བུའི་ལྟ་བ་ནི། 《ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ》ཡི་ནང་དུ“ཨུའུ་ཙང་སོགས་གཞུང་ཆེ་བ་ལྔའི་བརྗོད་བྱ་ནི། ཡིན། (仁)ཡཱི། (义)ལཱི། (礼)ཀྱི། (智)ཤཱིན(信)ཞེས་པ་ལྔ་སྟེ། རྒྱ་སྐད་དུ་ཨུའུ་ཆཱང་སྟེ་རིང་ལུགས་སམ། བརྟན་ཆགས་པའི་ལུགས་ལྔ་ཞེས་པའོ། །དེའི་དང་པོ་ནི་ངང་ཚུལ་འཇམ་པ། གཉིས་པ་ནི་བརྩེ་བའམ་མཉེས་གཤིན་པ། གསུམ་པ་ནི་ལུགས་སྲོལ། བཞི་བ་ནི་ཤེས་རབ། ལྔ་བ་ནི་བརྟན་པ་སྟེ། ཟི་ཤེའུ་ཞེས་གྲགས་པའི་ཡིག་ཆ་བཞིས་ཀྱང་དེ་རྒྱས་པར་བཀྲལ་བར་སྣང་ལ། འཇིག་རྟེན་ཡ་རབས་ཀྱིས་འདི་ལྔ་སྲོག་ལྟར་གཅེས་པར་འཛིན་དགོས་ཞེས་རླུང་ལྟར་གྲགས་སོ། །”⑭ཞེས་ཁུང་ཙིས་བཏོན་པའི་བྱམས་པ་ནི་རྗེས་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱས་འགྲེལ་བྱས་པ་ལས་རྗེས་སུ་ཏུང་ཀྲུང་ཧྲུའུ(董仲舒)འཚོ་བཞུགས་གནང་བའི་སྐབས་སུ་ཨུའུ་ཙང་གི་རིང་ལུགས་ནི་ཤེའུ་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བའི་སྲོག་ཤིང་དུ་གྱུར་འདུག།
གསུམ་པ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའི་ཁྲོད་ཀྱི་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཕན་ཚུན་བརྗེ་རེས་དང་དེའི་ཁྱད་ཆོས།
གཅིག རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཕན་ཚུན་བརྗེ་རེས་སྐོར།
ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཏུ་རྒྱ་བོད་ཕན་ཚུན་དབར་གྱི་འགྲོ་འོང་ནི་རིག་གནས་བརྗེ་རེས་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། 《བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་ལམ་ལུགས་སྐོར་བཤད་པ》ལས། “བོད་ཀྱི་རབ་བྱུང་གོང་གི་ཤཱཀྱ་འདས་ལོ1179ཤིང་རྟ་སྤྱི་ལོ634ལོར། བོད་ས་གནས་ཀྱི་རྒྱལ་པོོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན(སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཡབ)གྱིས་ཐང་རྒྱལ་རབས་དང་ཐོག་མའི་འབྲེལ་བ་བཙུགས་པ་དང་། དེ་ནས་བཟུང་མེས་རྒྱལ་ནང་ཁུལ་གྱི་གསོ་རིག་དང་། སྐར་རྩིས་སོགས་རིག་གནས་དང་སྔོན་ཐོན་ཞིང་ལས་དང་བཟོ་ལས་ཀྱི་ལག་རྩལ(ལག་ཤེས་བཟོ་ལས)སོགས་བོད་དུ་དར་འགོ་ཚུགས་ཤིང་།⑮ ཞེས་གསུངས་པ་དང། 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་ཀྱང། “ཤར་ཕྱོགས་རྒྱ་དང་མི་ཉག་ནས། །བཟོ་དང་རྩིས་ཀྱི་དཔེ་རྣམས་ལེན། །⑯ཞེས་གསུངས་པ་དང་།ཡང《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》ལས“རྒྱལ་པོ་འདིའི་རིང་ལ། རྒྱ་ནག་ནས། ནག་རྩིས་དྲུག་ཅུ་སྐོར་བརྩམ་དང་། སྨན་དཔྱད། ཟས་སྐོམ་གྱི་ཕན་གནོད་བཤད་པ་ཙམ་བྱུང་། རྒྱ་གར་ནས། རྟེན་འབྲེལ་བཅུ་གཉིས་དང་། ཉི་མ་དྲུག་བསྐོར་ཙམ་བྱུང་བ། འདི་རྣམས་བོད་དུ་སྨན་རྩིས་བྱུང་བའི་སྔ་མར་བྱེད་ནའང་། བོད་ལ་ཡི་གེ་དང་། སྒྲ་སྐད་བསྒྱུར་ཤེས་པ་མེད་པས། མཁས་སློབ་བརྡ་སྟོན་ཙམ་མ་གཏོགས། དར་རྒྱས་ཆེ་བ་མ་བྱུང་འདུག”⑰ཅེས་གསུངས་པ་ལས་བོད་རྒྱལ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་ནས་བཟུང་བོད་ལ་སྨན་རྩིས་འདི་ཉིད་དར་ཡང་བོད་ལ་ཡི་གེ་མེད་པས་སྐབས་དེར་རྒྱ་ཆེར་དར་མ་ཐུབ་བོ། ། རྗེས་སུ་བོད་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ་ཁབ་ཏུ་བཞེས་ཏེ་རྒྱ་ནག་རྩིས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ནས་ཁྱེར་འོང་བའི་གསོ་རིག་དང་སྐར་རྩིས་ཀྱི་གཞུང་དག་ལོ་ཙཱ་པ་མ་ཧཱ་དེ་བ་ཚེ་དང་ངྷརྨ་ཀོ་ཥ། ལྷ་ལུང་རྡོ་རྗེ་དཔལ་སོགས་ཀྱིས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་སྟེ། 《སྤོར་ཐང་བརྒྱད་བཅུའི་སྐོར་མགོ》དང《འབྱུང་རྩིས་མན་ངག་ཟླ་འོད》དང《སྨན་དཔྱད་ཆེན་མོ》སོགས་དང། སྤྱི་ལོ710ལོར་རྒྱའི་སྲས་མོ་གྱིམ་ཤིང་ཀོང་ཇོས་བསྣམས་འོང་བའི་རིག་གཞུང་སྐོར་ཞིག་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་སྟེ། རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་པས་ཐུན་མོང་དུ《སྨན་དཔྱད་ཟླ་བའི་རྒྱལ་པོ》དང《རྒྱུད་བདུན》དང《བཅོ་ལྔ་བ》《ལེ་ལག་བརྒྱད་པ》སོགས་སྨན་རྩིས་ཀྱི་གཞུང་མང་པོ་ཞིག་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། 《ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ》ལས། “ཤེའུ་ཞེས་བྱ་བའི་སྲོལ་འདིའི་ཁུངས་ནས་རིག་གནས་མང་པོ་ཐོན་པ་ལས། ཐོག་མར་བྱུང་བ་ནི་རྩིས་ཀྱི་སྐོར་ཏེ། གོང་དུ་བཤད་པའི་ཨུའུ་ཅིང་གི་དང་པོ་ཡཱི་གྱིང་གི་བརྗོད་བྱའི་གཙོ་བོ་རྩིས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་ཡིན་པས་སོ། ། ཡཱི་ཞེས་པ་བརྗེ་བ་དང་སྤོས་པའི་དོན་ཅན་ཡིན་པས་སོ། ། ཐང་གི་དུས་སུ་བོད་དུ་འགྱུར་བའི་ནག་རྩིས་ལ་སྤོར་ཐང་ཞེས་བཏགས་པའང་རྒྱུ་མཚན་དེ་ཉིད་དོ”།།⑱
ཞེས་དང་། “གསོ་དཔྱད་བྱུང་ཚུལ་ནི། ཐོག་མའི་རྒྱལ་པོ་ཧུང་གསུམ་གྱི་གཉིས་པ་ཡན་དྷཱི་ཤེན་ཧུང་ཞི(神农氏)ཞེས་པས་སྨན་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཐོག་མར་མཛད་དེ། རེག་པ་རྩ་ལ་བརྟེན་ནས་ནད་ངོས་འཛིན་པ་དང། འབྱུང་བ་ལྔའི་དར་རྒུད་རྟོགས་པའི་ཚུལ་རྒྱ་གར་སོགས་ཡུལ་གཞན་དུ་མེད་པས་འདིའི་ཁྱད་ཆོས་ཡིན་པ་འདུག བོད་ཀྱི་སྨན་གྱི་རྒྱུད་བཞི་ཡང་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་རྒྱ་ནས་བྱུང་བར་སེམས་ཏེ། དེར་འབྱུང་བ་ལྔ་རྒྱ་གར་ལུགས་ལྟར་ས་ཆུ་མེ་རླུང་ནམ་མཁའ་ཞེས་མི་བརྩི་བར། ཤིང་མེ་ས་ལྕགས་ཆུ་ཞེས་བརྩི་བ་དང་། འཕར་རྩ་ལ་ཚོན་དང་། ཀྭན་དང་། ཆག་ཅེས་བྱུང་བའང་རྒྱ་སྐད་ལ་ཚུན་བཀྭན་ཋི་ཞེས་པ་སྐད་ཟུར་ཇི་བཞིན་མ་ཐོན་པ་ཡིན་པར་མངོན་པས་སོ། །⑲ ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་བཅུའི་ཡ་གྱལ་སྐར་རྩིས་དང་གསོ་རིག་གི་བྱུང་འཕེལ་ནི་རྒྱའི་རིག་གནས་ཀྱི་ཤེའུ་ལུགས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད་དོ། །
གཉིས། རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཁྱད་ཆོས་སྐོར།
དེ་ཡང《ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ》ལས། ལུགས་སྲོལ་འདི་ཡི་གེ་འབྲི་ཀློག་གི་ཚུལ་ཙམ་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར། རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་དང། འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་སོགས་དོན་གྱི་རྣམ་གྲངས་མང་པོ་ཁོངས་སུ་འདུ་བ་ཞིག་ཡིན་པར་སྣང་ངོ་། །⑳ དེ་ལས་ཤེའུ་ལུགས་ནི་མི་ཆོས་མཐོང་ཆེན་བྱེད་པའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཡིན་ལ། ལུགས་འདིའི་མི་ཆོས་ཀྱི་རྩ་བའི་ལྟ་ཚུལ་ནི། ལཱུན་ཡུས་ལས། “རང་གི་བྱེད་འདོད་མེད་པ་དག་གཞན་ལ་བྱེད་དུ་འཇུག་མི་རུང” ཞེས་པ་ལས་རང་གི་བདེ་བ་དང་འདོད་རྔམ་གྱི་ཆེད་དུ། གཞན་ལ་བརྙས་སྨོད་དང་འཚེ་བ་བྱེད་མི་རུང་བའི་གནས་ལུགས་བསྟན་ཏོ། ། གཞན་ཡང་རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ལ་མཚོན་ནའང། གནའ་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་མི་ཆོས་བསམ་བློའམ་འཇིག་རྟེན་ལུགས་ནི་གཙུག་ཏུ་བཀུར་བའི་སྲོལ་ཡོད་ཅིང། གངས་ལྗོངས་ཐུབ་བསྟན་གྱི་ལྟ་བའི་གནས་འགྱུར་ལས། ཐུབ་པའི་བསྟན་པ་འདིའི་མི་ཆོས་ཀྱི་རྩ་བ་དང་གཞི་མ། ལྟ་བའི་སྙིང་བོར་གྱུར་པའི་བདག་གཞན་མཉམ་བརྗེ་དང་རྒྱུ་འབྲས་མན་ངག་བདུན་ལྟ་བུའི་མི་ཆོས་ཀྱི་བསམ་བློ་ལྟ་གྲུབ་དག།རྩ་བ་བཞི་སོགས་བྱེ་བྲག་གི་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་རྣམས་ལ་རྒྱུ་འབྲས་ཀྱི་ལྟ་བ་དང་སྒམ་དཀྱེལ་གྱི་ལྟ་བ། འདྲ་བདེན་གྱི་ལྟ་བ་ལྷན་སྐྱེས་སུ་མངའ་བས། འཛམ་གླིང་མི་ཆོས་ཀྱི་གཞི་མའི་མདོ་རྩ་དང་མི་ཆོས་རྣམ་གཞག་གི་རྩིག་རྨང་དུ་གྱུར་འདུག་པ་སྨོས་ཅི་དགོས་ཞེསགསུངས་པ་བཞིན། བདག་པས་གཞན་གཅེས་ཀྱི་ལྟ་བ་རུས་པའི་རྐང་ལ་ཞུགས་པའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱིས་ཀྱང། རང་གཞན་གཉིས་ལས་གཞན་གྱི་ཕན་བདེ་སྲོག་ལྟར་གཅེས་པའི་རིན་ཐང་ལྟ་ཚུལ་ནི་རྒྱའི་རིག་གནས་དང་ཤིན་ཏུ་མཚུངས་པས་སོ། ། གཞན་ཡང། གོང་མ་ཧན་ཝུའུ་ཏི་ནས་བཟུང་སྟེ། ཤེའུ་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་སློབ་གཞིར་འགྱུར། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལས། རྒྱའི་སློབ་གཉེར་མཁན་གྱིས་གཞུང་དེ་དག་ལ་བསླབས་ནས་མཁས་པར་གྱུར་པ་ན་ཤྱན་ཤེན(先生)ཞེས་པའི་མིང་འདོགས་ལ། དེའི་དོན་ཐད་འགྱུར་བྱས་ན་སྔོན་སྐྱེས་བྱ་བ་ཡིན་ཀྱང་། དོན་འགྱུར་ལ་སྐྱེས་མཆོག་བྱ་བ་འཐོབ་བོ། ། དེའི་སྟེང་དུ་གོང་གི་གཞུང་ལྔའི་སློབ་གཉེར་མཐར་ཕྱིན་པ་ན་ཚོད་དང་བསྟུན་ནས་ཤོའུ་ཚའི(秀才)འམ། ཅང་ཡོན(状元)ཟེར་བའི་མིང་ཐོབ་པར་སྣང་།ཞེས་རྒྱའི་སློབ་གསོའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ཀྱི་མིང་འདོགས་ཚུལ་ནི་བོད་དང་མཚུངས་པར་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས“ཁོང་ལ་དཔེ་མཚོན་ན་གཞུང་ལྔ་ནི་པོ་ཏི་ལྔ་ལྟ་བུ་དང། ཤེའུ་ནི་བསྡུས་ཚད་ཀྱི་གཞུང་ལྟ་བུ་དང་། དེ་དག་ལ་བསླབས་ནས་ཤྱན་ཤེན། ཤེའུ་ཚའི། ཅང་ཡོན་སོགས་ཀྱི་མིང་ལེན་པ་ནི། དགེ་བཤེས་ཞེས་འབོད་པ་དང། དཀའ་བཅུ་དང། རབ་འབྱམས་པའི་མིང་བཏགས་བྱེད་པའི་སྲོལ་དང་མཚུངས”ཞེས་ཐུའུ་བཀྭན་ཚང་གིས་རྒྱ་བོད་སློབ་གསོ་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་གཅིག་ཏུ་སྦྱར་ནས་གསུངས་ཡོད།
བཞི་པ། ས་བཅད་འདིའི་སྒྲིག་གཞིའི་ཁྱད་ཆོས།
ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་གོང་མ་ཆན་ལུང(乾隆1711－1799)ནས་ཀྱཱ་ཆིན(嘉庆1760－1820)སྐབས་སུ་བརྩམས་པའི་རྒྱ་ནག་ཆོས་འབྱུང་དང་སུམ་པ་ཆོས་འབྱུང། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་སོགས་ནི་ཆོས་འབྱུང་གྲགས་ཅན་འགའ་ཡིན་ལ། དེ་ལས་ཀྱང་ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ལ་དུས་དེ་ལ་བརྩམས་པའི་མངོན་གསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་འགའ་ཡོད་དེ།

གཅིག ཆིང་རྒྱལ་རབས་ནས་བཟུང་བོད་ཀྱི་དེབ་ཐེར་ནི་སྔ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དང་བསྡུར་ན། རྒྱའི་རྒྱལ་རབས་ཅེའུ་ནས་ཞིབ་འབྲི་བྱས་པ་མ་ཡིན་པར། ཧུའང་གསུམ་དྷཱི་ལྔ་ནས་མགོ་རྩོམ་པ་དང་རྒྱའི་ཡུལ་གྱི་མིང་ཐོགས་ཚུལ་དང་ས་ཁམས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སོགས་འབུར་དུ་ཐོན་ཞིང། རྒྱའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་སོ་སོར་འབྲི་བའི་སྲོལ་དར་ལ། ཡར་སྔོན་གྱི་དེབ་ཐེར་དམར་པོ་ལས་བྱུང་བའི་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་སྲོལ་དང་མི་མཐུན་པའི་ཆ་ནས་གསར་གཏོད་དང་ཐོད་བརྒལ་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན།

གཉིས། ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་དང་དུས་མཉམ་གྱི་བརྩམས་ཆོས་འདི་དག་གི་མཛད་པ་པོ་ནི་རྒྱ་བོད་སོག་གསུམ་གྱི་སྐད་ལ་རྒྱུས་མངའ་ལྡན་པ་དང་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་དུ་ཕྱག་ལས་གཉེར་མྱོང་བའི་མཁས་པ་ཡིན་པས། དཔྱད་གཞི་ཡིག་ཆ་ལ་ཡིག་རིགས་སྣ་མང་གི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་རེད།

གསུམ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའི་ཤེའུ་དངོས་འབྲི་སྐབས། རྒྱའི་གནའ་བོའི་བསྟན་བཅོས་ལ་ཟུར་ལྟ་དང་རྒྱ་ཡུལ་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ལ་བློ་འདྲི་བྱས་པས་ལུང་ཁུངས་བཙུན་པ།

བཞི། ཤེའུ་དང་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་དང་རྩ་བའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་བརྗོད་སྙིང་སོགས་བཀོད་པ་ནི་རྒྱའི་མཁས་པའི་བཞེད་ལུགས་དང་མཐུན་པར་བརྗོད་པས་གསལ་ཞིང་གནད་ལ་ཕིགས་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པས། བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་རྒྱའི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་རྟོགས་དགོས་སོ། །

སྡོམ་ཆུང།
མདོར་ན་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་དུས་ནས་བཟུང། ཆིང་སྲིད་གཞུང་དང་དགེ་ལུགས་པའི་བར་གྱི་རིག་གནས་འགྲོ་འོང་ནི་ཉིན་བཞིན་ཇེ་ཟབ་ཏུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ལ། ཁྱད་པར་དུ་སྐབས་དེར་བརྩམས་པའི་ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ་ནི་ཤེའུ་དངོས་ཀྱི་ཤེས་རིག་རྒྱས་ཤོས་བྲིས་པའི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཚང་ཞིག་དང་། དེབ་འདིར་བརྒྱུད་ནས་ང་ཚོས་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་ལྡན་པས་ཀྲུང་ཡོན་རིག་གནས་ལ་ཐུགས་ཁུར་གནང་བ་དེ་ཤེས་ཐུབ། ཡང་ཅིག་བཤད་ན་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཀྱི་འབྲེལ་འདྲིས་ཟབ་མོ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཤིག་ཀྱང་མངོན་ཡོང་བས། དེས་ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་བོད་རིག་གནས་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ་ཞིབ་འཇུག་ལ་དམིགས་བསལ་དང་དངོས་ཡོད་ཀྱི་རིན་ཐང་གལ་ཆེན་ལྡན་ནོ། །

* རྟ་མགྲིན་རྡོ་རྗེ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་བོད་རིག་པའི་སློབ་གླིང་གི2019ལོའི་ནང་བསྟན་ཆེད་ལས་ཀྱི་རབ་འབྱམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ་ཡིན།

①“儒家”ཞེས་པའི་མིང་འདོགས་ལུགས་ནི་བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་བརྩམས་པའི་ཆོས་འབྱུང་དང་བསླབ་དེབ་ཁག་ཏུ་བཀོད་པ་ནི་ཅུང་མི་འདྲ་བ་སྟེ།རྒྱ་ནག་ཆོས་འབྱུང་ན“བཞུ་བསྟན”དང་སུམ་པའི་ཆོས་འབྱུང་དུ“བཞུ་ལུགས”། འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད་དུ“བཞུ་ཇུའུ”། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐར“ཤེའུ་དངོས”ཞེས་བཏགས་ཡོད་ཅིང། ལྗོངས་ཞིང་ལྔའི་མཉམ་བསྒྲིགས་མཐོ་འབྲིང་ལོ་རྒྱུས་བསླབ་དེབ་ཏུ“རུའུ་ལུགས”ཞེས་བརྗོད་ཡོད།

②ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར། [M] བོད་ལྗོངས་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2020:393

③④ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:435


⑤[美]斯塔夫里阿诺斯 著 吴象婴 梁赤民 董书慧 王昶 译 吴象婴 审校 全球通史 [M] 北京大学出版社 2016:49～50

⑥ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:436

⑦གཞུང་དྲུག་ནི་ཡི་ཀྱིང་། ཤཱི་ཀྱིང་། ཤུའུ་ཀྱིང་། ལཱི་ཀྱིང་། ཆུན་ཆོའུ། རོལ་མོ་བཅས་ཡིན་ལ། དེའི་ནང་གི་རོལ་མོ་ནི་ཆིན་གུར་རྒྱལ་པོས་བཙན་ཐབས་ཀྱིས་བསྡུས་པའི་ལུགས་སུ་བྱས་ནས་མེར་བསྲེགས་པས། ད་ལྟ་གཞུང་ལྔ་ལུས།

⑧中国哲学简史 冯友兰著 涂又光 译 [M] 北京大学出版社 2020:42

⑨ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:436

⑩ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:438

⑪陈晓芬 徐儒宗 译注 论语 大学 中庸 [M] 中华书局 2019:74

⑫陈晓芬 徐儒宗 译注 论语 大学 中庸 [M] 中华书局 2019:147

⑬陈晓芬 徐儒宗 译注 论语 大学 中庸 [M] 中华书局 2019:44

⑭ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:447

⑮དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་ལམ་ལུགས་སྐོར་བཤད་པ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015:15

⑯དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་བའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017:100

⑰དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ། རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ། [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985:139

⑱ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:439

⑲ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:439

⑳ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:435

21陈晓芬 徐儒宗 译注 论语 大学 中庸 [M] 中华书局 2019:139

22འགྱན་སངས་རྒྱས་དོན་གྲུབ། གངས་ལྗོངས་ཐུབ་བསྟན་གྱི་ལྟ་བའི་གནས་འགྱུར། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017:228

23ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:453

24ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཐུའུ་བཀྭན་གྲུབ་མཐའ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:453